Monumenten in Nederland. Gelderland

Oosterbeek
(gemeente Renkum)

Dorp, ontstaan op de zuidflank van de Veluwestuwwal. In de vroege middeleeuwen ontstond aan de Rijnzijde de oudste kern; het Benedendorp. Op de stuwwal werden in de loop van de 19de eeuw enkele landgoederen aangelegd, gevolgd door lintbebouwing aan de Utrechtseweg, waar zich het Bovendorp of Oosterbeek-Hoog vormde. Vanaf het eind van de 19de eeuw werden de landgoederen verkaveld en bebouwd met villa's. Aan de noordzijde van het dorp, tussen de Utrechtseweg en de spoorbaan, bouwde

Oosterbeek, Herv. kerk

men vanaf 1910 arbeiderswoningen. Als gevolg van gevechtshandelingen bij de Slag om Arnhem in september 1944 leed Oosterbeek zware oorlogsschade. De herbouw werd ter hand genomen op basis van een wederopbouwplan van A. Kraaijenhagen en J.T.P. Bijhouwer. Daarna verrezen vooral aan de noord- en oostzijde nieuwe woonwijken.

De Herv. kerk (Benedendorpsweg 134) is een eenbeukige kerk met smaller, rond gesloten koor en een toren van drie geledingen met tentdak. In de tweede helft van de 10de eeuw verrees het tufstenen schip met kleine rondboogvensters. Het karolingische koor met drie apsiden werd eind 12de eeuw vervangen door een romaans koor. Toen kwam ook aan de noordzijde van het schip een romaans portaal tot stand met archivolten op imposten en een timpaan boven de deur. Vermoedelijk zijn in dezelfde tijd de zijkapellen, waarvan nog resten zichtbaar zijn, afgebroken. De met tufsteen beklede toren verrees rond 1350 in strakke gotische vormen. Het romaanse koor maakte in de 15de eeuw plaats voor een gotisch koor. Bij een ingrijpende verbouwing in 1856 kreeg de kerk dwarsbeuken. De ernstige oorlogsschade in 1944 bracht de romaanse oorsprong weer aan het licht. Bij de restauratie in 1949-'50, naar plannen van W.J. Gerritsen en C.J. Cramer, heeft men de kerk teruggebracht in de toestand van circa 1400. Aan de zuidzijde werd een consistorie toegevoegd. In de kerkvloer zijn de contouren van de drie pré-romaanse apsiden aangegeven. Op het kerkhof liggen diverse zerken, waaronder een maniëristische zerk voor Jan Schuilinck (†1612). De pastorie (Benedendorpsweg 136-138) is een neoclassicistisch huis uit circa 1855.

De R.K. St.-Bernulphuskerk (Utrechtseweg 129) is een driebeukige neogotische hallenkerk met driezijdig gesloten koor, zijkapellen en een toren van vier geledingen met tentdak. De kerk verrees in 1884-'85 naar plannen van A. Tepe en werd in 1922-'23 uitgebreid met een priesterkoor naar plannen van W. te Riele. In 1944 werd de toren gehalveerd. Het kerkinterieur wordt gedekt door kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren een monumentaal neogotisch hoogaltaar (1889) van F.W. Mengelberg en bijzondere kruiswegstaties (1915-'19) van J. Toorop, vervaardigd in opdracht van mw. P.J.M. de Bruijn-Van Lede. Het priesterkoor bevat een muurschildering van J. Toorop. De door H. van der Burgt vervaardigde gebrandschilderde ramen zijn aangebracht bij een inwendige verbouwing in 1954. Vóór de kerk bevindt zich een H. Hartbeeld (1926) naar ontwerp van A. Falise. Achter de kerk staat het uit 1907 stammende voorm. St.-Bernulphusklooster (St.-Bernulphusstraat 13) in neogotische vormen, met haaks daarop een lees- en naaischool.

De Remonstr. kerk (Wilhelminastraat 10) is een zaalkerk met portaal en slanke geveltoren, gebouwd in 1906 naar plannen van J. van Burk. De witte verblendsteen en de jugendstil-details verlenen het een bijzonder karakter. De aanbouw aan de oostzijde is uit 1935. De kerk bevat een orgel uit 1909.

