Monumenten in Nederland. Gelderland

Winterswijk

Dorp, ontstaan op een dekzandrug langs de Whemerbeek, een oude loop van de Slinge. Hier ontstond in de 11de eeuw een hof van het Münsterse St.-Mauritiusstift. Rond de kerk aan de Markt en langs de uitvalswegen naar de omliggende buurtschappen (Mister-, Meddose-, Ratumse- en Wooldstraat) ontwikkelde zich een losse dorpstructuur. In 1531 vond een eerste jaarmarkt voor textiel plaats. Tot 1795 maakte het dorp deel uit van de heerlijkheid Bredevoort en bleef de hofhorigheid voortbestaan met zogeheten scholteboeren. De textielnijverheid ontwikkelde zich van huisnijverheid

Winterswijk, Herv. kerk, plattegrond

bij de boeren tot industrie. In 1862 werd de eerste stoomfabriek, de katoenweverij van H. Willink & Co. opgericht, waarna uiteindelijk zes textielfabrieken het dorpssilhouet gingen beheersen. Mede door die industriële ontwikkeling werd Winterswijk vanaf 1878 een spoorwegknooppunt, met verbindingen naar Zutphen, Borken, Bocholt, Zevenaar en Enschede. Na de Tweede Wereldoorlog nam het belang toe van Winterswijk als regionaal verzorgingscentrum. Sanering en sloop van textielfabrieken sloegen grote gaten in de bestaande bebouwing. Rond de dorpskern, maar vooral aan de noordzijde, zijn veel nieuwe woonwijken gebouwd.

De Herv. kerk (Markt 2), oorspronkelijk gewijd aan St. Jacobus, is een pseudobasiliek met driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. De oorspronkelijke, 13de-eeuwse kerk kreeg rond 1400 een gotisch koor, dat circa 1470-'74 werd vervangen door twee schiptraveeën en het huidige koor met sacristie. Omstreeks 1490 volgde verdere verlenging naar het westen, ter plaatse van het oude schip. Dit deel is aan de buitenzijde met hergebruikte tufsteen bekleed en heeft een lagere kap. In 1507 begon de bouw van de met tufsteen beklede, laat-gotische toren, waarbij men de zijbeuken langs de toren doortrok. Dit werk kwam rond 1550 gereed. De rijk geprofileerde toreningang heeft

[p. 336]

Winterswijk, Herv. kerk

flamboyante traceringen. In de toren hangen klokken uit 1641 (Mamertus en Johan Fremy), 1731 (Wilhelm Fremy) en 1765. Herstellingen onderging de kerk in 1753 en in 1834. Een algehele restauratie van de toren kwam tot stand in 1937-'39 en wederom in 1990-'92. De rest van de kerk is in 1968-'72 gerestaureerd. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven, die in het schip via schalken op ronde pijlers rusten en in het koor op figuratieve kraagstenen. Bij de jongste restauratie zijn belangrijke laatgotische gewelfschilderingen blootgelegd in koor (circa 1474) en schip (circa 1500) en verder een Laatste Oordeel uit 1550. Het orgel uit 1831 is vervaardigd door C.F.A. Naber.

Ten behoeve van de kerk verrees in 1883 het gebouw Den Angang (Markt 46), uitgevoerd in neoclassicistische vormen.

De Doopsgez. kerk (Torenstraat 4) is een zaalkerk met hoog opgaand tentdak, gesticht in 1711 en rond 1865 gedeeltelijk gepleisterd.

De R.K. St.-Jacobus de Meerderekerk (Misterstraat 8) is een driebeukige hallenkerk met een toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits, gebouwd in 1867-'69 naar plannen van H.J. Wennekers. De toren werd naar plannen van G. te Riele in 1901 voltooid en kreeg in 1911 zijn huidige spits. Bij een ingrijpende verbouwing in 1950-'53 is de kerk uitgebreid met transept en priesterkoor in romaanse stijl naar plannen van B.J. Koldewey. Het interieur bevat onder meer een orgel van M. Maarschalkerweerd (1906) en kruiswegstaties (1911). De pastorie (Misterstraat 18) stamt uit 1867-'69.

