Monumenten in Nederland. Gelderland

Zaltbommel

Zalthommel, Binnenstad vanuit het westen

Stad, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een oeverwal van de Waal en in 850 voor het eerst vermeld als ‘Bomela’. De nederzetting kreeg in 999 tol- en muntrecht en in 1231 stadsrechten. In de eerste helft van de 14de eeuw werd de eerste stadsmuur met gracht aangelegd. Dankzij de ligging aan de Waal en aan de handelsroute tussen Utrecht en Den

[p. 340]

Zaltbommel, Binnenstad

1	(Herv.) Grote of St.-Maartenskerk (zie p. 340)
2	R.K. St.-Martinuskerk (p. 342)
3	(Herv./Geref.) evangelisatiekerk Eben Haëzer (p. 342)
4	Groote Bommelsche Gasthuis (p. 342)
5	Oude mannen- en vrouwenhuis (p. 342)
6	R.K. St.-Josephsschool en patronaat (p. 342)
7	Waterpoort (p. 342)
8	Stadhuis (p. 342)
9	Vishal (p. 343)
10	Waag (p. 343)
11	Accijnshuisje (p. 343)
12	Districtshuis (p. 343)
13	Maarten van Rossumhuis (p. 343)
14	Huis van Johan van Rossum (p. 343)
15	herensociëteit De Verdraagzaamheid (p. 345)
16	café 't Hoekske (p. 345)
17	Havenmeesterskantoor (p. 346)
18	Watertoren (Stadsdijk) (p. 346)
19	Alg. begraafplaats Bosschepoort (p. 346)

Bosch groeide de stad tegen het eind van de 13de eeuw uit tot een belangrijke handelsstad. De economische bloei hield aan tot in de 16de eeuw. De oudste bebouwing concentreerde zich aan de tamelijk hoog gelegen Kerkstraat en Gasthuisstraat. Halverwege de 14de eeuw werd de stad in westelijke richting fors uitgebreid. Hierdoor kwam het stratenkruis met als assen Gamerschestraat-Markt-Gasthuisstraat en Waterstraat-Boschstraat tot stand. Zaltbommel kampte herhaaldelijk met stadsbranden (1462, 1524) en watersnoden. Bovendien moest de stad vanwege de ligging op de grens tussen Gelre en Brabant diverse belegeringen en verwoestingen doorstaan. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog, toen de stad op de grens tussen Staats en Spaans gebied lag, werden de vestingwerken gemoderniseerd. Bij de ontmanteling ervan in 1834-'48 zijn de vestingwerken voor het grootste deel omgevormd tot plantsoenen. De aanleg van de rijksweg Utrecht-Den Bosch (circa 1850) en de spoorlijn Utrecht-Den Bosch (1869) leidden tot een economische opleving. In 1933 verving men de pont over de Waal door een vaste verkeersbrug. Het westelijke deel van de binnenstad, dat vanouds grote open binnenterreinen had, kreeg begin 20ste eeuw een dichtere bebouwing. In de jaren twintig kwam de eerste nieuwbouw tot stand ten zuiden van de singel en met name langs de Koningin Wilhelminaweg - richting het op enige afstand van de stad gelegen station. Na de Tweede Wereldoorlog is de stad verder in zuidelijke en westelijke richting uitgegroeid.

De (Herv.) Grote of St.-Maartenskerk (Kerkplein 1) [1] is een grote driebeukige basiliek met lager, vijfzijdig gesloten koor, driezijdig gesloten zijbeuken en een ingebouwde westtoren. De oudste kerk ter plaatse was een éénbeukige tufstenen kruiskerk met crypte uit het midden van de 11de eeuw. Deze romaanse kerk verving men vóór 1303 door een - eveneens grotendeels verdwenen - kruisbasiliek. In 1303 werd de Maartenskerk tot kapittelkerk verheven. Het huidige koor, met aan de noordzijde een traptoren met ingesnoerde spits (de Varkenstoren), verrees in de tweede helft van de 14de eeuw op de onderbouw

[p. 341]