De (Geref.) Vredebergkerk (Van Toulon van der Toogweg 3) is een forse zaalkerk met terzijde staande toren, gebouwd in 1950 in traditionalistische vormen naar plannen van W. en W.H. Verschoor.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Utrechtseweg 107 kwam in 1866 tot stand, maar dankt zijn huidige neorenaissance-uiterlijk met uitgebouwde ingangspartij en geveltoren aan een verbouwing in 1907. Een gedenksteen uit 1923 verwijst naar de vereniging met de gemeente Doorwerth. Het huidige gemeentehuis Generaal Urquhartlaan 4, een fors pand met slanke vrijstaande klokkentoren, is uitgevoerd in de traditionalistische vormen van de Delftse School. Het verrees in 1965-'66 onder leiding van H.P. Ahrens naar een ontwerp uit 1956 van M.J. Granpré Molière.

De concertzaal (Rozensteeg 1) is een

[p. 269]

Oosterbeek, Remonstrantse kerk

gepleisterd zaalgebouw met eclectische details, gebouwd in 1867 in opdracht van J. Kneppelhout als atelierruimte met koffiekamer. Na een verbouwing en uitbreiding in 1883 werd het in 1885 aan de gemeente Renkum geschonken.

Mariëndaal (Mariëndaal 8-10). Dit landgoed is in de 18de eeuw ontstaan ter plaatse van het in 1392 gestichte en rond 1587 gesloopte klooster Mariënborn. Johan Brantsen liet hier in 1735 een huis bouwen, dat bij een ingrijpende verbouwing en vergroting in 1857 zijn huidige aanzien kreeg. Het werd na oorlogsschade hersteld (1948) en later gerestaureerd (1970). Achter het huis staan naoorlogse gebouwen ten behoeve van de huidige bestemming als bedrijfslaboratorium voor grond- en gewasonderzoek.

Het sterk geaccidenteerde landgoed omvat nog restanten van een 18de-eeuwse parkaanleg. De parkaanleg is verder rond 1857 tot stand gekomen. Een bijzonder element is de zeer lange beuken berceau uit circa 1865. De sprengen zijn omgevormd tot waterlopen met kleine watervallen en bruggetjes. Sinds 1843 loopt de verhoogde spoorlijn richting Utrecht dwars door het landgoed - met een viaduct over de Middellaan. Op het landgoed staan enkele 19de-eeuwse gebouwen, te weten een ijskelder, enkele boerderijen, een boswachterij en portierswoningen. De toegang aan de Utrechtseweg wordt geflankeerd door twee vazen (circa 1755), die aan de Amsterdamseweg door gietijzeren posten

Oosterbeek, Concertzaal

Oosterbeek, Landhuis Hartenstein

met de naam van het landgoed. Op een heuvel is in 1939-'40 door de Oxfordbeweging (morele herbewapening) in traditionalistische vormen de achtzijdige ‘Christuskoepel’ gebouwd naar ontwerp van A. Kropholler en met beeldhouwwerk van M. Andriessen. Sinds 1936 is Mariëndaal in bezit van de Stichting Het Geldersch Landschap. In 1979 is de buitenplaats Boschveld toegevoegd.

Hartenstein (Utrechtseweg 232). Dit gepleisterde eclectische landhuis met verhoogd middenrisaliet en een driezijdig uitgebouwde erker is rond 1865 tot stand gekomen voor Th. Sanders door herbouw van een vroeg-18de-eeuws huis. In september 1944 was Hartenstein het hoofdkwartier van de luchtlandingsdivisie van generaal R.E. Urquhart. Na de restauratie is het ingericht als Airborne-museum. Het ligt in een in landschapsstijl aangelegd park. Het gepleisterde neoclassicistische koetshuis (Utrechtseweg 226) is rond 1870, gebouwd waarschijnlijk naar plannen van L.H. Eberson. Vlakbij staat de in tuf- en kunststeen uitgevoerde gedenknaald van het Airborne-monument (circa 1950).

