Monumenten in Nederland. Gelderland

Twello
(gemeente Voorst)

Dorp, ontstaan op een rivierduin van de IJssel en voor het eerst rond 1300 genoemd. Het dorp ligt aan de weg Apeldoorn-Deventer, waar in de loop van de 19de eeuw een aantal nieuwe bui-

[p. 302]

tenplaatsen ontstond, gevolgd door de bouw van herenhuizen. In de 19de eeuw ontwikkelde zich een katholieke enclave rond het kasteel Duistervoorde. Begin 20ste eeuw werd Twello een regionaal centrum voor vleesverwerking (HOY). Ten westen van het dorp legde men in 1934 het vliegveld Teuge aan. Na de Tweede Wereldoorlog is Twello flink uitgebreid.

De Herv. kerk (Dorpsstraat 10), oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De toren verrees begin 15de eeuw en werd midden 16de eeuw verhoogd. In de toren hangen een door Willem Wegewaert gegoten klok (1601) en een klok van Gerrit Schimmel (1678). In de tweede helft van de 15de eeuw kwam het laat-gotische koor met sacristie tot stand, rond 1500 gevolgd door de vernieuwing van het oude schip. Na een brand in 1528 kreeg de kerk een nieuwe kap en gewelven. Kerk en toren zijn gerestaureerd in 1902-'03 onder leiding van W. te Riele, en in 1965 en 1981. Het interieur wordt gedekt door een netgewelf (koor) en kruisribgewelven op gebeeldhouwde kraagstenen (schip). De uit 1542 daterende gewelf- en muurschilderingen in het koor zijn vervaardigd door Ewolt van Delft (opgeknapt in 1629). Tot de inventaris behoort een laat-gotisch doopvont (15de eeuw), een beschadigd epitaaf met Kruisafname (circa 1530), enkele oude grafzerken - waaronder die van Margrita van Apelthoern (†1544) en Johan van Hackfort (†1583) -, een door Joost Kok vervaardigde preekstoel in Lodewijk XV-vormen (1771) en een door A. Meere gebouwd orgel (1819; uitgebreid in 1823).

De R.K. St.-Martinuskerk (Kerklaan 16) is een driebeukige pseudobasilicale kerk met driezijdig gesloten koor voorzien van zijkapellen, een dakruiter en een slanke toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. Deze neogotische kerk verrees in 1887-'88 naar plannen van G. te Riele, ter plaatse van het koetshuis van kasteel Duistervoorde. De kerk is gerestaureerd in 1931 en gemoderniseerd in 1966.

Het kerkhof bevat een als open kapel uitgevoerde neogotische kruisigingsgroep (1912) en de grafkelder van de

Twello, R.K. St.-Martinuskerk

familie Van Hövell tot Westervlier en Wezeveld. De pastorie (Kerklaan 18) is een fors pand uit circa 1920, uitgevoerd in ‘Um 1800’-vormen.

De kapel Maria ter Ere (Oude Wezenveldseweg tegenover 10) is een met riet gedekte wegkapel uit 1945. Het voorm. raadhuis (H.W. Iordensweg 1) is een langgerekt eenlaagspand met verhoogde ingangspartij en klokkentorentje. Het gepleisterde neoclassicistische gebouw verrees in 1859 naar plannen van H. van Harte en werd uitgebreid in 1888 en in 1921. Sinds 1982 doet het dienst als politiebureau.

Het voorm. postkantoor (Domineestraat 16) kwam in 1907 tot stand naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters, in simpele, op de neogotiek geënte vormen.

Duistervoorde (Kerklaan 14). Dit voorm. kasteel wordt voor het eerst vermeld in 1338. Na verbouwingen in de 16de en de 17de eeuw werd het in 1863 grotendeels gesloopt in opdracht van J.H. Timme. Hij liet in 1864 een nieuw, gepleisterd neoclassicistisch landhuis bouwen met gietijzeren bordesoverkapping, attiekverdieping en dakruiter. Nadat het landgoed in 1878 was verkocht aan het R.K. kerkbestuur - dat op het terrein de Martinuskerk liet bouwen - werd het landhuis in 1898 ingericht tot St.-Antoniusgesticht (tot 1967).

[p. 303]

‘De Poorte’ (Kerklaan 10) is een voorm. café, dat in 1871 als dienstwoning werd gebouwd. Het gepleisterde pand met neogotische details bevat twee jaartalstenen (1578 en 1617) en een wapensteen (1641) met de wapens van de geslachten Van Steenbergen en Van Voorst; deze stenen zijn alle afkomstig van het vroegere kasteel. Het uit 1874 daterende dienstgebouw Kerklaan 1 vertoont ook neogotische details. In 1916 is het pand ingericht als parochiehuis.

