Monumenten in Nederland. Gelderland

Harderwijk

Stad, ontstaan op de noordelijke oeverwal van de, inmiddels verdwenen, Stadsbeek. De nederzetting kreeg stadsrechten in 1231 en was eind 13de eeuw ommuurd. Het oudste deel van de stad bevond zich aan weerszijden langs de Hoogstraat en de Groote Poortstraat. De ligging aan de Zuiderzee was van belang voor de economische bloei, gebaseerd op visserij en scheepvaart. De zee hield ook een bedreiging in; de stadsmuur aan de zeezijde fungeerde dan ook tevens als waterkering. Buiten de Luttekepoort lag de Selhorst, een uithof van het Utrechtse kapittel van St. Marie; hier stond de oudste parochiekerk. Rond 1315 kwam in zuidwestelijke richting een stadsuitleg tot stand. Hier werd een nieuwe parochiekerk gesticht; de huidige Grote kerk. Bij een tweede uitbreiding rond 1425 in noordelijke richting (Vischmarkt, Keizerstraat e.o.) kwam het Agnietenklooster binnen de stad te liggen. Aan het eind van de middeleeuwen had de stadsmuur drie landpoorten en twee zeepoorten. Daarvan resteert alleen

[p. 184]

Harderwijk, Binnenstad

1	(Herv.) Grote Kerk (zie p. 184)
2	Agnietenkapel (p. 185)
3	St.-Catharinaklooster (p. 185)
4	Fraterhuis (p. 185)
5	Refugium 's-Heerenloo (p. 185)
6	Synagoge (p. 186)
7	Chr. Geref. kerk (p. 186)
8	Burgerweeshuis (p. 186)
9	Vischpoort (p. 186)
10	Vanghenpoort (p. 186)
11	Stadhuis (p. 186)
12	Oranje Nassaukazerne (p. 186)
13	Boekdrukkerij (p. 188)

de Lagebrugge- of Vischpoort.

Harderwijk werd in 1503 getroffen door een stadsbrand. Tijdens de Gelders-Bourgondische oorlogen liet Karel van Gelre in 1519 op de noordelijke punt van de stad de dwangburcht ‘Het Nieuwe Blokhuis’ bouwen, als tegenhanger van het 14de-eeuwse ‘Oude Blokhuis’ (Blokhuis) aan de zuidwestzijde. Na de sloop van de blokhuizen in 1580 volgde in 1586-'97 de aanleg van nieuwe vestingwerken naar ontwerp van Adriaan Anthonisz. In 1650-'51 legde men een nieuwe haven aan. In de Franse tijd werden de in Harderwijk gevestigde provinciale instellingen als de Munt (1584) en de Gelderse Academie (1648) opgeheven.

Belangrijk voor de stad was de komst in 1815 van het Koloniaal Werfdepot - gevestigd in de verbouwde Munt - van waaruit de werving en uitzending van troepen naar Nederlands-Indië plaatsvond. De stad bleef sindsdien garnizoensstad. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was te Harderwijk een interneringskamp voor Belgische militairen ingericht. Na 1900 is de stad buiten de oude stadskern flink uitgebreid, eerst in de richting van het station in het zuidoosten en na de Tweede Wereldoorlog naar het oosten en het zuidwesten. Een belangrijke toeristische attractie is het in 1967 geopende Dolfinarium.

De (Herv.) Grote Kerk (Kerkplein 1) [1], oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een driebeukige basilicale kruiskerk voorzien van een vijfzijdig gesloten hoogkoor met tienzijdige kooromgang en ondiepe zijkapellen. Het rijzige schip dateert uit de tweede helft van de 14de eeuw. Bij het instorten van de toren in 1797 ging een groot deel van het schip verloren; de twee resterende traveeën heeft men vervolgens - bekostigd door de familie Van Westervelt - afgesloten met een sobere bakstenen gevel. Deze gevel in Lodewijk XVI-stijl is voorzien van een portaal, pilasters met uitzwenkende basementen en een gezwenkte geveltop. Het transept en het koor met omgang en zijkapellen kwamen in het eerste kwart van de 15de eeuw tot stand in laat-gotische stijl. Bij een brand in 1503 werd de kerk zwaar beschadigd en gingen de kappen verloren. Achtereenvolgens werden het koor, het transept en het schip hersteld. Transept en koor kregen hierbij netgewelven. Blijkens de westelijke kruisingspijlers en de boogopeningen in het dwarspand heeft men de bedoeling gehad het oude schip te vervangen door een nieuw vijfbeukig schip of een driebeukig schip met zijkapellen. Tegen de zuidoostelijke koorkapel staat een voorm. sacristie met verdieping uit de bouwtijd, die in 1837 werd verbouwd en een aanbouw kreeg in vroege neogotische stijl. Aan de noordzijde bevindt zich een portaal uit 1869. De kerk is in 1975-'80 gerestaureerd.

