Monumenten in Nederland. Gelderland

Zevenaar

Kleine stad, strategisch gelegen op een oeverwal bij de Aa, die bij Oud-Zevenaar in de Rijn stroomde. Nabij de inmiddels verdwenen burcht Sevenaer (ter plaatse van de Nieuwe Doelenstraat) ontstond in de 15de eeuw een nederzetting, waaraan in 1487 door de hertog van Kleef stadsrechten werden verleend. Rondom een driehoekige marktbrink verrees een bebouwing, die in de 16de eeuw naar het noorden werd uitgebreid en die met vier poorten was versterkt. In 1598 nam Prins Maurits Zevenaar in, maar het bleef een Kleefse enclave tot 1808. In 1816 kwam het officieel bij Nederland. Met de komst van de spoorlijn Arnhem-Emmerik in 1856 ontstond vooral aan de zuidzijde enige industrie, waaronder van 1907 tot 1924 de Gimborn Inkt- en Stencilfabriek. Na de Tweede Wereldoorlog is Zevenaar vooral aan de noord- en oostzijde aanzienlijk uitgebreid. De binnenstad is niet gespaard gebleven van ingrijpende stadsvernieuwing.

De R.K. St.-Andreaskerk (Markt 2) is een driebeukige pseudobasiliek met driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. In 1532 bouwde men ter plaatse van een 15de-eeuwse kapel het huidige laat-gotische schip. De kerk werd in 1605 hersteld na brandschade in 1601. Het neogotische koor verrees in 1870 naar ontwerp van H. Schneider, in

[p. 349]

1884 gevolgd door de neogotische toren naar plannen van A. Tepe. In de toren hangt een klok gegoten door Johannes en Petrus van Trier (1648) en één door Christiaan Voigt (1781). Onder leiding van W. te Riele werd de kerk in 1905 gerestaureerd. Daarna volgden nog een modernisering van het interieur (1965-'66) en een algehele restauratie (1991-'92).

Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven, die via kolonetten rusten op zuilen met onversierde lijstkapitelen. In de kerk bevindt zich de ‘Elverickplaat’, een belangrijke midden-15de-eeuwse koperen memorieplaat met gegraveerde kruisigingsgroep en schenkersfiguren (Hendric van Elverick (†1456) en Yda Greven (†1446)). Tot de inventaris behoren verder een ‘Christus op de koude steen’ (circa 1500), een achtkantige kuip van een laat-gotisch doopvont (15de eeuw), de grafzerken van Adriaen Spierinck (†1604) en zijn vrouw Wendelina Schmullinck (†1594) en een barokke preekstoel (1657) van Henrick Wijtvelt, die ook twee herenbanken (circa 1660) en de orgelgalerij (circa 1660) vervaardigde. De gebrandschilderde ramen (1905-'07) worden toegeschreven aan atelier F.W. Mengelberg.

De Herv. kerk (Marktstraat 24) is een zaalkerk uit 1658 met een driezijdige sluiting, een dakruiter en toscaans zandstenen toegangspoortje in classicistische vormen. In de dakruiter hangt een door Peter van Trier gegoten klok (1670). De neoclassicistische consistoriekamer aan de oostzijde is in 1873 toegevoegd. Tot de grotendeels uit de bouwtijd stammende inventaris behoren een barokke preekstoel (1659), gemaakt door Henrick Wijtvelt, enkele herenbanken en een door Conrad Ruprecht rijk gesneden orgelkast (1697).

Het Juvenaat (Babberichseweg 23) is een fors voorm. kloostercomplex met kapel, gebouwd in 1926 in expressionistische vormen naar plannen van H.M. Zoetmulder.

De R.K. kerk St. Maria Koningin (Noordeinde 53) is een imposante moderne kerk uit 1959-'60, waarvan het ontwerp van P.H.A. en J. Starmans is geïnspireerd op de Notre-Dame du Haut van Le Corbusier.

De voorm. brandweerkazerne

Zevenaar, Brandweerkazerne

(Wittenburgstraat 6) uit circa 1880 doet denken aan een kerk. De centrale, als geveltoren vorm gegeven, slangentoren wordt geflankeerd door wagendeuren voor de brandspuiten. De kazerne heeft tot 1944 dienst gedaan.

Het voorm. raadhuis (Didamsestraat 10) is een pand in neorenaissance-vormen met trapgevels en een dakruiter, gebouwd in 1903 naar ontwerp van A.J. Joling. Als raadhuis heeft het tot 1959 dienst gedaan.

Het postkantoor (Markt 59) kwam in 1915-'16 tot stand naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters, in simpele, op de neogotiek geënte vormen.