De synagoge (Spoorstraat 32) is een zaalgebouw met neorenaissance-elementen, gebouwd in 1888-'89 naar plannen van H. van der Schaaf. Boven de ingang staat de Hebreeuwse tekst van Psalm 116:4. De sjoel werd in 1951 opnieuw ingericht en in 1982-'84 gerestaureerd. De ark (1799) is afkomstig uit Arnhem, de biema uit Elburg. Uit de bouwtijd van de synagoge dateren ook het mikwegebouwtje aan de noordzijde en de in chaletstijl uitgevoerde woning van de Chazzan (Spoorstraat 34-36). De laatste kreeg in 1908 een uitbreiding met een godsdienstschool in jugendstil-vormen.

De Geref. kerk (Zonnebrink 61) is een kruiskerk met terzijde staande toren, gebouwd in 1906 naar een ontwerp met rationalistische invloeden van Tj. Kuipers.

De (Geref.) Jeugdkerk (Jeugdkerkstraat 12) is een kruiskerk uit 1930 in sober expressionistische vormen naar plannen van J. van der Schaaf en A.J. Sneek. De kerk bevat een orgel van P. van Oeckelen (1889; in 1931 geplaatst).

De Rijks Hogere Burgerschool (Zonnebrink 15), een fors pand in eclectische vormen, kwam in 1870 tot stand naar plannen van L.G. Richter.

De voorm. marechausseekazerne (Haitsma Mulierweg 19-23) is een fors pand met lagere zijvleugels en stallen. Het werd gebouwd in 1905 in traditionele neoclassicistische vormen met jugendstil-details.

De voorm. rijkslandbouwschool (Haitsma Mulierweg 36) werd in 1919-'20 gebouwd in ‘Um 1800’-vormen.

Het postkantoor (Balinkesstraat 2-4) is een traditionalistisch vormgegeven gebouw uit 1938 naar ontwerp van G.C. Bremer. Op de verdieping was oorspronkelijk de openbare leeszaal gevestigd.

Het raadhuis (Mw. Kuipers Rietbergplein 1), een L-vormig pand met op de hoek een zadeldaktoren, is gebouwd in traditionalistische vormen naar plannen van A.A. Kok uit 1938.

Woonhuizen. In Winterswijk resteert relatief weinig van de oorspronkelijke dorpsbebouwing. In opzet nog 17de-eeuws is Bossesteeg 2, een vakwerkhuis met bakstenen vulling en houten voorschot. Het sterk verbouwde huis Bossesteeg 4 heeft mogelijk een even oude kern. Zo ook het herenhuis Satinksplas 1, dat midden 18de eeuw werd verbreed en voorzien van een nieuwe gevel met Lodewijk XIV-consoles en een deuromlijsting in Lodewijk XV-stijl. De naastgelegen trapgevel van Satinksplas 2 stamt oorspronkelijk uit 1648, maar werd rond 1930 herbouwd. Meddostraat 39 kreeg in 1722 zijn huidige voorgevel. Empirevormen heeft het rond 1820 gebouwde herenhuis Wooldstraat 16. Neoclassicistisch van vorm is Spoorstraat 2 uit circa 1860, evenals de gepleisterde villa De Helderkamp (K. Doormanstraat 8-10) uit circa 1880. Gepleisterd en eclectisch van vorm zijn Markt 5 uit 1866 en het iets latere Groenloseweg 1, beide gebouwd voor de familie Willink. Tussen 1880 en 1890 verrezen de eclectische herenhuizen Markt 8, Gasthuisstraat 64, Spoorstraat 42 en Ratumsestraat 1, vermoedelijk van dezelfde ontwerper. In chaletstijl uitgevoerd zijn Spoorstraat 26 (circa 1890) en het rond 1890 verbouwde Mondriaanhuis (Zonnebrink 4), genoemd naar de schilder P. Mondriaan die hier van 1880 tot 1892 woonde. Strakker van vorm is het rond 1900 als woning voor de directeur van de boterfabriek gebouwde pand Gasthuisstraat 78-80.