De gewelven zijn versierd met bijzonder rijke schilderingen uit 1560-'62, van de hand van Ewolt van Delft en diens dochter, met scènes uit het leven van Jezus, afgewisseld door voorstellingen uit het Oude Testament. Het hoogkoor heeft tussen de pijlers een gotische natuurstenen - ten dele in hout vernieuwde - afscheiding met spitsboognissen met

[p. 185]

Harderwijk, (Herv.) Grote of O.L. Vrouwekerk, plattegrond

driepastraceringen. Tot de inventaris behoren onder meer een door Jan de Wael en zijn zoon vervaardigde preekstoel (1614) met klankbord (1620) en een door de gebroeders Bätz gebouwd orgel (1826-'27).

De voorm. Agnietenkapel (Vischmarkt 57a) [2] werd in de loop van de 15de eeuw gebouwd als onderdeel van het Agnietenklooster en in 1577 hersteld en ingericht als ‘Stads-Timmerhuys’. De kloostergebouwen heeft men in de loop van de tijd gesloopt. Sinds de restauratie in 1984 heeft het gebouw een horecafunctie. In de rechter zijgevel van het wit gepleisterde gebouw bevinden zich spitsboognissen.

Het voorm. St.-Catharinaklooster (Klooster 1-7) [3] werd gesticht in de 15de eeuw door de zusters tertiarissen. Het complex bestaat uit een kerk en drie grotendeels wit gepleisterde kloostervleugels rond een binnenterrein. Na de secularisatie in 1580 kreeg het verschillende functies, waarvan de huisvesting van het Gymnasium (in 1648 verheven tot Gelderse Academie) de belangrijkste was. In de 19de eeuw was het complex ingericht als militair magazijn. De in 1502 gebouwde Catharinakerk is een eenbeukige dubbelkerk met dakruiter, driezijdig gesloten koor en een meerzijdige traptoren bekroond door een uivormige spits. Na de restauratie in 1912-'13, onder leiding van J.Th.J. Cuypers,

Harderwijk, St.-Catharinaklooster

diende het gebouw tot 1962 als R.K. kerk. Het interieur wordt deels gedekt door netgewelven en bevat een nonnengalerij met kruisribgewelven op slanke natuurstenen pilaren. De op de kerk aansluitende, ongepleisterde kloostervleugel met hoog zadeldak stamt waarschijnlijk uit het eerste kwart van de 16de eeuw. Bij een ingrijpende verbouwing in 1754 kreeg het aan de zijde van de Academiestraat een ingangspartij in Lodewijk XIV-stijl. Haaks op die straat staat een lagere, gepleisterde vleugel met aan het eind een gebouw met zadeldak tussen schoudergevels, dat in 1648 werd verbouwd tot twee professorenwoningen (Klooster 6-7). De gepleisterde, deels onderkelderde, zuidoostvleugel heeft een vroeg-19de-eeuwse uiterlijk, maar dateert in de kern waarschijnlijk uit de 15de eeuw.

Het voorm. Fraterhuis (Straat van Sevenhuysen 4-8) [4], in 1441 gesticht, bestaat uit twee achter elkaar gelegen delen. Het meest westelijke deel is een laat-gotische, eenbeukige kapel. In de zijgevel bevindt zich boven de deur een steen met het opschrift: ‘Domus mea domus orationis vocabitur.’ Het gebouw werd rond 1586 ingericht als pesthuis en later verbouwd tot woningen. Bij de laatste restauratie in 1978 is het oorspronkelijke uiterlijk grotendeels gereconstrueerd.