Zalthommel, (Herv.) Grote of St.-Maartenskerk, plattegrond

van de kerk van vóór 1303. De oostelijke traveeën van het huidige schip, het zuiden het noordportaal werden tussen 1430 en 1450 opgetrokken. Een stadsbrand beschadigde in 1462 het pas gebouwde schipgedeelte. Men herstelde de schade en vóór 1500 kwamen ook de drie meest westelijke schiptraveeën tot stand. Het grotendeels met tufsteen beklede schip is uitgevoerd in de vormen van de Nederrijnse gotiek en heeft opengewerkte borstweringen met pinakels. Uit dezelfde tijd dateren de ten zuiden van de toren gelegen kapel (Van Rossumkoortje), de driezijdig gesloten Van Balverens- of Heilig Grafkapel en de (gepleisterde) consistorie. De voorm. doopkapel aan de noordzijde van de toren is midden-16de-eeuws. Het exterieur van de kerk is onder leiding van G.H. Kleinhout en A.J. van der Steur gerestaureerd in 1937-'43. De kerk is nog eens volledig gerestaureerd tussen 1977 en 1985, onder leiding van ir. T. van Hoogevest. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven (koor) en netgewelven (schip). Op de gewelven, muren en pijlers bevinden zich zowel florale als figurale schilderingen uit de 15de en de eerste helft van de 16de eeuw. Er zijn onder meer voorstellingen van Het Laatste

Zaltbommel, (Herv.) Grote of St.-Maartenskerk (1985)

[p. 342]

Oordeel, de evangelisten, verschillende heiligen, engelen en de legende van de drie levenden en de drie doden. Tot de inventaris behoren onder meer een zandstenen doopvont (1554) met moderne voet, een doophek (1602-'03), drie houten tochtportalen (1612), drie eenvoudige 17de-eeuwse herenbanken, een preekstoel (1679) en een overhuifde herenbank (1679), de laatste twee vervaardigd door Dirck van Loon. Het magistraatsgestoelte of regeringsbank is waarschijnlijk in 1681 samengesteld uit delen van een vroeg-15de-eeuws gotisch koorgestoelte met gesneden heiligenfiguren en kreeg in 1736 een overhuiving. Het door A. Wolfferts gebouwde orgel uit 1786 is al in 1796 door A.F.G. Heyneman gewijzigd en uitgebreid (gerestaureerd 1982-'86); de orgelkast in Lodewijk XVI-stijl is vervaardigd door J. Nieuwenhuyzen (1805-'06). Verder zijn er nog vele grafzerken, daterend uit de 15de tot en met de 18de eeuw, waaronder die van Wolter van Baexen (†1558) en diens vrouw Peter van Echteld (†1552), en het rouwbord van de familie De Virieu (1789). Bij de restauratie van 1977-'85 heeft men in het koor een zogeheten ‘koorkerk’ opgericht, uitgevoerd met glazen wanden en een verlaagd plafond.

De toren verrees in de tweede helft van de 15de eeuw in rijk gedetailleerde Nederrijns-gotische stijl. De grotendeels met tufsteen beklede toren heeft vier geledingen, overhoekse steunberen met pinakels, twee ronde traptorens en drie omgangen met opengewerkte borstweringen. De spits brandde in 1696 af en werd niet hersteld; de toren wordt bekroond door een lage vierkante top met tentdak. In 1908-'17 is de toren onder leiding van Jac. van Gils gerestaureerd. In de toren hangt een replica van de klok van Peter van Trier, Johan Philipsen en Willem Evers (1634) waarvan het beschadigde origineel staat opgesteld in het schip. In de zuidbeuk staat nog een door Jasper Moer gegoten klok (1533). Verder bevindt zich in de toren een klok van Franciscus de la Pax (1669) en een klok van Alexis Jullien (1698).

De R.K. St.-Martinuskerk (Oliestraat 28) [2] is een neoclassicistische driebeukige zaalkerk met omlijste ingang en door een fronton bekroond middenrisaliet met ingezwenkte zijkanten. Achter het fronton bevindt zich een klokkentorentje met een open koepeltorentje. De kerk verrees in 1837 naar ontwerp van E. Kroon, een ingenieur van Waterstaat. In 1939 is het hogere koor met vijfzijdig gesloten apsis gebouwd naar ontwerp van J. Franssen ter vervanging van het koor uit 1837. Tot de inventaris behoren een communiebank in Lodewijk XV-stijl (circa 1750) en een door C.F.A. Naber gebouwd orgel (1831). De koorschilderingen zijn van E. Laudy (1942). De statige neoclassicistische pastorie (Oliestraat 26) dateert uit 1838.