Chaletstijl met neorenaissance-details, overgaand in jugendstil, is ook karakteristiek voor de villawijk aan de Wilhelminaen Prins Hendrikstraat. Goede voorbeelden zijn: Wilhelminastraat 34 (circa 1900), Haitsma Mulierweg 14-16 (1908) en Parnassia (Wilhelminastraat 33), uit circa 1910 naar plannen van H. van der Schaaf voor J. Willink. Meer uitgesproken jugendstil-vormen hebben de rond 1905 door J.J. Post ontworpen woonhuizen Aurora (Prins Hendrikstraat 3), Pomona (Prins Hendrikstraat 14) en Prins Hendrikstraat 5-7 en 13. Expressionistisch van vorm zijn Gasthuisstraat 57-59, Morgenzonweg 22-34 en Haitsma Mulierweg 40-42. Een tuindorpachtig karakter bezitten de arbeiderswoningen Scholtenenk 46-84 van de

[p. 337]

Winterswijk, Marechausseekazerne

‘Vereeniging tot Verbetering van de Volkshuisvesting’, gebouwd in 1919-'29 naar plannen van W.K. de Wijs, H.v.d. Schaaf, A.J. Streek en vermoedelijk ook J.J. Post.

Woon- en winkelpanden. Tot de vroegste winkelpuien in Winterswijk behoort die van Meddosestraat 42 uit circa 1875. Rijker van vorm en de gehele onderpui omvattend is de neoclassicistische pui van Misterstraat 41. Stedenbouwkundige allure heeft Misterstraat 19 uit 1905. Dit geldt eveneens voor de manufacturenwinkel Ratumsestraat 10-12a uit 1909, ontworpen voor G.H. Te Kortschot door J.J. Post. Deze architect is verantwoordelijk voor een aantal woon- en winkelpanden in jugendstil-vormen, zoals: Wooldstraat 41 (1906), Spoorstraat 58, Weurden 37 (1910) en Meddosestraat 10-12 (1912). Laatstgenoemde schoenmakerij en boekhandel heeft opschriften in marmoriet. Zakelijk expressionistisch van vormgeving is de door J.J. Post ontworpen winkelpui Gasthuisstraat 61 (circa 1925).

Horeca. Het gebouw Irene (Ratumsestraat 146-148) is een vergaderlokaal uit 1907. Hotel-restaurant Stad Munster (Markt 11), met opvallende gevel in gele baksteen en jugendstil-elementen, werd in 1911 gebouwd naar plannen van H. van der Schaaf. Het Kronenhuis (Markt 23) verrees in 1927 naar plannen van A. Lamers in een zakelijk-expressionistische stijl. Rond deze tijd kwamen ook enkele expressionistische verenigingsgebouwen gereed: Beskers (Wooldseweg 5) uit 1925 naar plannen van J. van der Schaaf- nu sporttheater Astoria -, Flora (Scholtenenk 51) uit 1926 naar plannen van A. Lamers, en Juliana (Gosselinkweg 14, Woold) uit 1928.

Windmolens. De voorm. beltkorenmolen Bataaf (Bataafseweg 18-20) heeft een achtkantige houten romp op stenen onderbouw. Hij werd in 1800-'01 gebouwd ten behoeve van het predikantenfonds van de hervormde gemeente. De tussen graansilo's ingebouwd geraakte molen verloor in 1964 zijn wiekenkruis. De Meenkmolen (Meenkmolenweg 5, Miste) is een beltkorenmolen met achtkantige houten romp op een met hout beklede onderbouw. De molen werd in 1851 gebouwd voor H.J. Tenkinkbewoner van de scholteboerderij Huize Meenk - en is in 1961-'62 gerestaureerd. De uit 1869 daterende ronde voorm. beltmolen De Zorg of Sevink Molen (Meddoseweg 38) verloor in 1927 door een storm zijn wiekenkruis. De Venemansmolen of Oude Molen (Venemansweg 7) is een achtkantige stellingkorenmolen met een houten romp op stenen voet, gebouwd in 1898 ter plaatse van een oudere voorganger. Bij de bouw gebruikte men onderdelen van de dat jaar gesloopte 17de-eeuwse houtzaagmolen ‘De Goede Hoop’ uit Zaandam. De molen is in 1997-'99 gerestaureerd.

Watermolens. Ten zuiden van Winterswijk liggen aan de Boven Slinge twee watermolens. De Nieuwe Molen of Berenschot (Wooldseweg 74) is een onderslag watermolen. Al in 1652 wordt hier een molen vermeld. De huidige molen dateert uit 1749 en is tot de wateras

Winterswijk, Woonhuis Aurora

as opgetrokken uit Bentheimer zandsteen. Tegen het molenhuis is in de jaren twintig van de 20ste eeuw een meelfabriek gebouwd. Van de Plekenpolse Molen of Den Helder (Mr. A.Th. ten Houtenlaan 6-8) resteert een molenhuis in vakwerkbouw met gesausde bakstenen vulling op een geteerde plint. De neogotische vensters van het naastgelegen molenaarshuis (nu restaurant) duiden op een datering rond 1860.