Het voorm. refugium 's-Heerenloo (tegenover Academiestraat 14) [5] werd gesticht rond 1550 door de johannieters

Harderwijk, Linnaeustorentje

[p. 186]

van de commanderij van St. Jan in 's-Heerenloo (Ermelo). Na de Reformatie diende het refugium als aula van de Academie. Van het gebouw resteert het zogeheten Linnaeustorentje uit 1570, een laat-gotische achthoekige traptoren voorzien van nissen met accoladebogen en een ui-vormige spits. In een nis bevindt zich een 19de-eeuws borstbeeld van Linnaeus, die in 1735 in Harderwijk promoveerde. Bij de academie behoorde tot 1806 de nu gereconstrueerde Hortus met bijzondere Ginko-boom. Naast het torentje bevindt zich een poortje met fronton uit 1576, afkomstig van het refugium. Ook het mogelijk 16de-eeuwse huis aan de Hortus zal deel hebben uitgemaakt van het refugium. Het diende in de 18de eeuw als snijkamer en werd in 1976 gerestaureerd.

De voorm. synagoge (Jodenkerksteeg 1) [6] is een in 1839-'40 opgetrokken zaalgebouw met eenvoudige in- en uitgezwenkte voorgevel en spitsboogvensters.

De voorm. Chr. Geref. kerk (Hoogstraat 38) [7] werd in 1906 ingericht in een zijvleugel van een woonhuis. Het gepleisterde pand dateert in opzet uit de 18de eeuw of eerder. De spitsboogvensters aan de Vleeshouwersteeg herinneren aan het gebruik als kerk.

De (Geref.) Plantagekerk (Stationslaan 136) is een kruiskerk met aangebouwde consistorie en kerkeraadskamer en een slanke toren van twee geledingen met vierzijdige spits. De in zakelijk-expressionistische vormen opgetrokken kerk verrees in 1932-'33 naar ontwerp van P.H. van Lonkhuyzen.

Het voorm. Burgerweeshuis (Kerkplein 3) [8] is een breed blokvormig pand waarin van 1872 tot 1937 een weeshuis was ondergebracht. In 1884 kreeg het de huidige neoclassicistische gevel.

Verdedigingswerken. De waarschijnlijk bij de tweede stadsuitleg in 1425 gebouwde Vischpoort (Vischmarkt 1) [9] bestaat uit een rechthoekig poortgebouw met twee ronde halfronde toren. De poort werd in de loop van de tijd opgehoogd en de doorgang is rond 1600 gewijzigd. In 1851 kreeg de poort een torenachtige opbouw voor een kustlicht. Het gebouw is in 1973 gerestaureerd en ontpleisterd. Van de middeleeuwse stadsmuur zijn vooral aan de

Harderwijk, Vischpoort

westzijde van de stad (Strandboulevard, Wellenpad) grote delen in gereconstrueerde vorm bewaard gebleven. De 15de-eeuwse Vanghenpoort (Blokhuis 9) [10] is in feite een vierkante muurtoren. Aan de Doelenstraat staat een halfronde uitgebouwde toren met aansluitend enig muurwerk. Vooral aan de zuidzijde, in het plantsoen, zijn nog de omtrekken van enkele bastions en delen van de grachten (Friesegracht, Diepe Gracht) aanwezig, overblijfselen van vestingwerken die door Adriaan Anthonisz in 1586-'90 werden aangelegd.

Het voorm. stadhuis (Markt 1) [11] is een fors pand met een natuurstenen middenrisaliet, voorzien van een triomfboog gedragen door gekoppelde dorische zuilen. In de houten klokkentoren met koepeldak hangen twee luidklokken van Geert van Wou (1503). Het gebouw is ontstaan uit twee laat-middeleeuwse diepe panden, die in 1620 zijn samengevoegd. In 1837 heeft men het stadhuis geheel gemoderniseerd in vroeg-neoclassicistische stijl (neo-Grec). De raadzaal heeft een afwerking in Lodewijk XIV-stijl (1727-'30) met goudleerbehangsels en een fraai gesneden schouw met de wapens van de leden van de magistraat. Sinds 1982 huisvest het gebouw een streekmuziekschool.