De (Herv./Geref.) evangelisatiekerk Eben Haëzer (Korte Steigerstraat 11) [3] is een zaalkerk voorzien van een topgevel en een open dakruiter met ui-vormige bekroning. De kerk verrees in 1900 naar ontwerp van E.G. Wentink in eclectische vormen. Het ernaast liggende gemeenschapshuis (Korte Steigerstraat 9) dateert uit dezelfde tijd en heeft een trapgevel in neorenaissance-vormen.

Het voorm. Groote Bommelsche Gasthuis [4] is een vanaf de 14de eeuw gegroeid gebouwencomplex tussen Kerkstraat-Vismarkt-Oude Vismarkt en Gasthuisstraat. Het oudst bewaarde gedeelte is de voorm. Gasthuiskapel (Gasthuisstraat 34). De oorspronkelijke, mogelijk 15de-eeuwse, éénbeukige zaalkerk met driezijdige koorsluiting is bepleisterd en ingrijpend gewijzigd in de 19de en 20ste eeuw. Het houten tongewelf en de kap dateren uit de eerste helft van de 16de eeuw. De Gasthuistoren (Oude Vismarkt 1), die formeel niet tot de bezittingen van het gasthuis behoorde, is een ongelede vierkante toren met traptoren en een ingesnoerde spits met peervormige bekroning en open lantaarn. De toren dateert grotendeels van de tweede helft van de 15de eeuw, de bekroning van circa 1530. In de lantaarn hangen een uurslagklok van Jasper Moer (1533) en een klokkenspel van Pieter en François Hemony (1654). Aan de westgevel is een, mogelijk 17de-eeuws, ruiterspel te zien. Het classicistische hoofdgebouw (Kerkstraat 2) is in 1782-'87 gebouwd naar ontwerp van C. van Leeuwen. Boven de met dorische zuilen en hoofdgestel omlijste ingang bevindt zich een vensteromlijsting in Lodewijk XVI-stijl. Naar plannen van A.L. van Gendt zijn in 1894 het hoofdgebouw, de kapel en diverse panden aan de Oude Vismarkt tot één complex samengevoegd. Hierbij heeft men de vleugel aan de Oude Vismarkt gepleisterd.

Het voorm. Oude Mannen- en Vrouwenhuis (Nieuwstraat 12) [5] staat op de plaats van het voorm. Begijnhof. Het in classicistische vormen opgetrokken, dwarse pand dateert uit 1778 en is ontworpen door stadsbouwmeester C. van Leeuwen. Op de kroonlijst boven de rondboogingang staan beelden van een oude man en een oude vrouw. Het venster op de verdieping heeft een omlijsting in Lodewijk XVI-stijl.

De voorm. R.K. St.-Josephsschool en patronaat (Oliestraat 22) [6] dateert uit 1907. Het ontwerp vertoont neogotische invloeden. In de topgevel van het schoolgedeelte staat een beeld van St. Joseph.

Verdedigingswerken. Van de 14de-eeuwse ommuring zijn muurdelen en torenrestanten bewaard gebleven. Van de vijf stadspoorten resteert de Waterpoort (bij Waterstraat 46) [7], die in 1942-'43 is gerestaureerd en ontpleisterd. Aan de binnenzijde van de stadsmuur zijn aan weerszijden van de poort huizen gebouwd, zoals het dubbele huis Waterstaat 46 met een 16de-eeuwse trapgevel. Dit pand kreeg bij de restauratie in 1942 een nieuwe pui. Van de tussen 1589 en circa 1610 naar plannen van Adriaan Anthonisz. en David van Orliëns uitgebreide en gemoderniseerde vesting met zeven bastions, zijn eveneens restanten behouden. Bij de ontmanteling tussen 1834 en 1843 zijn de vestingwerken naar plannen van stadsarchitect F.W. de Virieu omgevormd tot plantsoenen en singels. De structuur en de belangrijkste elementen van de vestingwerken zijn nog duidelijk herkenbaar, zoals de hoofdwal (Singelwal), de zeven bastions, de hoofdgracht, de binnengracht en het talud met singelweg aan de veldzijde van de hoofdgracht (Marten van Rossemsingel-De Virieusingel). Op een eilandje in het plantsoen staat een achtzijdige muziektent uit 1925.