[p. 270]

De Hemelse Berg. Het in 1858 voor J. Kneppelhout gebouwde landhuis van dit landgoed werd in 1944 verwoest. Bewaard bleven de landschappelijke aanleg naar plannen van J.D. Zocher, de uit circa 1860 stammende eclectische oranjerie (Hemelseberg 3) en de neoclassicistische tuinmanswoning Mariahoeve (Hoofdlaan 4) uit 1863. Op het hoogste punt van het landgoed bevindt zich een corintische gedenkzuil met vaas (1895), gemaakt door H. Hutjens in opdracht van de burgerij van Oosterbeek. De bakstenen gedenkbank werd in 1916 opgericht voor mw. U.M. Kneppelhout-Van Braam.

Woonhuizen. Vanaf het midden van de 19de eeuw kwamen in Oosterbeek diverse (kleinere) landhuizen en herenhuizen tot stand. De Pietersberg (Pietersbergseweg 19) is een gepleisterd neoclassicistisch landhuis uit 1836. De door J.D. Zocher ontworpen parkaanleg is rond 1890 door H. Copijn gereorganiseerd. Het gepleisterd neoclassicistisch landhuis Rijnheuvel (Pietersbergseweg 52) verrees in 1847 voor C.P. van Eeghen. Van het in 1882 door T.F.W. Wellenbergh gestichte landgoed Sonnenbergh zijn de portierswoning (Sonnenberglaan 1) en de boswachterswoning (Sonnenberglaan 5) gewaard gebleven, beide uitgevoerd in een combinatie van neoclassicistische en neorenaissance-vormen. Het herenhuis Buitenrust (Benedendorpsweg 171-171a) uit 1873 is uitgevoerd in neoclassicistische vormen. Gepleisterde varianten hierop zijn Geldersche Blom (Benedendorpsweg 106; circa 1875) en Quatre Bras (Stationsweg 2; 1883). Vergelijkbaar, maar overwegend in eclectische vormen uitgevoerd zijn: Oosterpark (Utrechtseweg 218; 1884), Villa Eureka (Utrechtseweg 181; 1885), Villa Marjo (Utrechtseweg 175; 1890) en Mon Desir (Annastraat 16; circa 1890). Neoclassicistische eenlaags burgermanswoningen zijn: Kerkpad 2 (1873), Bato's Zicht (Benedendorpsweg 84; 1885) en Doarps-eijn (Utrechtseweg 31; circa 1870, verbouwd rond 1910).

De meeste villa's in Oosterbeek vertonen een combinatie van chaletstijl-vormen en neorenaissance-details. 't Maerlant (Fangmanweg 33) uit 1871 is hier een vroeg voorbeeld van. Rijk uitgevoerde sierspanten heeft Utrechtseweg 194 (1883), met prieel en schildersatelier. Andere rijke voorbeelden zijn Pietersbergseweg 38 (circa 1895) en de villa Arti (J. van Embdenweg 2), gebouwd in 1901 voor kunstschilder B. Arps. Deze liet in 1904 ook het dubbele herenhuis Utrechtseweg 111-113 bouwen. Voorbeelden van burgerwoningen in deze stijl zijn Prins Hendrikstraat 3 (1901) en Vrede (Wilhelminastraat 15; 1903). Uit circa 1905 dateren enkele gepleisterde herenhuizen in chaletstijl met jugendstil-elementen: Welgelegen (Stationsweg 45), Villa Maria (Utrechtseweg 47), Op de Hoogte (Utrechtseweg 51) en Vreeberg (Pietersbergseweg 62).

