Monumenten in Nederland. Gelderland

Culemborg

Stad, ontstaan in de middeleeuwen op een stroomrug van de Lek en een haaks daarop gelegen zandrug langs het riviertje de Meer. Vlakbij lag het kasteel van de heren van Beusichem. De in 1281 voor het eerst vermelde nederzetting kreeg in 1318 stadsrechten en werd kort daarna van een ommuring voorzien. De oudste bebouwing lag aan de zuidzijde van de Kattenstraat en Goilberdingerstraat, en langs de Oude Vismarkt-Markt-Varkensmarkt en de Herenstraat. Vanaf circa 1350 werd ook het gebied ten noorden van de Goilberdingerstraat,

Culemborg, (Herv.) Grote of St.-Barbarakerk, plattegrond

Kattenstraat en Slotstraat bebouwd en eind 14de eeuw was er bebouwing in de omgeving van de Havendijk. Die laatste uitbreiding werd rond 1427 ommuurd. Ten zuiden van de oudste kern ontstond de forse Nieuwstad, die eind 14de eeuw werd ommuurd. De omgrachte stadsdelen van het middeleeuwse Culemborg zijn nog steeds goed herkenbaar.

In 1555 werd Culemborg tot onafhankelijke graafschap verheven, een positie die de stad tot 1795 behield. Na een langdurige economische terugval vanaf de 18de eeuw werd de relatief geïsoleerde positie van de stad doorbroken dankzij de aanleg van de spoorlijn Utrecht-Den Bosch (1868-'70). Daarna kwam de industriële ontwikkeling van Culemborg op gang. Ten westen van de Nieuwstad kwam rond 1910 de Triowijk met arbeiderswoningen tot stand. Daarna volgden de Bloemenwijk (vanaf 1910), het Keestrakwartier (vanaf 1930) en de wijk Achter het Zand (circa 1938). Na de Tweede Wereldoorlog is de stad in westelijke, zuidelijke en oostelijke richting verder uitgegroeid.

De (Herv.) Grote of St.-Barbarakerk (Grote Kerkstraat 4) [1] is een laat-gotische, driebeukige basilicale kruiskerk voorzien van een vijfzijdig gesloten koor met omgang en een deels ingebouwde toren van drie geledingen met balustrades. De toren heeft een laat-14de-eeuwse

[p. 129]

Culemborg, Binnenstad

1	(Herv.) Grote of St.-Barbarakerk (zie p. 128)
2	Oud-Kath. kerk van St. Barbara en St. Antonius (p. 129)
3	Evang. Luth. kerk (p. 129)
4	Synagoge (p. 130)
5	Chr. Geref. kerk (p. 130)
6	R.K. St.-Barbarakerk (p. 130)
7	Elisabeth Weeshuis (p. 130)
8	Aartsbischoppelijke seminarie (p. 130)
9	klooster Mariakroon (p. 130)
10	Lanxmeer- of Binnenpoort (p. 130)
11	Stadhouders- of Drostenhuis (p. 130)
12	Stadhuis (p. 131)
13	Vismarkt (p. 131)
14	Kasteelterrein (p. 131)
15	windmolen De Hoop (p. 132)

onderbouw en een 15de-eeuwse bovenbouw; de spits is in 1654 afgebrand. In de toren hangen vier door François en Pieter Hemony gegoten klokken (1654-'55). Het huidige middenschip, transept en koor zijn na de verheffing tot kapittelkerk in 1421 en een brand in 1422 tot stand gekomen, waarbij delen van het vroeg-14de-eeuwse transept behouden zijn gebleven. De zijbeuken van het schip dateren uit de tweede helft van de 15de eeuw. Het transept heeft men in het eerste kwart van de 16de eeuw aan de noordzijde verlengd met de O.L. Vrouwekapel en in het tweede kwart van die eeuw aan de zuidzijde met de St.-Barbarakapel of het Kruiskoor. De driezijdig gesloten sacristie met verdieping en traptoren dateert eveneens uit het tweede kwart van de 16de eeuw. De kerk is in 1964-'68 gerestaureerd.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven (1725); de sacristie heeft een netgewelf op gebeeldhouwde kraagstenen. Tot de inventaris behoort een preekstoel met doophek (1658) naar ontwerp van Willem Cool en deels uitgevoerd door Joris Flud. Van zijn hand zijn ook vier herenbanken en twee tochtportalen, alle rond 1659). Verder zijn er nog een door Mathijs Verhofstad gebouwd orgel (1719; gewijzigd in 1804) en een deels met 17de-eeuws pijpwerk gebouwd orgel (circa 1750). De kerk bevat verder een gotische grafsteen voor Elisabeth van Buren (†1451), een epitaaf voor Frederic d'Orville (†1655), een gebeeldhouwde marmeren graftombe voor Catharina Alida van der Dussen (†1745) - vervaardigd in 1746 door J.F. Maas (putto) en I. Bollina - en vele 17de- en 18de-eeuwse grafzerken.