Het stadhuis (Markt 10-12) [8] heeft in 1760-'63 zijn huidige classicistische vorm gekregen naar ontwerp van

[p. 343]

Zaltbommel, Waag

Anthony Viervant. Bij die verbouwing is alleen een gedeelte aan de zijde van de Tolstraat van het middeleeuwse stadhuis gehandhaafd. Het gebouw heeft aan de voorzijde een lijstgevel met dorische pilasters en op het dak een houten klokkentorentje. Het zandstenen bordes met dubbele trap, vervaardigd door steenhouwer Knoops, dateert uit 1724 en is bij de verbouwing van 1760-'63 blijven bestaan. Bij de restauratie van het stadhuis in 1982 heeft het gebouw - met behoud van de 18de-eeuwse kapconstructie - een afgeplatte schildkap gekregen. Het naastgelegen voorm. Stadskoffiehuis (Markt 8), met een voorgevel uit 1925 naar ontwerp van A.C. Kaasjager, behoort sinds de restauratie tot het stadhuiscomplex.

Zaltbommel, Huis van Johan van Rossum

De uitbreidingen aan de achterzijde van het complex dateren uit 1982 en 1994.

De vishal (Vismarkt hoek Kerkstraat) [9] is een classicistisch bouwwerk uit 1776, ontworpen door C. van Leeuwen. De drie vleugels rond een binnenplein hebben aan de pleinzijde een open galerij met hardstenen dorische zuilen onder een houten hoofdgestel. Op het fronton van de terug liggende vleugel staat het wapen van Zaltbommel. De twee deuren hebben snijwerk in de vorm van een mand met vissen.

De waag (Oliestraat 1) [10] is in 1796-'98 gebouwd naar ontwerp van C. van Leeuwen in Lodewijk XVI-stijl. Boven de portaal in dorische vormen staat een beeld van Vrouwe Justitia. In het fronton is, omgeven door guirlandes, het wapen van Zaltbommel zichtbaar.

Het voorm. accijnshuisje (Heksenwal 18) [11] is een gepleisterd neoclassicistisch eenlaagspand uit circa 1850.

Het voorm. districtshuis (Waalkade 2) [12] van het ‘Polderdistrict Bommelerwaard boven den Meidijk’ verrees in 1903 naar ontwerp van G.G. Lodder in een neorenaissance-stijl. Het hoekpand heeft een afgeronde hoek en een tot trapgevel opgetrokken middenrisaliet.

Het Maarten van Rossumhuis (Nonnenstraat 3) [13] is rond 1535 in opdracht van de roemruchte veldheer gebouwd. Het dwarse pand heeft zijtrapgevels en op de hoeken uitkragende arkeltorentjes met ronde spits. Er is lang

Zaltbommel, Maarten van Rossumhuis

gedacht dat het was gebouwd als een poortgebouw voor een niet uitgevoerd groter complex. Waarschijnlijk is dit niet het geval. Aan de achterzijde bevindt zich een achtzijdige traptoren en een iets jongere uitbouw. Het in opzet laat-gotische pand is voorzien van decoratief beeldhouwwerk in vroege renaissancestijl, zoals de kandelaberzuilen naast de poort, de schelpvormige boogvulling met gebeeldhouwde hoofden boven de vensters en de kraagstenen onder de arkeltorentjes. De poortdoorgang is in 1613 dicht gezet met een houten pui. Bij een ingrijpende restauratie in 1881-'84, onder leiding van P.J.H. Cuypers, zijn de arkeltorentjes verhoogd en heeft men de traptoren, de vensters en de weergang met kantelen gereconstrueerd. Inwendig zijn de voorm. poortdoorgang en de begane grond voorzien van kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren onder meer drie schouwen in vroege renaissance-vormen, waarvan twee uit de bouwtijd en één uit circa 1560.

Het Huis van Johan van Rossum (Kerkplein 16) [14], ook wel Gouverneurshuis of Het Hof genoemd, is het oostelijke restant van het forse stadspaleis van Johan van Rossum uit circa 1550. De voorgevel van het later gepleisterde pand met tentdak toont enkele renaissance-kenmerken, zoals de geprofileerde ontlastingsbogen op kopjes en de hoofden van een man en een vrouw

[p. 344]

in de boogvelden van de vensters. Verder is er een 16de eeuwse gevelsteen met helmbekroning geflankeerd door hermen. De ingangsomlijsting is 18de-eeuws. Het huis is in 1979 gerestaureerd door Th. Haakma Wagenaar. Het tuinpaviljoen uit 1993-'94 is gebouwd op een kelder van het oude huis.