Kruisvoorde (Kruisvoorderweg 16) is een voorm. havezate, die voor het eerst wordt vermeld in 1575. Het bouwblok aan de achterzijde stamt uit de 16de eeuw. Jhr. A. van Citters liet dit gedeelte in 1863 verbouwen en pleisteren. De tweelaagse voorvleugel is rond 1780 toegevoegd, mogelijk in opdracht van Hermannus Damman. De huidige ingang met bordes en portiek met toscaanse zuilen kwam in 1839 tot stand voor mw. A.A. Cramer. Bij een verbouwing in 1904, in opdracht van W.D. Cramer, werd de voorgevel ontpleisterd en voegde men aan de oostzijde een toren van twee lagen met attiekverdieping en tentdak toe, mogelijk naar plannen van J.D. Gantvoort. Rond 1976 kregen de vensters een historiserende roedenverdeling.

Overige landhuizen. In en om Twello liggen enkele landgoederen en landhuizen. Het deftige herenhuis Holthuis (Burg. Van der Feltzweg 1) werd in 1721 gebouwd voor dhr. Brandt. De dakkapel in Lodewijk XIV-stijl stamt uit die tijd; de omlijste ingang is uit 1837, toen het gebouw het zomerhuis werd van J.F. Nering Bögel. Hunderen (Hunderenslaan 7) is een fors gepleisterd landhuis met dakruiter en opgaand middenrisaliet. Het huis stamt mogelijk uit de 17de eeuw, maar is ingrijpend verbouwd in 1809 - voor J. Kerkhoven - en in 1863. Het park in romantische stijl is aangelegd in het begin van de 19de eeuw. Het in oorsprong 18de-eeuwse, gepleisterde landhuis Welbergen (Oude Rijksstraatweg 65) werd kort na 1843 verbouwd voor burgemeester A.P.H. baron van Ittersum. De driezijdige uitbouw aan de voorzijde is uit 1905. Het gepleisterde buitenhuis De Hartelaar (Hartelaar 13) kreeg zijn huidige vorm in 1853, toen P. Valter een herenkamer liet bouwen aan een 19de-eeuwse boerderij. Het Hackforts Veenhuis (H.M. Iordensweg 27) wordt voor het eerst in 1298 vermeld. Het huidige huis ontstond midden 16de eeuw in opdracht van Johan van Hackfort. Het voorste deel werd in 1858 vervangen door een nieuw landhuis. Dat huis is in 1932 verbouwd.

De Steltenberg (H.W. Iordensweg 90) is een in 1867 voor F.W. Smeding in een landschappelijke tuinaanleg opgetrokken, gepleisterd eclectisch landhuis. Een landschappelijke aanleg heeft ook de tuin van het gepleisterde landhuis De Parkelaer (Blikkenweg 8), waarvan de kern tot de 17de eeuw teruggaat. H.C. Roeters van Lennep liet in 1868 de voorgevel vernieuwen met eclectische details en een gietijzeren bordesoverkapping. Het Wezeveld (Rijkstraatweg 150) is een neoclassicistisch landhuis met traptoren, gebouwd in 1869 voor C.A.A. baron van Hövell tot Westerflier. Het bordes is in 1911 vernieuwd. Na 1945 kwam het huis in gebruik bij de Salesianen van Don Bosco, die in 1961 een in de stijl van de Bossche School uitgevoerde Heilig Hartkapel toevoegden. Eureka (Rijksstraatweg 26) is een gepleisterd eclectisch landhuis met hoektoren, gebouwd in 1872 voor W.O. Kerkhoven. Sinds 1935 is het vooral bekend als hotel ‘De Witte Brug’. Het uit circa 1872 daterende koetshuis met dienstwoning (Terwoldseweg 33) wordt vooral gekenmerkt door gepleisterde rondbogen.