Kazernes. De voorm. Oranje Nassaukazerne (Smeepoortstraat) [12] bestaat uit een U-vormig drielaags hoofdgebouw in neoclassicistische stijl en twee eenlaags vleugels aan weerszijden van een poort aan de straat. Het complex ontstond door een ingrijpende verbouwing van het voorm. klooster van de Grauwe Zusters dat na de Reformatie tot 1806 werd gebruikt als Provinciale Munt. De huidige bebouwing kwam tot stand in 1815, toen er het ‘Algemeen Depot der Landmacht No 33’ werd gevestigd. Bij de omvorming tot Koloniaal Werfdepot in 1844 zijn mogelijk de bovenste verdieping van het hoofdgebouw en de beide vleugels aan de zijde van de Smeepoortstraat toegevoegd. De toegangspoort tussen die vleugels is uit 1894. Het geheel is in 1988 verbouwd tot wooncomplex ‘De Gelderse Munt’. De voorm. Jan van Nassaukazerne (Oranjelaan 4) is in 1911-'13 naar ontwerp van G.A. Meyer gebouwd met een aantal twee- en drielaags paviljoens rond een exercitieterrein. Het complex met stafgebouw, soldatenverblijven, eetzalen en sportzalen is in 1999 verbouwd tot appartementen. De marechausseekazerne (Stationslaan 119) kwam in 1921-'22 tot stand en vertoont expressionistische details. De Willem Georg Frederikkazerne (Ceintuurbaan 2) is in 1938-'39 opgezet naar plannen van genie-kapitein A. Boost met een hoofdgebouw en enkele legeringsgebouwen in expressionistische stijl.

Het Chr. College Nassau-Veluwe (Stationslaan 26) is een fors gebouw op E-vormige plattegrond met dakruiter en ver overstekende schilddaken. De school verrees in 1922-'23 naar

[p. 187]

ontwerp van P.H. van Lonkhuyzen in een op het werk van K.P.C. de Bazel geïnspireerde stijl met karakteristieke meandervormige baksteenversieringen.

Woonhuizen. In de binnenstad staan voornamelijk diepe huizen, waarvan verschillende met een oude kern achter een jongere voorgevel. Voor zover bekend dateren de oudste huizen in de stad uit de 15de eeuw. Het pand Donkerstraat 26 is een waarschijnlijk 15de-eeuws diep huis met onderkelderd achterhuis. De laat-gotische trapgevel is voorzien van pinakels en heeft klooster- en kruisvensters. Het interieur bevat een samengestelde balklaag met een 17de-eeuwse florale beschildering. Eveneens 15de-eeuws is het diepe, drielaags huis Donkerstraat 37. De brede, gerestaureerde voorgevel heeft onder meer een spitsboogvenster en een gotisch kruisvenster. Het drielaags pand Grote Marktstraat 4-6 bezit een trapgevel met ezelsruggen. De gepleisterde gevels hebben een vroeg-19de-eeuws karakter. Het L-vormige huis Donkerstraat 34 is waarschijnlijk ook 15de-eeuws. Achter de gepleisterde lijstgevel bezit het diepe huis Donkerstraat 39 een waarschijnlijk 16de-eeuwse kern. Het begin 17de eeuw waarschijnlijk ter plaatse van een steeg gebouwde pand Donkerstraat 28 heeft een trapgevel met toppilaster. De gevel van Grote Marktstraat 49 dateert uit 1638, die van Hoogstraat 17 uit 1655.

In de 18de eeuw werden veel huizen aan de Donkerstraat en de Bruggestraat geheel of gedeeltelijk verbouwd tot herenhuizen. Het monumentale herenhuis Bruggestraat 49 heeft een laatmiddeleeuwse oorsprong. Het dwarse voorhuis werd in 1712 verbouwd in opdracht van Anthony van Westerfelt en kreeg een statige lijstgevel met geblokte hoekpilasters en een middendeel met pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl. De linker voorkamer heeft een panoramisch behang met Zwitserse landschappen uit 1814, afkomstig van de firma Zuber te Rixheim (F.). De noordelijke van de twee haaks op het voorhuis aansluitende achtervleugels bezit een lager achterhuis met een 16de-eeuwse achtergevel voorzien van vlechtingen. Achter het pand staat een 18de-eeuwse tuinkoepel. Het

Harderwijk, Herenhuis Donkerstraat 4 (1980)