Woonhuizen. Van de middeleeuwse huizen zijn als gevolg van de stadsbrand van 1524 slechts enkele voorbeelden over. De huizen binnen de wallen hebben meestal een kern uit de 16de tot en met de 18de eeuw. Het huis Bloemendaal 5-9, een voornaam dwars huis met opkamer, kwam tot stand bij een verbouwing kort na de stadsbrand van 1524. In 1964 is het pand ingrijpend gerestaureerd. Uit de eerste helft van de 16de eeuw dateert het Wapen van Gelderland (Markt 2), een hoekpand met zadeldak tussen trapgevels met laatgotische korfboognissen. De houten kruiskozijnen, het pothuis op de hoek en de houten winkelpui zijn in 1904 gereconstrueerd. Het gedeeltelijk nog gotische diepe huis Waterstraat 26 heeft op de verdieping aan de buitenzijde beeldhouwwerk in vroege renaissancevormen uit circa 1550 in de vorm van kandelaberpilasters, putti en andere ornamenten; deze zijn afkomstig van het afgebroken deel van het stadspaleis van Johan van Rossum aan het Kerkplein. De hoge houten pui en de borstwering van de gevel zijn in 1946-'48 naar ontwerp van D. Verheus uitgevoerd. De pui is aan de bovenzijde voorzien van hagedissen- en apenfiguurtjes van beeldhouwer Van der Schaft. Vanaf circa 1530 tot het midden van de 16de eeuw werden sterk geprofileerde renaissance-gevels gebouwd met op de verdieping uitkragende vensterbogen, die samenkomen op een kraagsteen of een kolonet. Ondanks wijzigingen en bepleistering zijn de trapgevels Gasthuisstraat 22 en Boschstraat 10-12 (interieur met insteek) hiervan herkenbare voorbeelden; ze zijn voorzien van gebeeldhouwde kandelaberzuiltjes met renaissance-ornamenten. De gevel van Boschstraat 10 heeft in twee boogtrommels een mannen- en een vrouwenkop uitgevoerd in reliëf. Van Gasthuisstraat 22 is bij de laatste verbouwing in 1988 alleen de voorgevel gehandhaafd. De voorm. stadsapotheek

Zaltbommel, Woonhuis Waterstraat 26

Markt 3 heeft een renaissance-gevel met een geschulpte muurzuil en gebeeldhouwde koppen. Het bovenste, verhoogde gedeelte van de trapgevel is voorzien van vleugelstukken en dateert uit 1664.

Vanaf circa 1560 tot het eerste kwart van de 17de eeuw bouwde men trapgevels met ondiepe vensternissen, geprofileerde korfbogen en waterlijsten, natuursteenbanden en in de boogtrommels een baksteenmozaïek. De uit circa 1580 daterende voorgevel van Gasthuisstraat 24, met een toppilaster op een kraagsteen, is een goed voorbeeld. Het pand zelf dateert uit circa 1500 en heeft inwendig een lambrizering van laat-gotische briefpanelen. Uit de tweede helft van de 16de eeuw stammen verder de voorgevel van Oenselsestraat 17, die in de 19de eeuw een kroonlijst kreeg, en Oenselsestraat 50. Een vroeg-17de-eeuwse trapgevel met sierankers en een toppilaster op maskerconsole heeft Gasthuisstraat 23. De trapgevel van Gasthuisstraat 17 dateert uit 1605 en is in 1889 aan de rechterzijde vergroot in aangepaste neorenaissance-stijl. In het tweede kwart van de 17de eeuw werden eenvoudiger, vlakkere trapgevels gebouwd, slechts geleed door horizontale natuursteen banden en soms voorzien van een toppilaster. Voorbeelden hiervan zijn te zien bij het dubbele woonhuis Ruiterstraat 14-16 (linker deel uit 1630), het hoekpand Ruiterstraat 18 (1632) en de huizen Korte Steigerstraat 17 (gepleisterd), Ruiterstraat 6 en het late voorbeeld Vismarkt 2 (1690).

