Monumenten in Nederland. Gelderland

Eibergen

Dorp, ontstaan op een stuwwal van het Oost-Nederlands Plateau nabij de Berkel, aan de hessenweg van Deventer naar Vreden. In 1246 werd het een zelfstandige parochie. Mogelijk verleenden de heren van Mallum in die tijd stadsrechten. In de late middeleeuwen werd Eibergen onderdeel van de heerlijkheid Borculo. Langs de Grotestraat en Hagen kwam in de 19de eeuw een lintbebouwing tot ontwikkeling. Vanaf 1884 ligt het dorp aan de spoorlijn van Winterswijk naar Neede. Na de Tweede Wereldoorlog is Eibergen vooral aan de zuid- en oostzijde aanzienlijk uitgebreid.

De Herv. kerk (Grotestraat 50), oorspronkelijk gewijd aan St. Mattheus, is een laat-gotische pseudobasiliek met driezijdig gesloten koor, sacristie en rijzige toren van twee geledingen met ingesnoerde naaldspits. De onderbouw van de deels tufstenen toren kwam rond 1400 tot stand. Midden 15de eeuw verrezen de sacristie en het koor op tufstenen plint; het koor heeft nog de oorspronkelijke venstertraceringen. Rond 1500 verving men het oude romaanse schip door het huidige laat-gotische en werd de toren verhoogd en voorzien van elegant zandstenen traceerwerk. In de toren hangt een klok uit 1415. In 1820-'21 vond een herstelling en verbouw van de sacristie plaats. Het kerkinterieur wordt gedekt door kruisribgewelven. De kraag- en sluitstenen zijn voorzien van figuratief beeldhouwwerk. De kerk bevat gewelf- en muurschilderingen uit de tweede helft van de 15de eeuw. Tot de inventaris behoren een ingrijpend gerestaureerd romaans doopvont, de grafzerk van Johannes Adolphus van Dalwich (†1647) en een preekstoel (circa 1675).

De R.K. St.-Mattheuskerk (Grotestraat 88) is een driebeukige kruiskerk met smalle zijbeuken, lange kruisarmen, een lage vieringstoren en een ondiep koor met meerdere zijkapellen. De kerk verrees in 1934-'35 in traditionele vormen naar plannen van Joh. H. Sluijmer ter plaatse van een voorganger uit 1875-'76. Tot de inventaris behoren vijf laat-gotische heiligenbeelden (circa 1500); de kruiswegstaties en houten beelden zijn afkomstig uit de oude kerk. De pastorie (Grotestraat 88) stamt uit 1934.

Het raadhuis (Grotestraat 30) is een fors pand met middenrisaliet overgaand in een toren met tentdak, gebouwd in 1904 als woonhuis voor burgemeester G.H. Smits. Het ontwerp in jugendstilvormen is van J.D. Gantvoort en

Eibergen, Villa Berkelesch 1-4

A.J. Sneek. Na in 1924 als raadhuis in gebruik te zijn genomen, is het gebouw in 1987 uitgebreid.

Woonhuizen. Van de oude dorpsbebouwing - veelal met een agrarisch karakter - resteert relatief weinig. Een oudere kern en onderdelen in hoogwandig vakwerk bevatten de panden Grotestraat 57 (voorgevel circa 1870), 59, 68 en 70 (gevelsteen 1853). Burg. Smitsstraat 2 is een kleine 19de-eeuwse hallenhuisboerderij. De boerderij Vuurever (Hagen 24) is in opzet mogelijk 18de-eeuws; de deel is voorzien van hoekschotten. De boerderij stond oorspronkelijk in Haarlo, werd in 1994 in Eibergen herbouwd en vormt één geheel met het eclectische pand Grotestraat 41 uit circa 1885 (nu museum). Aan de Grotestraat staan enkele fabrikantenvilla's; het eclectische Hummelsweide (Grotestraat 126) verrees rond 1890 voor G.J. ten Cate, eigenaar van de Eibergse Stoomblekerij. Eclectisch, maar tevens voorzien van een chalet-sierspant, is D'Overkant (Grotestraat 83) uit 1894. Grotestraat 81 werd in 1897 geheel in chaletstijl gebouwd naar plannen van G. Beltman. Van zijn hand is ook de grote villa in neorenaissance-stijl Berkelesch 1-4 (1901) voor J.E. Prakke. Het woon- en winkelpand Grotestraat 63 met jugendstil-details verrees in 1910.

Hotel-restaurant ‘Het Wapen van Eibergen’ (Grotestraat 1) is in 1914 gebouwd voor J. Wormmeester en vertoont rationalistische details.

