Monumenten in Nederland. Gelderland

Hattem

Kleine stad, ontstaan in de middeleeuwen op een oeverwal van de IJssel. De in 892 voor het eerst genoemde agrarische nederzetting ‘Hattem’ of ‘Gaedsberg’ lag mogelijk iets westelijker. De kerk aldaar wordt in 1176 vermeld. De nederzetting kreeg stadsrechten in 1299. Aan de zuidoostzijde verrees in 1404-'20 de landsheerlijke burcht ‘Grote Tinne’. De stadsmuur had drie poorten. Door de nabijheid van Zwolle en Kampen kon Hattem zich economisch onvoldoende ontplooien. Een stadsbrand legde Hattem in 1429 geheel in as. Bij een brand in 1504 ging de helft van de bebouwing verloren. Het kasteel werd in 1580 binnen één ommuring met de stad gebracht. Na een korte economische opleving in het begin van de 17de eeuw nam de betekenis van de stad af. In 1777 sloopte men de ‘Grote Tinne’. De in 1889 voltooide spoorlijn Apeldoorn-Hattem droeg bij aan een nieuwe ontwikkeling van Hattem. Eind 19de eeuw raakte de heuvelachtige omgeving in trek voor de bouw van villa's. Hattem werd een forensengemeente voor Zwolle. In de 20ste eeuw ontstonden uitbreidingen naar het westen en zuiden.

De Herv. kerk (Markt 2), oorspronkelijk gewijd aan St. Andreas en St. Catharina, is een driebeukige gotische basiliek met driezijdig gesloten koor en zijkapellen en een westtoren van zes geledingen met ingesnoerde spits. De toren heeft een waarschijnlijk vroeg-13de-eeuwse, romaanse onderbouw met tufstenen beklamping versierd met boogfriezen. Mogelijk laat-14de-eeuws is de verhoging in baksteen, versierd met elkaar kruisende rondboogjes. De bovenste geleding ontstond in het midden van de 15de eeuw. In de toren hangen twee klokken gegoten door Geert Klinge (1455) en Gerhard Schimmel (1686). De in zijn huidige vorm in 1611 geplaatste torenspits bevat in de open peerbekroning een klokkenspel van J. Taylor & Co. (1927). De toegang tot het torenportaal heeft een uit 1753 daterend poortje met

[p. 189]

Hattem, Binnenstad vanuit het westen

Hattem, Herv. kerk, plattegrond

gebeeldhouwd stadswapen. De oorspronkelijk romaanse kerk werd vanaf circa 1380 in gotische stijl verbouwd. Men begon bij het koor. Het huidige schip verrees in 1420-'23 en de noordelijke, recht gesloten Mariakapel naast het koor in 1440-'50. Het vroeg-15de-eeuwse hoofdkoor werd een eeuw later nogmaals vernieuwd en in 1504 gewijd, evenals de zuidelijke Annakapel. De kerk is in 1895-'96 gerestaureerd onder leiding van P.J.H. en J.Th.J. Cuypers en de toren rond 1920.

Het interieur wordt gedekt door netgewelven (koor en Annakapel) en kruisribgewelven. In de noordkapel bevinden zich muur- en gewelfschilderingen uit het midden van de 15de eeuw. Die in het koor en de zuidkapel dateren uit de vroege 16de eeuw. Tot de inventaris behoren een romaans zandstenen doopvont (circa 1200), een laat-gotische grafzerk voor drost Michael Ernst van Bamberch (†1522), een orgel met renaissance-gaanderij (circa 1550) en beschilderde luiken door Gerrit Robbertsen (1661), een preekstoel (1635), een koorafscheiding en doophek (1645-'46) en enkele herenbanken (1647 en 1653).

De voorm. pastorie, genaamd ‘De Oude Wehme’ (Korte Kerkstraat 7), is een eenlaagspand met hoog zadeldak en uitgebouwde kamer, gebouwd in de eerste helft van de 17de eeuw.

De voorm. synagoge (Achterstraat 33) is een uit 1873 daterend zaalgebouw in neogotische vormen. De van wenkbrauwen voorziene spitsboogvensters hebben gietijzeren traceringen.