Rond het midden van de 18de eeuw kregen enkele oudere panden een nieuwe voorgevel in Lodewijk XV-stijl. De rond 1750 opgetrokken gevel van Boschstraat 22 heeft een zandstenen pronkrisaliet. Het dwarse, van oorsprong 17de eeuwse, herenhuis Nieuwstraat 10 heeft een soortgelijke omlijsting in Lodewijk XV-stijl. Iets rijker uitgevoerd is de lijstgevel van Ruiterstraat 10. Sobere, laat-18de-eeuwse lijstgevels hebben Lange Steigerstraat 22 en 24. Deze vrijwel identieke gevels zijn kort na elkaar tot stand gekomen vóór 17de-eeuwse huizen.

Gedurende de 19de eeuw kregen veel oude huizen een eenvoudige gepleisterde lijstgevel; de 16de- of 17de-eeuwse kern is vaak nog herkenbaar aan de hoge kap. Voorbeelden van deze ontwikkeling zijn: Heilige Geeststraat 23, Kerkstraat 24 (omlijste ingang), Nieuwstraat 3, Nieuwstraat 5, Gasthuisstraat 12, Heilige Geeststraat 9-11 en Kerkstraat 33 en Kerkstraat 35. Op al deze gevels zijn schijnvoegen aangebracht. Andere voorbeelden zijn de bakstenen lijstgevels Gamerschestraat 45, Gasthuisstraat 25 en Gamerschestraat 16 en 18, alle uit de eerste helft van de 19de eeuw. In het derde kwart van de 19de eeuw zet deze ontwikkeling zich door met gepleisterde gevels voorzien van hoekpilasters en vensters met afgeronde hoeken, zoals te zien bij Maasstraat 15, Nieuwstraat 7, Kerkstraat 28 (met mezzanino), Ruiterstraat 17 en Waterstraat 44 naar ontwerp van A.M.A. Gulden. Eenvoudige bakstenen lijstgevels hebben onder meer het hoekpand Gasthuisstraat 31 (circa 1835), Gasthuisstraat 32 (circa 1850) met ver overstekende lijst op consoles en Ruiterstraat 23 (circa 1870) met geblokte bakstenen hoekpilasters. Het statige herenhuis Gasthuisstraat 27 uit 1839 is uitgevoerd in vroege neoclassicistische vormen. De ramen op de verdieping hebben waaierzwikken. In de tweede helft van de 19de eeuw werd een aantal gepleisterde pan-

[p. 345]

den uitgevoerd in eclectische stijl, zoals het hoekpand Korte Steigerstraat 1 (circa 1875) en Gamerschestraat 57 uit 1905 met lijstgevel en wenkbrauwbogen. Andere gepleisterde eclectische panden zijn Boschstraat 19-21 en het oorspronkelijk uit twee, mogelijk 16de eeuwse, panden bestaande Kerkstraat 5 dat rond 1898 een lijstgevel kreeg. Korte Steigerstraat 2 is in 1883 gebouwd in opdracht van kolonel A.D. Makkink naar ontwerp van steenfabrikant W. van Lokeren Campagne. Eclectische vormen vertoont de dominante houten erker met steil tentdak. Een kleiner, vrijstaand woonhuis met eclectische vormen is De Virieusingel 10. Een gepleisterde lijstgevel in eclectische vormen heeft Gamerschestraat 14 (circa 1875), met pilasters met composiete kapitelen en neo-Lodewijk XIV-consoles.

Voorbeelden van huizen in neorenaissance-stijl zijn Gamerschestraat 19 (eind 19de eeuw) en Boschstraat 34 (1913), dat mogelijk is gebouwd naar ontwerp van A.C. Kaasjager. Stadsarchitect A.M.A. Gulden heeft in de tweede helft van de 19de eeuw een groot aantal panden ontworpen in diverse stijlen. In neo-renaissance-stijl ontwierp hij het uit 1893 daterende Markt 7. Het in een combinatie van chaletstijl- en neorenaissance elementen uitgevoerde dubbele woonhuis Kerkstraat 1-3 (rond 1900) is mogelijk ook van zijn hand. De in 1900 voor de directeur van de gasfabriek gebouwde villa De Virieusingel 36 is in 1909 door A.M.A. Gulden verbouwd met dakvormen in chaletstijl. Het jugendstil-tegeltableau toont twee flamingo's. De uit 1908 daterende voorgevel van Boschstraat 27 heeft jugendstil-elementen. Het uit 1910 daterende huis Gamerschestraat 12, met vierkant hoektorentje, is een ontwerp in rationalistische stijl van H.J. van Boort. Uit de jaren dertig dateren de vrijstaande villa's Bolwerk de Kat 1 en Molenwal 22. De hoge overstekende daken vertonen expressionistische invloeden.

