Monumenten in Nederland. Gelderland

Wijchen

Dorp, ontstaan op een gordel van rivierduinen aan een nu grotendeels dichtgeslibde meander van de Maas ter plaatse van het huidige Wijchense Meer. In 1105 wordt Wijchen voor het eerst vermeld. Het oorspronkelijke esdorp bij de kerk ontwikkelde zich later in oostelijke en westelijke richting tot een langgerekt marktdorp. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp sterk gegroeid in noordelijke en zuidelijke richting.

Kasteel Wijchen (Kasteellaan 9) is een omgracht gebouw met vier vleugels rond een kleine binnenplaats; de ondiepe vleugel aan de oostzijde bevat de via een ophaalbrug bereikbare toegangspoort. Aan de binnenplaats staat een hoge traptoren met als bekroning een gedeeltelijk opengewerkte, peervormige helm. De buitenhoeken van het kasteel hebben arkeltorentjes. Het huidige complex in maniëristische stijl ontstond vanaf de tweede helft van de 16de eeuw in fases op de restanten van de oorspronkelijke, 14de-eeuwse burcht. Het kreeg zijn definitieve vorm in 1609-'29 in opdracht van Emilia van Nassau en Emanuel van

Wijchen, Kasteel Wijchen

Wijchen, Kasteel Wijchen, plattegrond

Portugal. Opmerkelijk zijn de muurankers in de vorm van een dubbele E en verder - onder de dakrand van de poortvleugel - de geschilderde zinnebeeldige voorstellingen in ronde of ruitvormige nisjes met daaronder verklarende spreuken. Bij een brand in 1906 bleven alleen de muren behouden. Het kasteel is onder leiding van F.A. Ludewig in de 17de-eeuwse vorm gerestaureerd. Sinds 1933 dient het als raadhuis van de gemeente Wijchen.

[p. 333]

Op de voorburcht staat een van oorsprong 17de-eeuws bouwhuis met koetshuis (Kasteellaan 11-15), dat zijn traditionalistische vormgeving kreeg bij een restauratie in 1939 naar plannen van A. Kraaijenhagen. Het kasteelterrein wordt - net als het kasteel zelf - door een gracht omgeven.

De R.K. kerk St. Antonius Abt (Oosterweg 2) is een driebeukige hallenkerk met transeptachtige uitbouwen, een driezijdig gesloten koor en een ingebouwde toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. De toren heeft een 12de-eeuwse - deels ombouwde -, romaanse tufstenen onderbouw en een 15de-eeuwse bovenbouw. Ter plaatse van de oude kerk verrees in 1853-'54 de huidige, neoclassicistische kerk naar ontwerp van G. Gradussen. Een nis in de voorgevel bevat een beeld van St. Antonius Abt. De uitbouwen aan weerszijden van het koor zijn in 1936 toegevoegd naar plannen van H.C. van de Leur. Het interieur wordt gedekt door gestucte tongewelven op ionische zuilen. Tot de inventaris behoren een neobarok hoogaltaar (circa 1865), een door J. Oor & Zn. vervaardigde preekstoel (1889) en een door de gebroeders Gradussen gebouwd orgel (1899). De pastorie (Oosterweg 4) is een neoclassicistisch herenhuis uit 1855, naar ontwerp van G. Gradussen.

De voorm. Herv. kerk en pastorie (Herenstraat 7-9) zijn in 1829 als één geheel gebouwd. Het neoclassicistische complex bestaat uit een herenhuis (pastorie) geflankeerd door lagere bouwdelen: rechts de zaalkerk voorzien van een klokkentorentje met spits en links een koetshuis.

Het franciscanessenklooster ‘Tienakker’ (Laantje 4) dateert uit circa 1865 en is verbonden met een neogotische kapel uit 1882, die mogelijk door E.J. Margry is ontworpen. De driezijdig gesloten kapel heeft een geveltoren voorzien van een spits met frontalen.

Woonhuizen. De gepleisterde dokterswoning Oud Ravensteinseweg 2 is rond 1850 gebouwd in neoclassicistische vormen. De villa Post Laborem (Kasteellaan 68) dateert uit circa 1910 en vertoont chalet-elementen.

Boerderijen. De midden-19de-eeuwse boerderij Oude Klapstraat 10 heeft een statig dwars herenhuis als voorhuis. Ook het in 1886 in eclectische vormen gebouwde dwarse voorhuis van Oosterweg 6-8 oogt als een herenhuis. De hoeven De Vormer (Vormerseweg 10) en Vormerseweg 12, bestaande uit hallenhuisboerderijen en diverse bijgebouwen, zijn na een brand in 1925 herbouwd naar ontwerp van J.F. Francken in traditionalistische stijl. Deze brand spaarde een 19de-eeuws bakhuis en het uit 1908 daterende dwarse voorhuis met in- en uitgezwenkte topgevels van Vormerseweg 10. De voorgevel bevat een steen met de tekst: ‘Oud Burgeren Gasthuis te Nijmegen. Gebouwd 1720-1908 Herbouwd’.

Windmolens. In opdracht van Jan Carel Osy, eigenaar van kasteel Wijchen, is in 1799 door molenmaker Michiel Schoonwater de Oude Molen (Baron d'Osystraat 8) gebouwd. Deze ronde stenen beltkorenmolen, voorzien van een met dakleer gedekte houten kap, is in 1910 en in 1976 gerestaureerd.

Ten zuidoosten van Wijchen staat de uit 1857 daterende korenmolen Schoonoord (Valendrieseweg 295), die in 1887 uit Zieuwent is overgeplaatst ter vervanging van een in dat jaar afgebrande standerdmolen. Deze ronde stenen beltmolen heeft een met dakleer gedekte houten kap. De molen is in 1940 na een brand hersteld en in 1965 gerestaureerd.

Niftrik. Dit dorp ten westen van Wijchen werd in mei 1940 grotendeels verwoest voor een vrij schootsveld. Van de wederopbouw in 1941, naar traditionalische ontwerpen van F. Schütz, dateren onder meer de R.K. St.-Damianuskerk (Kerkstraat 11), een zaalkerk voorzien van een toren met ingesnoerde spits en uivormige bekroning, en de bijbehorende pastorie (Kerkstraat 13). Andere wederopbouwpanden in traditionele vormgeving zijn de onderwijzerswoning Kerkstraat 5 uit 1942 en de R.K. basisschool St. Jozef (Kerkstraat 9) uit circa 1950. Buiten de verwoeste dorpskern liggen enkele interessante hallenhuisboerderijen. De uit 1865 daterende boerderij Lagestraat 20 heeft een dwars voorhuis. In traditionalistische vormen gebouwd zijn Lagestraat 40 (circa 1935) - met twee, mogelijk oudere, schuren - en ‘Beiershof’ (Maasbandijk 66) uit circa 1950, waar een tussenlid het dwarse voorhuis met de schuur verbindt. Buiten Niftrik liggen de elektrische gemalen Van Citters I (Maasbandijk 100) en Van Citters II (Maasbandijk 2), gebouwd in 1926 naar een ontwerp uit 1913 van ingenieursbureau Van Hasselt & De Koning. De sluizen, waarmee de gemalen een geheel vormen, dateren uit het midden van de 19de eeuw.