Bedrijfsgebouwen. Van de Winterswijkse textielindustrie bleef weinig bewaard. Het vakwerkgebouwtje Nieuwstraat 27, gelegen op de Lappenbrink, werd in 1835 als handweverij voor J.W. Meijerink ingericht. Van de in 1980 gesloopte bontweverij ‘De Batavier’ van Willink & Paschen - opgericht in 1861 - resteert de poort (bij Zonnebrink 22). G. Beltman ontwierp in 1900 deze weverij. De voorm. tricotfabriek G.J. Willink (Wilhelminstraat 2) werd in 1888 gesticht. Uit 1891 dateert het huidige gebouw met neorenaissanceelementen, gebouwd naar plannen van G. Beltman en in 1915 verhoogd. Aan de achterzijde staat de in gewapend beton uitgevoerde spoelerij uit 1912 naar plannen van A.G. Beltman (uitgebreid in 1922). In 1934 werd het complex verder uitgebreid met een deel in functionalistische vormen. De textielfabriek met sheddak van De Pol (Eelinkstraat 2) ontstond in 1913 en is nu weverij ‘Gaudium’. Stations. De Nederlandsch-Westfaalsche Spoorweg-Maatschappij liet in 1879-'80 het station Stationsstraat 34-36 bouwen, vermoedelijk naar ontwerp

[p. 338]

Winterswijk, Strandhad

van H.J. Kamperdijk. Het imposante, langgerekte gebouw vertoont een combinatie van neoclassicistische en chalet-elementen. In 1916 kreeg het een volledige verdieping en werden er kantoren in ondergebracht. Het voorm. station Houtladingstraat 8-11, een langgerekt eenlaagspand met gedeeltelijke verhoging voor een dienstwoning, kwam tot stand in 1907-'08 voor de Geldersch-Overijsselsche Lokaalspoorweg-Maatschappij en heeft tot 1936 dienst gedaan.

De watertoren (Misterweg 142) verrees in 1926 naar ontwerp van het Utrechtse ingenieursbureau MABEG. De forse toren heeft een achtzijdige schacht, een licht expressionistische zestienzijdige bovenbouw en inwendig een betonnen reservoir.

Het strandbad (Badweg 4-6) is in 1933 als werkverschaffingsproject tot stand gekomen en bestaat uit een gegraven vijver, verdeeld in baden, en een gedeeltelijk in hout uitgevoerd badmeestershuis annex café-restaurant.

Begraafplaatsen. Nabij de synagoge ligt de Oude Isr. begraafplaats (bij Spoorstraat 43) die mogelijk eind 18de eeuw is aangelegd. In 1908 nam men de Nieuwe Isr. begraafplaats (Misterweg 144) in gebruik. Hier staat een metaarhuisje in kalkzandsteen. De Oude Alg. begraafplaats (Weeninkpad 10) werd in 1829 aangelegd en in 1908 gesloten. Het wit gepleisterde neoclassicistische baarhuisje stamt uit circa 1875. Belangrijke graven zijn die van H. Willink (†1842) en A. Willink (†1863), de laatste met obelisk. Op de Alg. begraafplaats (Waliënsestraat 112) staat een kalkzandstenen baarhuis uit 1908, mogelijk naar ontwerp van H. van der Schaaf. De R.K. begraafplaats (Tuunterstraat ong.) heeft een fraai laat-19de-eeuws hek.

Boerderijen. In het bosrijke kampenlandschap rondom Winterswijk liggen opvallend veel, goed bewaarde hallenhuisboerderijen. Verder zijn er diverse grote herenboerderijen, zogeheten scholteboerderijen. Een scholte was een hofhorige rentmeester; de scholteboeren ontwikkelden zich in de 19de eeuw tot grootgrondbezitters.