De Geref. kerk (Achterstraat 9) is een in 1898 opgetrokken forse zaalkerk met rondboogvensters en neorenaissance-details. Uit dezelfde tijd stammen de, eveneens in neorenaissancestijl gebouwde pastorie (Achterstraat 7) en het eenvoudige neogotische catechesatielokaal (Achterstraat 5).

Verdedigingswerken. Aan de zuidzijde van Hattem bleven de vestinggracht en een groot stuk van de middeleeuwse stadsmuur bewaard. Van de stadspoorten resteert de rond 1400 gebouwde Dijkpoort (Dijkpoort 1). De uitgekraagde bovengeleding met arkeltorentjes is bij een restauratie in 1909 gereconstrueerd onder leiding van P.J.H. Cuypers. Eén van de verbindingsmuren

[p. 190]

Hattem, Dijkpoort

met de verdwenen voorpoort is behouden. Een deel van de omwalling van de stad heeft men in de 19de eeuw veranderd in een landschappelijke parkaanleg.

Het stadhuis (Markt 1) is ontstaan op de hoek van de Kruisstraat, waar de stad van 1530 tot 1619 een pand van het Heilige Geestgasthuis huurde als raadhuis. Na aankoop van dit pand in 1619 volgde een ingrijpende verbouwing, waarbij het werd voorzien van speklagen, geblokte ontlastingsbogen en een rijke maniëristische topgevel met siervazen en segmentvormig schelpfronton. Op de hoek bevindt zich een maniëristische natuurstenen sierlantaarn op een saterconsole. In 1625 volgde aan de noordzijde een uitbreiding, die werd ingericht als ‘vierschaar’. Bij een verbouwing in 1769-'70 verplaatste men de hoofdingang van de Kruisstraat naar de Markt. De nieuwe voorgevel werd versierd met het stadswapen en kreeg een houten kroonlijst met balustrade. Bij ingrijpende interieurwijzigingen in 1866 en 1871-'72, onder leiding van W. en F.C. Koch, werd de vierschaar als waag ingericht. In de hal van het stadhuis, die wordt gedekt door een samengestelde balklaag met gotische sleutelstukken, hangt een laatmiddeleeuwse koperen kaarsenkroon met Mariabeeld. Aan het oude stadhuis zijn in 1976-'79 door samenvoeging en verbouwing enkele panden van verschillende ouderdom toegevoegd.

De voorm. hoofdwacht annex waag (Kerkhofstraat 2) is een dwars pand in maniëristische stijl, gebouwd in 1621. De Vlaamse gevel heeft een gebeeldhouwde bekroning met voluten en siervazen en toont het stadswapen. De gevel bevat verder een gevelsteen uit 1672. Bij een verbouwing in 1875 is het bordes aan de voorzijde gesloopt. Tot die tijd was de waag op de begane grond gevestigd en de hoofdwacht op de verdieping.

Postkantoren. Het voorm. postkantoor Kerkhofstraat 4 is rond 1875 gebouwd in eclectische stijl ter vervanging van de middeleeuwse stadsschool en organistenwoning. Het huidige

Hattem, Stadhuis met Waag

postkantoor Kerkhofstraat 3 ontstond door verbouw van de voorm. Herv. pastorie. Het L-vormige pand kwam in 1893-'94 tot stand in neorenaissance-vormen, vermoedelijk naar ontwerp van rijksbouwmeester C.H. Peters. In 1930 is het uitgebreid met een gepleisterde nieuwbouw.

Van het voorm. kasteel ‘Dikke Tinne’ (Adelaarshoek 13) is alleen één van de dienstgebouwen bewaard gebleven. De zware achtergevel van dit uit de 15de eeuw stammende eenlaagspand wordt gevormd door de muur die het kasteel scheidde van de stad.

Molecaten (Molecaten 1). Deze voorm. havezate aan de zuidwestrand van Hattem heeft als kern een deels omgracht edelmanshuis. De kelders met kruisribgewelven onder het voorste gedeelte stammen mogelijk uit de 15de eeuw. Omstreeks 1640 liet Johan van Keppel het gebouw uitbreiden tot een blokvormig huis met vierkante hoekpaviljoens. Het omgaand schilddak met dakruiter is bij een verbouwing in 1826 tot stand gekomen. Bij een restauratie rond 1970 heeft men het huis ontpleisterd en zijn de 17de-eeuwse ontlastingsbogen van de vensters weer in het zicht gekomen. Het landschapspark is rond 1826 aangelegd. Van die tijd dateert ook het gepleisterde koetshuis. De bijbehorende watermolen (Molecaten 7) heeft mogelijk een 17de-eeuwse oorsprong. Het huidige, gepleisterde neogotische uiterlijk dateert uit de tweede helft van de 19de eeuw. Deze bovenslagmolen is in 1986 als korenmolen gerestaureerd, na vanaf 1914 als elektriciteitscentrale voor het huis Molecaten te hebben gediend.