Industriegebouwen. De voorm. textielfabriek (Haaksbergseweg 16), nu ‘Gemavo’, werd in 1834 gebouwd voor I.B.P. Bouquié. Het langgerekte gebouw kreeg zijn huidige vorm in 1901

[p. 161]

Eibergen, Watertoren

naar plannen van G. Beltman voor de fabriek van Leder- en drijfriemen Gebr. Prakke. Van de rond 1830 gestichte Eibergse Stoomblekerij (Grotestraat 128), later Koninklijke Textiel Veredelingsindustrie (KTV), bestaan nog enkele fabrieksgebouwen uit circa 1900.

De watertoren (Haaksbergseweg 30) werd in 1935 gebouwd naar ontwerp van J.H.J. Kording voor de Waterleidingmaatschappij Oostelijk Gelderland. De ronde toren heeft twee betonnen vlakbodemreservoirs, een koperen puntdak en een bakstenen omkleding met licht expressionistische details.

Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (bij Borculoseweg 20) heeft hekpijlers met siervazen uit de 18de eeuw. De Isr. begraafplaats (bij Rekkense Binnenweg 2) heeft een 19de-eeuws metaarhuisje met opschrift (Jesaja 26:19).

Boerderijen. In het kampenlandschap rond Eibergen staan enkele fraaie hallenhuisboerderijen. Het Wansinck (Borculoseweg 78) heeft nog een endskamer uit 1731. De boerderij zelf stamt uit 1884 met een voorgevel uit 1939.

't Wissink (Meddoseweg 6) in het gehucht Zwolle is een boerderij uit 1778 met een gaaf interieur. Op zolder staat een 18de-eeuws kabinet met altaar van de hier vroeger gevestigde schuilkerk. Reirinck (Zwolseweg 31) is een boerderij annex bierbrouwerij en herberg uit 1810 met gaaf interieur. Rond 1800 verrees de boerderij 't Vunderink (Vunderinkslaan 3) met houten voorschot en haakse endskamer. De deel werd in 1870 vernieuwd. Een dwarsgeplaatst voorhuis hebben De Scholte (Hupselse Esweg 3) uit circa 1862 en Wessels (Hupselse Dwarsweg 5) uit circa 1870; Klein Kormelink (Kormelinkweg 11) is een krukhuisboerderij uit circa 1900 met een deel uit 1906.

De R.K. kerk O.L. Vrouw Hemelvaart van Beltrum (Mariaplein 2), gelegen ten zuidwesten van Eibergen, is een driebeukige kruiskerk met een recht gesloten koor en een slanke toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. De toren verrees in 1894 naar plannen van A. Tepe tegen een uit 1863-'64 stammende kerk. Die kerk werd in 1929-'30 vervangen door de huidige naar ontwerp van G.A.P. de Kort. Het interieur heeft een expressieve baksteenarchitectuur met gebrandschilderde ramen van H.L.D. Kocken en decoratieve schilderingen van F.H. Bach (koor) en K.W. Wenzel (schip). De pastorie (Nelissenstraat 14a) stamt uit 1863 en de St. Gerardus Majella Stichting (Mariaplein 4a-d) van circa 1930. Het kerkhof bevat het graf van de familie Harbers met een opengeslagen stenen bijbel. Op een eilandje bevinden zich pastoorsgraven en een kruisbeeld.

Mallem. Dit gehucht ten noordoosten van Eibergen ontstond nabij het 14de-eeuwse hof van Mallum (gesloopt rond 1800), waarvan de omgrachting nog zichtbaar is (bij Rekkense Binnenweg 6). De Mallumsche Molen (Mallumse Molenweg 37) is een onderslag-watermolen op een strang van de Berkel. Na een brand in 1746 volgde in 1748 de bouw van de huidige koren- en pelmolen. Het in 1978 gerestaureerde molenhuis met schilddak is aan de zijde van de Berkelstrang voorzien van Bentheimer zandsteen. Een oliemolen (1755) aan de overzijde werd in 1917 afgebroken. Nabij de molen ligt een overloopsluis (Mallumse Molenweg ong.) uit circa 1870. Het in 1977 gerestaureerde Muldershuis (Mallumse Molenweg 114) bestaat uit een dwars woonhuis met classicistische deuromlijsting uit 1753 en een achterliggende schuur uit 1834. In het nabijgelegen buurtschap Loo staat de zondagsschool ‘Rehoboth’ (Rekkense binnenweg 17) uit circa 1925.