Volkswoningbouw. De arbeiderswoningen Sophiastraat 2-14 zijn ontworpen door A.C. Kaasjager en in 1905 in eigen beheer gebouwd. De Sophiastraat is genoemd naar zijn vrouw Sophia Brüggeman. In 1919 verkocht hij

Zaltbommel, Herensociëteit De Verdraagzaamheid (1995)

de woningen aan de Werkliedenvereniging Hulp naar Vermogen. Ze zijn in 1995-'96 gerenoveerd. De woningstichting Onderlinge Hulp realiseerde in 1916 de met trapgeveltjes uitgevoerde woningen Marten van Rossemsingel 65-83. De woningstichting Hulp naar Vermogen bouwde onder meer in 1922 twintig woningen aan de Steenweg en de woningen Marten van Rossemsingel 85-99 en 103-109.

Winkels. In de tweede helft van de 19de eeuw werden enkele oude huizen voorzien van een winkelpui, zoals de identieke eclectische winkelpuien van Markt 1 en Markt 3. De pui van nummer 3 dateert uit circa 1880, die van nummer 1 is daarvan een kopie van na 1890. De hardstenen winkelpui met neoclassicistische invloeden van Markt 11 is in 1878 ontworpen door A.M.A. Gulden in opdracht van F. Philips; de pui is nauwelijks van een woonhuis te onderscheiden. Het winkelpand De Drie Mooren (Gasthuisstraat 4) heeft drie winkelkasten uit circa 1875 met neoclassicistische vormen en ranke zuiltjes. De rechter is een kopie. Het pand ontleent zijn naam aan drie 16de-eeuwse medaillons met gebeeldhouwde hoofden van ‘Moren’ in de gevel. De uit circa 1890 stammende pui van Markt 6 heeft een middentoegang en eenvoudige vitrinekasten. De gevelsteen met de naam ‘de Blauwe Fles’ en het jaartal 1644 resteert van de drogisterij die hier vanaf de 17de eeuw tot 1995 was gevestigd. Een laat voorbeeld van een pui met neoclassicistische invloeden is die van Gamerschestraat 73 uit 1907. Gestileerde florale jugendstil-vormen zijn verwerkt in de pui van Boschstraat 2, opgericht voor A.D. Makkink. Ook de pui-detaillering van Boschstraat 40 is beïnvloed door de jugendstil. Beide panden dateren uit 1905. Art déco-vormen hebben de pui van Gamerschestraat 58 (1927) en de naar ontwerp van M. Kocken uitgevoerde voorgevel van Waterstraat 21 (1925). Het laatstgenoemde pand is gebouwd in opdracht van H. van der Laak voor het voorm. Hotel Gottschalk. De groen geglazuurde tegels zijn vervaardigd door Tegelfabriek Westraven uit Utrecht. De gedeeltelijk gewijzigde winkelpui uit circa 1935 van Boschstraat 78-80 is uitgevoerd in expressionistische vormen met siermetselwerk en een horizontale roedenverdeling. De voorm. herensociëteit ‘De Verdraagzaamheid’ (Waalkade 6) [15] is een pand in eclectische vormen uit 1871, gebouwd naar ontwerp van A.M.A. Gulden.

Horeca. In eclectische stijl ontwierp stadsarchitect A.M.A. Gulden het in 1865 opgetrokken logement Bellevue thans ‘La Provence’ (Gamerschestraat 81). Het gepleisterde hoekpand heeft twee balkons met gietijzeren hekken. Van zijn hand is eveneens het gepleisterde hotel Tivoli (Steenweg 2) uit 1865. Uit 1925 stamt café ‘'t Hoekske’ (Boschstraat 84-86) [16], een hoekpand in expressionistische stijl.

