Huissen
Kleine stad, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. In de late middeleeuwen was het een kleine handelsnederzetting met stadsrechten (1348) en omwalling - nog herkenbaar aan de benaming Stadswal. In de Tweede Wereldoorlog werd Huissen zwaar getroffen, waardoor de dorpskern nu wordt gekenmerkt door bebouwing uit de wederopbouw. Na de oorlog is Huissen aan de noord-, west- en zuidzijde flink uitgebreid.
Het dominicanerklooster (Kloosterlaan 1) ontwikkelde zich bij een neoclassicistisch landhuis uit 1816. Het U-vormige kloostercomplex is in 1856-'58 gebouwd naar ontwerp van P.J.H. Cuypers en is later enkele keren uitgebreid en gewijzigd. De neogotische driezijdig gesloten kapel met zijkapellen en dakruiter heeft inwendig een houten spits tongewelf en bevat neogotische koorbanken naar ontwerp van Cuypers.
Het voorm. St.-Elisabethklooster van de franciscanessen van Heythuizen (Langekerkstraat 2-4) bestaat uit een neogotische kapel (1890-'91) naar ontwerp van G. te Riele en kloostergebouwen met een kloostergang rond een binnenhof (1935) naar ontwerp van G.M. Leeuwenberg. Het complex dient sinds 1978 als raadhuis en is in 1988-'91 en in 1999 uitgebreid. De voorm. kapel heeft een tongewelf van stucwerk en gebrandschilderde ramen (circa 1891) naar ontwerp van K. Trautwein.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe ten Hemelopneming (Langekerkstraat 10) is een driebeukige basiliek met halfronde apsis en een toren van twee geledingen met omloop en achtkantige lantaarn met uivormige spits. De in de stijl van de Delftse School gebouwde kerk verrees in 1949-'50 naar ontwerp van G.M. Leeuwenberg ter vervanging van een in 1943-'44 verwoeste laat-gotische voorganger. De toren en de apsis kwamen in 1961 gereed. De kerk bezit een door Albert Hachman gegoten klok (1559) en een door de gebroeders Van Trier gegoten klok (1652). Tot de inventaris behoort een preekstoel uit 1656. J. Colette vervaardigde de gebrandschilderde ramen (circa 1950).
De R.K. kerk van de Heilige Martelaren van Gorcum (Pastoor van Wijkstraat 33) is een driebeukige basiliek met vijfzijdig gesloten koor en een ingebouwde toren van drie geledingen met ingesnoerd tentdak. De in traditionalistische vormen uitgevoerde kerk kwam in 1952-'53 tot stand naar ontwerp van H.W. Valk (met medewerking van G.H.F. Valk) ter vervanging van een in 1944 verwoeste voorganger uit 1925-'26. De gebrandschilderde ramen zijn van D. Wildschut. De pastorie (Pastoor van Wijkstraat 35) dateert uit 1925.
Woonhuizen. Het dwarse huis De Kluut (Korte Kerkstraat 2) dateert mogelijk uit de 16de eeuw. Het diepe huis Langestraat 17 werd circa 1560 gebouwd en is in 1954 ingrijpend gerestaureerd naar plannen van Y. Kok. De voorgevel heeft gebeeldhouwde koppen en medaillons in de boogvelden. Een mogelijk uit 1647 daterende gezamenlijke kern hebben de huizen Vierakkerstraat 35-37 en Hof van Hessen (Vierakkerstraat 39). De laatste heeft een gepleisterde eclectische voorgevel uit circa 1860. Het dubbele woonhuis Maria-Vicariestraat 3-5 uit 1923 vertoont kenmerken van het rationalisme. De woningen Arnhemse Poort 67-75 en Walstraat 47 zijn gebouwd in 1937 naar een ontwerp van J.C. Berendsen in traditionalistische vormen. De Oude Vicarie (Vicariestraat 1) is een wit geschilderde voorm. notariswoning met koetshuis, gebouwd in 1949 naar een ontwerp van A.M. de Rouville de Meux in de vormen van de Delftse School.
De boerderij Gochsestraat 7, een gepleisterde krukhuisboerderij met kleine tabaksschuur, dateert uit de tweede helft van de 19de eeuw, maar heeft waarschijnlijk een oudere kern.
Auteursrechtelijk beschermd