Woonhuizen. Vooral langs de Kerkstraat, de Ridderstraat en de Dijkstraat staan diverse huizen die achter de gepleisterde 19de- of vroeg-20ste-eeuwse gevels een veel oudere kern verbergen. Een enkel pand dateert nog uit de 15de eeuw. Het laat-middeleeuwse dwarse pand Ridderstraat 13 heeft een hoog zadeldak tussen zijtopgevels. Het huis is in 1629 ingrijpend verbouwd. Een laat-middeleeuwse kern heeft verder het huis Markt 3-4, waarvan de voorgevel in de 19de eeuw is gepleisterd. Het van oorsprong 16de-eeuwse huis Kerkplein 16 - gelegen achter het koor van de Herv. kerk - heeft eveneens een

[p. 191]

Hattem, Pand der Liefde

gepleisterd 19de-eeuws uiterlijk. Dit dwarse pand was rond 1800 in gebruik als Latijnse school en later als Franse kostschool. Laat-middeleeuws of 16de-eeuws is verder het Pand der Liefde (Adelaarshoek 3), een fors dwars pand met kloostervensters en een hoog zadeldak. De in 1626 vernieuwde, rijke maniëristische voorgevel heeft boven de ingang een bakstenen arkel op geprofileerde consoles. Het gepleisterde, in de kern laat-middeleeuwse Daendelshuis (Kerkhofstraat 9-11) bestaat uit een dwars pand met aan de achterzijde twee haakse vleugels. De oostelijke, drielaags vleugel is in 1618 voorzien van een in- en uitgezwenkte topgevel met natuurstenen dekplaten en een toppilaster. Het tweebeukige eenlaagspand Achterstraat 48 heeft achter het linker deel een waarschijnlijk vroeg-16de-eeuws, hoger achterhuis.

Het van de straat terug liggende, vrijstaande pand Het Hooge Huis (Korte Kerkstraat 14) is een adellijk stadshuis op L-vormige plattegrond. Het westelijke deel, met natuurstenen waterlijst en vensters met geblokte ontlastingsbogen, zal uit het tweede kwart van de 17de eeuw dateren. De nu gepleisterde oostelijke vleugel is rond 1660 toegevoegd. Het achterste deel, de zogenaamde ‘Homoetkamer’, bevat een fraai stucplafond uit circa 1870. Het gebouw is in 1988 gerestaureerd en in appartementen opgedeeld. De voorm. Stichting van Nicolaas Staal (Kerkstraat 9) is een in 1663 gebouwd diep pand met gezwenkte en van pilasters voorziene topgevel. De huidige bepleistering dateert van een gevelwijziging in 1889. Het gebouw werd in 1805 geschikt gemaakt voor huisvesting van bejaarden. Verder is er nog een aantal huizen met een 17e-eeuwse, meestal van waterlijsten voorziene, puntgevel. Uit de 18de-eeuw dateren enkele gevels met gezwenkte toppen, zoals die van Achterstraat 10. Voorbeelden van 18de-eeuwse klokgevels zijn te vinden bij Achterstraat 12 en Ridderstraat 3 (1724).