Bedrijfsgebouwen. Het voorm. pakhuis Ruiterstraat 8 is een uit de

[p. 346]

16de eeuw daterend dwars drielaags pand met zadeldak tussen topgevels en korfboogvormige vensters. Het pand heeft verder dienst gedaan als koetshuis (bij Ruiterstraat 10), als klooster en nu als kantoor. De voorm. wasserij (Waalkade 39-41) bestaat uit een bedrijfswoning, de wasserijhallen met sheddaken en een schoorsteen. Het complex is vermoedelijk in 1900 gebouwd - mogelijk naar plannen van A.M.A. Gulden - en uitgebreid naar plannen van G.G. Lodder (1905) en Van Anrooy. De voorm. distilleerderij ‘De St. Maarten’ (Heilige Geeststraat 35) is in 1915 gebouwd naar ontwerp van G. van Alphen. Het gebouw heeft twee rondboogdeuren op de begane grond en één op de verdieping van het tot topgeveltje opgetrokken linker deel. Een tableau in de gevel draagt in gele baksteen de tekst: ‘Distilleerderij en Likeurstokerij De St. Maarten van Achterberg en zoon.’

Het voorm. havenmeesterskantoor (Molenwal 1/Tolstraat 13) [17] is een rond 1900 opgetrokken breed pand in neorenaissance-vormen; het diende ook als woning voor de havenmeester.

De voorm. weegbrug (Steenweg 2) met bijbehorend gebouwtje dateert waarschijnlijk uit 1929 en deed hoofdzakelijk dienst bij het wegen van de suikerbietenoogst.

Pompen. In de stad staan drie hardstenen pompen met siervazen in Lodewijk XVI-stijl als bekroning. De pomp bij Gamerschestraat 67 is gedateerd 1781. De pomp aan de Tolstraat stamt, met uitzondering van de vaas, uit de 19de eeuw. Beide pompen hebben bronzen uitlaten en zwengels. De laat-18de-eeuwse pomp op de Vismarkt heeft geen uitlaat en zwengel meer.

Watertorens. De ronde bakstenen watertoren Stadsdijk 3-5 [18] verrees in 1905 naar ontwerp van J. Schotel in neorenaissance-stijl met jugendstildetails. In de uitkragende ronde bovenbouw met kantelen bevond zich een ijzeren Intze-reservoir. De toren is in 1983 tot woningen verbouwd en in 1995-'96 gerestaureerd. De ronde betonnen watertoren Steenweg 90 dateert uit 1964 en is ontworpen door H. Brouwer en T.T. Deurvorst. De cilindervormige schacht gaat naar boven over in een afgeknotte kegelvorm. Inwendig heeft de toren drie betonnen vlakbodemreservoirs.

Bruggen en viaducten. De in 1864-'68 over de Waal gelegde spoorbrug (Dr. ir. W. Hupkesbrug) is een brug met vakwerkliggers naar plannen van E.F. van Dissel en J.M. Telders. In 1932-'33 is de brug verdubbeld naar plannen van J. Redeker. De brug bestaat zowel uit parallelle vakwerkliggers als uit vakwerkliggers met gebogen bovenrand. Bij het herstel van de oorlogsschade tussen 1945 en 1951 zijn de vakwerkliggers grotendeels vernieuwd. Het nabijgelegen bakstenen spoorwegviaduct (Oenselsedijk) dateert uit 1868. De verkeersbrug over de Waal is een brug met parallelle vakwerkliggers, gebouwd in 1930-'33 en hersteld na schade in de Tweede Wereldoorlog. De naastgelegen Martinus Nijhoffbrug, een betonnen tuibrug met stalen tuien naar ontwerp van C.P.M. Kuilboer, is in 1996 in gebruik genomen.

Begraafplaatsen. De in 1829 aangelegde Alg. begraafplaats ‘Bosschepoort’ (Ravelijnsbolwerk) [19] heeft gietijzeren hekpalen en een neoclassicistische baarhuisje, dat - hoewel gedateerd ‘1810’ - rond 1830 is gebouwd. De begraafplaats bevat onder meer een gietijzeren grafsteen voor mw. C.E. Thooft-Melssingh (†1859) en het graf van G.L.F. Philips (†1942), stichter van de Philips-fabrieken in Eindhoven. De Isr. begraafplaats (Marten van Rossemsingel 49), sinds 1901-'02 op deze plaats, is toegankelijk door een bakstenen poortje met in de sluitsteen het jaartal 1787.