complex is in 1961-'62 gerestaureerd en dient sinds 1984 als kantongerecht. Donkerstraat 40 heeft een deuromlijsting met Lodewijk XIV-consoles uit het tweede kwart van de 18de eeuw. Het zeer statige, dwarse herenhuis Donkerstraat 44-46 heeft een voorgevel met een rijk versierde middentravee in rococo-snijwerk - met de wapens van Reinder de Wolff van Westerrode en Johanna Wolfsen - gedateerd 1763. Andere voorbeelden van herenhuizen in Lodewijk XV-vormen zijn: Bruggestraat 19, Bruggestraat 35, Smeepoortstraat 35, Vismarkt 55 (uit 1757 maar grotendeels verbouwd in 1875) en Donkerstraat 29; het laatste huis heeft een laat-middeleeuwse kern en een 17de-eeuws achterhuis. Het rond 1785 in opdracht van Heribert van Westerfelt gebouwde blokvormige herenhuis Donkerstraat 4 bezit een lijstgevel in Lodewijk XVI-stijl, met geblokte natuurstenen hoekpilasters en een gepleisterd middenrisaliet met een rijk gesneden ingangsomlijsting. In dezelfde stijl zijn in het interieur de trap en de wanden en het plafond van de tuinkamer uitgevoerd. Het gebouw is momenteel in gebruik als Veluws Museum en herbergt onder meer de fraaie barokke katheder van de Harderwijkse Academie uit circa 1675. Andere laat-18de-eeuwse herenhuizen zijn Kerkstraat 16 en Donkerstraat 27.

Uit het begin van de 19de eeuw stammen de herenhuizen Kerkplein 8, met empire-elementen, en Bruggestraat 23-27. Neogotische vormen vertonen het midden-19de-eeuwse gepleisterde dwarse pand Kerkstraat 22 en het hoekhuis Kerkplein 12 uit dezelfde tijd; beide hebben spitsboogvensters en een bakstenen boogfries. Een goed voorbeeld van een herenhuis in eclectische vormen is Schoenmakersteeg 11 uit circa 1865. De rond 1905 gebouwde dubbele villa Vijhestraat 11-13 vertoont rationalistische elementen. Een vakwerkdetaillering bezit Villa Frisia (Friesegracht 75), gebouwd in 1906 naar ontwerp van D. Kok. De deels eenlaagse, deels tweelaagse villa heeft een hoektoren met tentdak. De villa's Stationslaan 12-16 hebben vakwerk-topgevels. Ze zijn in 1913-'14 gebouwd in opdracht van de Harderwijker Bouwmaatschappij, naar ontwerp van de directeur-architect L.A. van Essen. Dezelfde maatschappij liet in 1911 de huizen Oranjelaan 9-13 bouwen, ook naar ontwerp van Van Essen. In de jaren twintig kwamen de herenhuizen Stationslaan 13-27, 41-49 en 61-113 tot stand naar plannen van de latere directeur-architect P.H. van Lonkhuyzen. Hij ontwierp in die functie ook het dienstwoningencomplex tussen de Mauritslaan en de Frederik Hendriklaan, bestaande uit rug-aan-rug geplaatste blokken beneden- en bovenwoningen voor onderofficieren. De arbeiderswoningen Kuipwal 1-21 zijn in 1915 gebouwd door de woningbouwvereniging Volkswelvaart, naar plannen van H.J. van Lonkhuyzen.

Winkels. Het in 1866 gebouwde, gepleisterde pand Markt 2 kreeg rond 1890 een winkelpui met eclectische details. Uit circa 1890 dateert de eclectische winkelpui van Hondegatsstraat 12. Het woon- en winkelpand Grote Poortstraat 1 kwam rond 1895 tot stand in neorenaissance-stijl. De uit circa 1905 daterende winkelpui met jugendstil-vormen van Smeepoortstraat 41 heeft een portiek en penanten in oranjekleurige verblendsteen. De voorm. winkel van De Gruijter (Wolleweverstraat 15) is gebouwd in 1935 in zakelijkexpressionistische stijl. De ingang is opgenomen in een inspringende hoek.

Het voorm. hotel-pension ‘Oranje Meckelenburg’ (Oranjelaan 31) is een vrijstaand, wit gepleisterd pand met jugendstil-details, gebouwd in 1904-'05 voor F.G. Poptie naar ontwerp van L.A. van Essen. Het heeft tot 1940 als hotel dienst gedaan.

[p. 188]

De watertoren (Watertorenweg ong.) is in 1894 gebouwd naar ontwerp van D. de Leeuw. De ronde toren in neoclassicististische stijl heeft een gedrongen vorm vanwege de ligging op een heuvel. Het bovendeel met ijzeren reservoir is bij een verbouwing rond 1930 verhoogd.

De voorm. boekdrukkerij (Vijhestraat 3) [13] is rond 1905 gebouwd in jugendstil-vormen.

De perronoverkapping van het station (Stationsplein 1) dateert uit 1919 en is opgebouwd met vakwerkspanten. Het stationsgebouw is in 1983 vernieuwd.