Villa's en landhuizen. De Hattemse burgemeester Greven liet in 1640 tegen de heuvelrug het Spijker Watervliedt (Veldweg 14) bouwen. Dit kleine buitenhuis of spijker heeft een in- en uitgezwenkte topgevel. Bij de restauratie in 1960-'62 is de naastgelegen bebouwing vervangen door nieuwbouw. Vanaf het eind van de 19de eeuw werden in de omgeving van Hattem diverse monumentale villa's en landhuizen gebouwd. De uit circa 1890 daterende villa De Viersprong (Apeldoornseweg 6) is gebouwd in chaletstijl en heeft een torenvormig trappenhuis met ingesnoerd tentdak. In opdracht van mej. M.E. Jonker verrees in 1903 op een geaccidenteerd terrein 't Velt-huys (Veldweg 32), een wit gepleisterd landhuis met lagere aanbouw. Architect K.P.C. de Bazel maakte het ontwerp in rationalistische vormen en ontwierp ook de tuinaanleg in architectonische tuinstijl. Eveneens gelegen op een heuvelachtig terrein is de uit 1908 daterende villa Hezenberg (Hezenbergweg 64), gebouwd in ‘Um 1800’-stijl. Het interieur bevat jugendstil-elementen. Het Hogenhuis (Veldweg 89) is een in 1916 opgetrokken houten prefab-huis, afkomstig uit de Strommen Traevarefabrik te Oslo. Rond 1920 liet P.L. Honcop de wit gepleisterde villa Apeldoornseweg 9 bouwen. Dit door L.H.J. Westerop in expressionistische stijl ontworpen pand heeft een rieten schilddak en over twee bouwlagen doorlopende erkers. De aanleg rond de villa is uitgevoerd in architectonische tuinstijl. Apeldoornseweg 13-15 is een dubbel landhuis met vlindervormige plattegrond met aan de uiteinden een lage garage. Het werd in 1933 gebouwd voor de dames S. Stenfert Kroese en Kalff naar ontwerp van Th. Rüter. De Witte Raaf (Veldweg 69) is een blokvormig wit gepleisterd landhuis uit 1936 in de stijl van het functionalisme. Het van een staalskelet voorziene gebouw heeft aan de achterzijde aanbouwen met gebogen dakvlakken. A. Komter ontwierp dit huis voor zijn moeder. Interessante villa's zijn verder nog Villa Richmonde (Vuursteenberg 3) uit 1903, Sunselva (Apeldoornseweg 46) uit circa 1910, Zonnehof (Apeldoornseweg 36) en Veldweg 38 uit circa 1920.

Stadsboerderijen. In Hattem staan enkele eenvoudige voorm. stadsboerderijen, deels uit de 17de eeuw en later als boerderij ingericht. Bij Achterstraat 30 is het 18de-eeuwse stalgedeelte nog oorspronkelijk. Andere voorbeelden zijn Ridderstraat 14 en Molenbelt 2.

Pakhuizen. De pakhuizen in Hattem zijn veelal ontstaan door verbouw van oudere panden. Een goed voorbeeld is Knorrenburgerstraat 2, dat dateert uit de 16de eeuw en in de 17de eeuw is verhoogd en voorzien van hijsluiken en een hijsbalk.

Windmolen ‘De Fortuin’ (Molenbelt 5) is een achtkantige bovenkruier met stelling, gelegen op de noordelijke hoek van de stadsomwalling. De korenmolen is in 1852 gebouwd voor K. Blom en in 1971 gerestaureerd.

Waterpompen. Van de zes 18de-eeuwse hardstenen stadspompen zijn er twee bewaard gebleven. Die aan het einde van de Kerkstraat dateert uit 1733, die op de Markt uit 1776.

Het elektrisch waterpompstation (bij Burg. Van Heemstralaan 2) is rond 1923 gebouwd naar ontwerp van L. Westerop in expressionistische stijl. Het naastgelegen trafohuisje dateert uit dezelfde tijd.

Vestingwerken. Aan de Veldweg ligt op een hoogte de zogeheten Spaanse Schans, een vierkante aarden schans die waarschijnlijk is opgeworpen door Spaanse troepen in 1629. Ten noorden van Hattem staan bij de spoorbrug en de verkeersbrug over de IJssel drie brugkazematten (bij Geldersedijk 41 en 59). Deze betonnen kazematten met verdieping zijn in 1936 gebouwd.

De Hezenbergersluis in het Apeldoornse Kanaal (bij Konijnbergerweg 20), ten zuiden van Hattem, is een schutsluis uit 1872-'73. De éénlaags sluismeesterswoning is in 1875 gebouwd

[p. 192]

in neoclassicistische vormen. Het wachtershuisje dateert uit circa 1930.

De voorm. veldoven (Geldersedijk 24), gelegen ten noorden van Hattem in de uiterwaarden van de IJssel, dateert uit 1929.