Huis Sevenaer (Wittenburgstraat 11) is een voorm. havezate die al in de

Zevenaar, Huis Sevenaer

14de eeuw wordt genoemd als residentie van de Schmullincks. Het hoofdgebouw werd vermoedelijk rond 1575 gebouwd voor Adriaen (van) Spierinck en zijn vrouw Wendelina Schmullinck. Getuige de maniëristische gevelsteen met het aartal 1612 liet hun zoon Frans de achtkantige traptoren aanbouwen. In 1785 kwam het huis in het bezit van de familie Van Nispen tot Pannerden. Bij een verbouwing in de eerste helft van de 19de eeuw kwamen de linkerzijgevel en de huidige ingang tot stand. In 1907 volgde een verbouwing naar plannen van Ed. Cuypers. Het in neoclassicistische vormen uitgevoerde bouwhuis met inrijpoorten dateert uit 1868. De tuinaanleg is vermoedelijk uit dezelfde tijd, evenals het duivenverblijf in de vorm van een schijnkasteeltje.

Manthena (Stationsplein 4) is een voorm. havezate, die voor het eerst wordt genoemd in de 15de eeuw. Het gebouw bevat mogelijk nog 16de-eeuws muurwerk, maar heeft zijn huidige uiterlijk rond 1880 gekregen. Sinds 1981 biedt het onderdak aan het Liemers museum.

Woonhuizen. Het iets van de straat terug liggende huis Kerkstraat 24 bevat laat-middeleeuwse kelders. Het opgaand werk is uit 1638 en het neoclassicistische voorhuis kwam waarschijnlijk in 1808 tot stand. Laat-middeleeuwse

[p. 350]

resten bevatten wellicht ook de voorm. Herv. pastorie, Markt 27, en het huis Rijck (Kerkstraat 29), waarvan de muurankers vermoedelijk 16de-eeuws zijn. Het huidige exterieur van het laatstgenoemde pand dateert van rond 1860. Het statige Polderhuis (Markt 25) is, mede gezien de muurankers, in de 16de eeuw gebouwd en rond 1830 gemoderniseerd, waarvan onder meer de deuromlijsting getuigt. Het diepe pand met tuitgevel Markt 33 is in oorsprong wellicht 17de-eeuws, maar in de 19de eeuw ingrijpend verbouwd. Het dwarse eenlaagspand Weverstraat 11 heeft de jaartalankers ‘1711’. Neoclassicistisch van vormgeving is de kort na 1884 gebouwde R.K. pastorie (Kerkstraat 2). Chalet-elementen zijn zichtbaar bij Arnhemseweg 1 (circa 1890) en Arnhemseweg 4 (circa 1905).

Van de verdedigingswerken is enkel aan de westzijde (tegenover Nieuwe Doelenstraat 19) een met bomen beplant fragment van de laat middeleeuwse omwalling bewaard gebleven.

De windmolen ‘Buitenmolen’ (Molenstraat 63) is een ronde torenmolen op een belt, voorzien van een forse houten kap gedekt door schaliën. Hoewel al in 1477 genoemd als bezit van de hertog van Kleef, is de huidige molen waarschijnlijk in de 16de eeuw gebouwd. Oorspronkelijk was het een binnenkruier, die kort na verkoop in 1866 van een staart is voorzien. In 1930 zijn staart en roeden verwijderd en is het muurwerk van de romp aan de binnenzijde voor de helft uitgehakt. In 1969-'70 heeft men de molen hersteld.

De Gimbornhof (Guido Gezellestraat ong.) is een arboretum met veel nadruk op naaldbomen, aangelegd in 1909-'11 naar ontwerp van J.P. Grossmann voor de Gimborn Inkt- en Stencilfabriek.

Van de sigarettenfabriek Rothmans (Kerkstraat 27), vroeger Turmac (Turkish Macedonian Tobacco Company), is het oudste deel een vijflaags betonskeletbouw met sprinklertoren, gebouwd in 1920 en uitgebreid in 1927.

Het trafohuisje (Nieuwe Doelenstraat 1) dateert uit 1930 en biedt plaats aan twee transformatoren. Kenmerkend is de in tegels uitgevoerde art déco-achtige bovenbouw.

Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (bij Babberichseweg 23), gesticht rond 1850, heeft onder meer een grafteken met bedekte vaas voor notaris F.K.J. Pliester (†1890).

De R.K. begraafplaats (Arnhemseweg 8), gesticht in 1856, bevat een centraal gelegen eiland met priestergraven. Nabij de ingang staat een neogotische grafkapel, gebouwd in 1871 naar plannen van H.J. Wennekers voor de familie Van Nispen tot Pannerden.

De voorm. pannenfabriek (Panovenweg 18-20), gelegen ten zuiden van Zevenaar, is een in 1865 door T. Tilleman gesticht complex, bestaande uit een oven met centrale schoorsteen, een droogloods en pannenrekken. De huidige zig-zag-oven werd in 1925-'26 gebouwd naar ontwerp van J.J. Wentink. Deze oven heeft twintig met elkaar verbonden overwelfde steenkamers en een houten loopbrug naar de stookzolder onder het iets overstekende zeszijdige tentdak. Het complex huisvest nu een baksteenmuseum.