De boerderij Moezebrink 2, mogelijk eind 16de eeuw als lös hoes gebouwd, kreeg in de 18de eeuw een scheidingswand. Een 17de-eeuwse kern hebben de hallenhuisboerderijen Wesselink (Wesselinkweg 1) en Bruggers (Bruggersweg 2), met houten topgevel en endskamer. Boerderijen met een 18de-eeuwse kern zijn: Beernink (Beerninkweg 7), Corleseweg 55 (circa 1750), 't Elink (Kottenseweg 79), uit 1760 met deel uit 1926, Meester Meinenweg 3 (1773), De Kleine Horst (Horstweg 8), uit circa 1780, en Vardink (Meester Meinenweg 22), met vernieuwde voorgevel uit 1888 en een zomerhuis uit 1849. Bijzonder

Winterswijk, Korenspieker bij Erve 't Kossink

fraai in het landschap liggen de boerderijen Onnink (Onninkweg 2), met 18de-eeuwse kern en jaartalankers ‘1850’, en Oossink (Burloseweg 44) uit 1785, met een put uit 1791. De vroeg-19de-eeuwse boerderij Holthuis (Holthuisweg 6) heeft een goed bewaard interieur en een keitjesvloer uit 1873.

Midden-19de-eeuwse hallenhuisboerderijen met vakwerk zijn Stroete (Harkelsweg 10) en Huize 't Leemkamp (Steengroeveweg 1), de laatste dateert uit 1859 en heeft late empire-details.

In de gemeente staan nog twee in vakwerk uitgevoerde korenspiekers, beide uit de tweede helft van de 18de eeuw. De eerste is 't Kossink (Kossinkweg 1), een rijzig pand met hoog zadeldak nabij een uit 1863 stammende boerderij. De andere is De Ravenshorst (Ravenshorsterweg 88) die, mogelijk in 1851, aan weerskanten is voorzien van kubbingen. De boerderij Museum Freriks (Groenloseweg 86) is een - niet officiële - scholteboerderij met dwars woonhuis (1790), schuur (1836) en dwarse voorbouw (circa 1900). De scholteboerderij Boeyink (Ratumseweg 31-33) werd in 1837 gebouwd voor J.H. Boeijink, maar heeft een gevelsteen uit 1747. Andere voorbeelden van scholteboerderijen zijn: Roerdink (Roerdinkweg 1) uit 1836, Ros (Wooldseweg 84) uit 1846, Hijink (Hijinkhoekweg 10) uit circa 1860, met schuur uit 1829, Krozenbrink (Misterweg 169) uit circa 1870 en Willink (Steengroeveweg 52) uit circa 1875. Een rijk neoclassicistisch voorhuis hebben

[p. 339]

Stemert (Stemerdinkweg 1-3) uit 1866 en Huize Meenk (Huttenweg 2-4) uit circa 1870, verbouwd in 1912. De uit 1897-'98 daterende boerderij Hones-Hesselink (Honesweg 2) is eclectisch van vorm. Een chalet-sierspant heeft boerderij Harmshis (Wilterdinkweg 2) uit 1903. Het Vriezenhuis (Wooldseweg 119), met neoclassicistisch woongedeelte en jugendstil-details, stamt uit 1905. Naast deze imposante boerderij staan drie gekoppelde schuren uit 1876. De moderne boerderij Meenkmolenweg 11-13 uit 1932 bestaat uit een villa met aangebouwde stallen naar plannen van J.J. Post.

Grenspalen. Op de grens met Duitsland staan twee zandstenen grenspalen uit 1753 (met de wapens van Münster en Gelre), zes zandstenen grenspalen uit 1766 en enkele uit 1847.

De steengroeve (Steengroeveweg ong.), gelegen ten oosten van Winterswijk, werd vanaf 1932 geëxploiteerd door N.V. Winterswijkse steen- en kalkgroeve. De hier gewonnen muschelkalk wordt gebruikt voor wegverhardingen en kunstmestproductie.

De ruïne van Het Waliën (bij Walienseweg 8), gelegen ten noordoosten van Winterswijk, is het restant van de in de 15de eeuw gestichte voorm. havezate Waliën. Na een brand in 1908 resteert hiervan een keldermuur met lichtspleten en boogaanzetten. Op het terrein staat een koetshuis uit circa 1800.

De R.K. St.-Johannes de Doperkerk van Meddo (Goorweg 4), gelegen ten noorden van Winterswijk, is een eenbeukige kerk voorzien van een slanke toren met ingesnoerde spits. De kerk werd in 1863-'64 gebouwd in Willem II-gotiek naar plannen van A. te Wiel. Het orgel is gebouwd door M. Maarschalkerweerd (1906). Op het kerkhof staat een kruisigingsgroep annex baarhuisje uit 1935.