Woonhuizen. De Nieuwe Hof van Gelderland (Dorpsstraat 4) is een diep huis met gepleisterde klokgevel uit 1818. Neoclassicistische vormen hebben Rijksstraatweg 44 (circa 1860) - met ionische colonnade -, het eenlaagspand Rijksstraatweg 103 (circa 1865) en Dorpsstraat 3-11 (circa 1870). Eclectische kenmerken vertoont het huis Rijksstraatweg 28 (circa 1870). Goede voorbeelden van chaletstijl zijn de villa's Malang (Rijksstraatweg 94; circa 1880), Vrijland (Rijksstraatweg 77; circa 1895) en Nieuw Veldwijk (Rijksstraatweg 40; 1886), de laatste gebouwd naar ontwerp van L.A. de Haan voor J. Bosscha-Kerkhoven. Jugendstil-details in combinatie met vakwerk-topgevels hebben Huize Vicarie (Rijksstraatweg 38; 1906), opgetrokken voor J.C. Kakebeeke, en Mariënhof (Rijksstraatweg 90; 1908-'10), gebouwd naar plannen van J.D. Gantvoort voor Jkvr. E.G.E.J.R. van der Feltz. Traditionalistisch van vorm is de uit 1923 daterende villa Binnenweg 9, ontworpen door J.D. Postma en B. Hoogstraten voor A. ter Haar Romeney. Het rond 1955 gebouwde huis Burg. Van der Feltzweg 23 is een karakteristiek voorbeeld van wederopbouwarchitectuur.

Horeca. Het Hotel Van Enter (Dorpsstraat 12) is een neoclassicistisch pand met omlijste ingang uit circa 1840. De serre met opbouw is in 1929 toegevoegd. Het in 1904 opgetrokken stationskoffiehuis (Stationsstraat 31) is een eenlaagspand met jugendstil- en chaletstijl-details, gebouwd voor en door J. te Wechel.

Boerderijen. Het forse, dwarse voorhuis van de hallenhuisboerderij Wezenveld (Oude Wezeveldseweg 18) heeft een wapensteen uit 1726. De boerderij Terwoldseweg 19 stamt uit 1743 en de Veluwse hallenhuisboerderij Schoolstraat 13 uit circa 1800. Een eenlaags dwars voorhuis met omlijste ingang bezit de rond 1800 gebouwde boerderij Hunderenslaan 10; een gepleisterde variant uit circa 1840 is Dorpsstraat 1-1a. Een andere karakteristieke Veluwse hallenhuisboerderij is De Keukenkamp (Kerklaan 8) uit circa 1860.

Windmolen ‘De Volharding’ (Havekespad 13) is een achtkantige stellingkorenmolen, gebouwd in 1898 voor E.W. Havekes op de plaats van een standerdmolen behorende tot Huis Duistervoorde. De huidige molen, met bakstenen voet en een met riet beklede romp, is in 1983 gerestaureerd en heet sindsdien ‘Havekes Mölle’. Het wit gepleisterde molenaarshuis (Havekespad 12) stamt uit circa 1820.

't Schol (Wilpsedijk 10), gelegen ten oosten van Twello, is een in 1840 ontstaan landgoed. De kern wordt gevormd door een roze gepleisterd landhuis uit 1851, gebouwd voor W.H. Cost Jordens. Het huis heeft een middenrisaliet voorzien van een attiekopbouw met eclectische details en is in 1892 vergroot en voorzien van een serre. Bij de aanleg van het landschappelijke park in 1848, naar plannen van S.A. van Lunteren en uitgevoerd

[p. 304]

Twello, Landhuis 't Schol (1995)

door A. en H.J. van Leusen, heeft men voor de vijvers gebruik gemaakt van een binnendijkse kolk. De dienstwoning Wilpsedijk 8 stamt uit 1856 en is uitgevoerd in vroege chaletstijl. De Vecht. Dit dorp ten noordwesten van Twello is eind 19de eeuw ontstaan nabij een wegovergang over de Grote Wetering. Een zandstenen hagelkruis uit 1570 staat nabij de boerderij ‘Avervoorde’ (Avervoordseweg 9), die het restant bevat van een 17de-eeuwse havezate. De rond 1800 gehalveerde havezate kreeg een puntgevel en haaks op dit gebouw werd toen een hallenhuisboerderij gebouwd. De voorm. Geref. kerk Beth-El (Lochemsestraat 42) is een zaalkerk met ingangsportaal uit circa 1880. De R.K. St.-Antoniuskerk (Kerkstraat 32), een driebeukige kruiskerk

De Vecht, Hagelkruis

met terzijde staande toren met tentdak, kwam in 1920-'21 tot stand naar een ontwerp met expressionistische details van H. Kroes. De Geref. kerk (Avervoordseweg 32) is een opvallende moderne kerk uit circa 1960. De R.K. lagere school (Kerkstraat 36) is een tweeklassige middengangschool met onderwijzerswoning uit 1920.