De Oud-Kath. kerk van St. Barbara en St. Antonius (Varkensmarkt 18) [2] is een eenvoudige zaalkerk met halfronde apsis en een neoclassicistische deuromlijsting, gebouwd in 1836 naar ontwerp van stukadoor Beers. Tot de inventaris behoren een preekstoel (circa 1725) en een door J.F. Witte gebouwd orgel (1900). De pastorie (Varkensmarkt 20) is een herenhuis uit circa 1840.

De Evang. Luth. kerk (Achterstraat 2) [3] is een recht gesloten zaalkerk met zeshoekig houten klokkentorentje,

[p. 130]

gebouwd in 1839 ter plaatse van de in 1676 voor de Lutheranen herbouwde middeleeuwse kapel van het Pietersgasthuis. De kerk heeft spitsboogvensters en een neoclassicistische ingangsomlijsting. In het klokkentorentje hangt een door Gerhard Schimmel gegoten klok (1686). Het interieur wordt gedekt door een houten spitstongewelf. Tot de inventaris behoren twee gesneden herenbanken (1676-'77), een preekstoel met doophek (circa 1840) en een door G. van Druten gebouwd orgel (1897). De kerk is in 1986 gerestaureerd, gelijktijdig met het laatmiddeleeuwse dwarse huis Achterstraat 6-8, dat een onderdeel vormde van het in de 14de eeuw gestichte Pietersgasthuis.

De voorm. synagoge (Jodenkerkstraat 5) [4], een zaalgebouw met aan de achterzijde een uitbouw voor de Arke, verrees in 1867-'68 ter plaatse van een voorganger uit 1791. Het in Willem II-gotiek opgetrokken gebouw is ontworpen door J. Sillevis. Thans is het gebouw in gebruik als Geref. kerk.

De Chr. Geref. kerk (Ridderstraat 17) [5] is een eenvoudige zaalkerk uit 1868 met neoclassicistische ingangsomlijsting. Het jaartal 1834 op de voorgevel verwijst naar de Afscheiding.

De R.K. St.-Barbarakerk (Markt 50) [6] is een driebeukige basilicale kruiskerk met recht gesloten koor, vieringspits en een terzijde geplaatste toren van drie geledingen met spits en hoekspitsjes. Deze neogotische kerk verrees in 1885-'86 naar ontwerp van P.J. van Genk en heeft grote roosvensters in de voorgevel en de sluitgevels van transept en koor. In de toren hangt een door Jan Tolhuis gegoten klok (1555). Het interieur wordt gedekt door gestucadoorde houten kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren een door Bätz-Witte gebouwd orgel (1861; gerestaureerd in 1971-'72), door Th. Loots geschilderde kruiswegstaties (1897) en een door N. Molenaar ontworpen preekstoel (1911). De pastorie (Ridderstraat 198) dateert uit 1904 en vertoont chaletstijl- en jugendstil-details. Het voorm. R.K. Verenigingsgebouw (Zandstraat 44), met in- en uitgezwenkte gevel, dateert uit 1900. Het parochiehuis (Grote Kerkstraat 13) is rond 1930 gebouwd in strakke expressionistische vormen.

Het voorm. Elisabeth Weeshuis (Herenstraat 29) [7] bestaat uit drie vleugels rond een binnenplein, dat via een poortgebouw aan de Herenstraat toegankelijk is. Het complex is in 1557-'60 tot stand gekomen uit de nalatenschap van Elisabeth van Culemborg. De kapel is voorzien van een natuurstenen ingangsomlijsting en de jaartalankers ‘1557’. Haaks op de kapel staat de noordvleugel, waarin de jongens waren gehuisvest; de ingang met gesneden bovenlicht dateert uit 1801. De meisjes waren ondergebracht in de lange tweebeukige westvleugel, voorzien van een gepolychromeerde wapensteen (1560) in vroege renaissance-vormen met de wapens van Anthonis van Lalaing. Deze vleugel bevat een tweebeukige kelder met kruisgewelven en daarboven een zaal. De in 1801 van de zaal afgescheiden regentenkamer heeft een schouw met stucwerk gemaakt door F.M. Beretta. Het in de kern mogelijk 16de-eeuwse poortgebouw is voorzien van een doorgang met kruisribgewelven en een hardstenen poort in Lodewijk XVI-vormen, vervaardigd in 1782-'85 door H. Ogert en Jan Verkerk. Het complex is in 1960 gerestaureerd en dient nu als museum en openbare bibliotheek.

Van het voorm. Aartsbisschoppelijke seminarie (bij Ridderstraat 198) [8], gesticht in 1818, resteert na een brand in 1976 alleen de neogotische kapel voorzien van een dakruiter met ranke spits. De toegang tot het terrein van het seminarie wordt gevormd door een in 1857 gebouwde neoclassicistische poort (bij Ridderstraat 202) met het bisschoppelijke wapen.