De rond 1910 gebouwde forse villa Beukenlaan 22 is een laat neorenaissance-voorbeeld. In die tijd gaat echter het jugendstil-materiaalgebruik overheersen, zoals verblendsteen bij Stationsweg 40 en Julianaweg 3 (erker), en kalkzandsteen bij Cronjéweg 5 en Cronjéweg 9. In de jaren twintig werd soms in hout gebouwd. Zonneheuvel (Zonneheuvelweg 10) is een houten villa met rieten dak uit circa 1920. Het houten landhuis Utrechtseweg 269 werd in 1923 opgetrokken met prefab-onderdelen van de firma Christoph & Unmack uit Silezië. Uit dezelfde tijd stamt het houten huis Annastraat 6. Een fraai voorbeeld van een villa in expressionistische stijl is Dreyenseweg 9. Deze rond 1925 gebouwde villa heeft een lagere, aangebouwde garage met een gebogen rieten dak (‘kattenrug’). Vergelijkbare villa's met expressionistische dakpartijen - alle circa 1925 - zijn: Julianaweg 27, Graaf van Rechterenweg 24, Molenweg 41, Nassaulaan 8, Nassaulaan 36, Schellardweg 29 en Kalmon (Zonneheuvelweg 26). Ontworpen in zakelijk-expressionistische stijl zijn de villa's Lavendel (Van Lennepweg 3; circa 1930) en Varenheuvel (Bilderberglaan 6-8), gebouwd in 1938 voor D.W.P. Wisboom naar een plan uit 1931 van H.H. Wesstra. Traditionalistischer vormen hebben de dubbele woonhuizen Paul Krugerstraat 8-28 (circa 1935). Goede voorbeelden van wederopbouwarchitectuur zijn Benedendorpsweg 24-26 (circa 1950) en de met een hoger opgaande woonkamer gebouwde bungalows Benedendorpsweg 33-35 en 61a/b (circa 1955).

De arbeiderswoningen aan de Jan van Emdenweg en de Lebretweg zijn rond 1915 gebouwd voor de door G. van Pelt gestichte meubelfabriek ‘Labor Omnia Vincit’. De bovenste helft van deze diepe eenlaags woningen is gepleisterd. Tot het complex behoort een voorm. volks- en badhuis (Lebretweg 51).

Boerderijen. De Veluwse hallenhuisboerderij Van Borsselenweg 32-34 stamt uit 1840 en is in 1911 verbouwd. Andere voorbeelden van dit type boerderij zijn de gepleisterde boerderij Loopbergenseweg 1 (circa 1850) en De Meije (Pietersbergseweg 15; 1896).

Winkels. De in 1901 gebouwde winkel Weverstraat 4 is een goed voorbeeld van een bescheiden woonhuis met winkelpui. Het forse dubbele winkelpand Weverstraat 76-80 stamt uit circa 1905. Winkelaanbouwen hebben Weverstraat 61-63 (circa 1908), in jugendstil-vormen, en de smederij Vogelweg 28 (circa 1920), in ijzer.

Het hotel ‘Dreyeroord’ (Graaf van Rechterenweg 12) verrees rond 1905 in Zwitserse chaletstijl.

Het voorm. station Oosterbeek-Laag (Klingelbeekseweg 69) is in 1877 gebouwd in chaletstijl. Tijdens het oorlogsgeweld in 1944 bleef alleen een dwars geplaatst bouwdeel met lage vleugel gespaard.

De watertoren (Zonneheuvelweg 10) verrees in 1938 naar ontwerp van Th.K.J. Koch. De ronde toren heeft een betonnen vlakbodemreservoir, is met baksteen bekleed en is voorzien van zakelijk-expressionistische details. De hoger opgaande afronding aan de voorzijde bevat een traptoren.

Begraafplaatsen. De Oude Alg. begraafplaats (Fangmanweg 21), aangelegd in 1855, heeft een gepleisterd baarhuisje uit 1856 in de vormen van de Willem II-gotiek, waarschijnlijk naar plannen van H.J. Heuvelink. De begraafplaats werd in 1881 uitgebreid en in 1950 gesloten. Het middendeel bevat een aantal langgerekte, met hekken omgeven percelen. Hier liggen onder meer de graven van Jacob van Lennep (†1868), met een grafsteen voorzien van een marmeren

[p. 271]

Oosterbeek, Militaire erebegraafplaats

portret, R.D. Wolterbeek (†1883) en de schilder J. Bilders (†1890). Het graf van mr. Jan van 's-Gravenweert (†1870) heeft een gietijzeren postament met vaas. De Nieuwe Alg. begraafplaats (Loopbergenseweg 1) werd in 1899 in gebruik genomen en heeft een aula met expressionistische details (1930). Opvallend is de bakstenen grafkapel van de familie Post (1928). De militaire erebegraafplaats (bij Van Limburg Stirumweg 28) is in 1946 aangelegd voor de bij de Slag om Arnhem en de bevrijding gesneuvelde soldaten. De twee gedenkgebouwtjes en het gedenkkruis zijn vermoedelijk ontworpen door Ph. Hepworth.