Het voorm. klooster Mariakroon met pensionaat (Ridderstraat 76-98) [9] kwam in 1881 en 1899 tot stand in neorenaissance-stijl.

Verdedigingswerken. Na het verkrijgen van stadsrechten in 1318 kreeg Culemborg een stadsmuur en omgrachting. De muur is rond 1430 verhoogd en aan de binnenzijde verzwaard met een weergang op spaarbogen. Restanten zijn behouden gebleven in enkele achtergevels van panden aan de noordzijde van de Binnenmolenstraat. Grotere restanten zijn te vinden achter de panden Ridderstraat 192-198 en vanaf de Goilberdingerstraat in zuidelijke richting achter de Herenstraat tot aan 't Hof,

Culemborg, Lanxmeer- of Binnenpoort

waar zich ook de restanten van de Schutters- en de Begijnentoren bevinden. Het best bewaard is de Lanxmeer- of Binnenpoort (Binnenpoort 1) [10], waarvan de onderbouw uit de 14de eeuw dateert en de bovenbouw uit 1557. De poort heeft een doorgang met koepelgewelf, een balustrade en een tentdak met opengewerkte lantaarn en uivormige bekroning. In de lantaarn hangt een door Willem van Wou gegoten klok (1509). De poort is in 1940-'43 gerestaureerd onder leiding van B. van Bilderbeek. Restanten van de middeleeuwse voorpoort en een poort uit 1617, naar ontwerp van J. Canneman, zijn te zien bij het pand Binnenpoort 6.

Het Stadhouders- of Drostenhuis (Slotstraat 10) [11] is een tweebeukig dwars pand met zadeldaken tussen trapgevels uit de eerste helft van de 15de eeuw. Het gebouw heeft een vroeg-19de-eeuwse ingangsomlijsting. Het interieur bevat een muurschildering met een voorstelling van de Kruisiging en de figuren van de stichters Sweder van Culemborg en zijn echtgenote Judith Uten Engh. De 15de-eeuwse kern van het aangrenzende Slotstraat 12 maakte aanvankelijk deel uit van het Stadhoudershuis.

[p. 131]

Het stadhuis (Markt 1) [12] is een rijk uitgevoerd laat-gotisch gebouw met een zadeldak tussen trapgevels voorzien van pinakels en met een opengewerkte zeshoekige dakruiter van twee geledingen met peervormige bekroning. Bij de bouw in 1534-'39, naar ontwerp van Rombout Keldermans, werden de aan de noordwest- en de westzijde gelegen 15de-eeuwse waag en oude raad- en schepenkamer geïntegreerd. In het nieuwe gebouw werd het vleeshuis ondergebracht in de met kruisribgewelven overkluisde kelder; op de bel-etage werden de burgerzaal en vierschaar ingericht en op de verdieping de nieuwe schepen- of raadkamer. De dubbele bordestrap met schildhoudende leeuwen en keldertoegang dateert uit 1755 en is in 1822 en in 1930 met de oude materialen herbouwd. In de dakruiter hangt een waarschijnlijk 14de-eeuwse klok. Het stadhuis is in 1941-'46 onder leiding van A. van Essen ingrijpend gerestaureerd, waarbij het 15de-eeuwse gedeelte, dat in 1860 al een nieuwe neogotische voorgevel had gekregen, ingrijpend is gewijzigd. Verder heeft men toen het aangrenzende pand Oude Vismarkt 6 geheel herbouwd met een classicistische pilastergevel. Het in 1912-'13 naar ontwerp van G. Prins in neorenaissance-stijl gebouwde pand Markt 5 behoort tot het raadhuis.

Inwendig bevat het stadhuis gesneden

Culemborg, Stadhuis

balkconsoles met het stadswapen, een schouw met geschilderd cartouche (1583) en een schouw in Lodewijk XV-stijl, voorzien van een door Walter Pompe vervaardigd terracotta Justitiabeeld (1735) en snijwerk van W. Winters (1762). Verder zijn er gebrandschilderde ramen van H.J.M. Basart (circa 1945).

De vismarkt (bij Havendijk 60) [13] is een uit 1787 daterende kleine classicistische hal met voorpleintje. Het risalerende middengedeelte op toscaanse zuilen wordt afgesloten door een fronton.

De voorm. openbare lagere school (Goilberdingerstraat 14) is in 1884 gebouwd in neorenaissance-stijl naar ontwerp van L. Sillevis.

Kasteelterrein (bij Het Voorburg 1) [14]. Het rond 1270 door Hubert van Beusichem gestichte, omgrachte kasteel Culemborg met ronde toren, zaal en polygonale ringmuur, is daarna tot in de 16de eeuw in fasen uitgebreid tot een complex met diverse torens en een bebouwde voorburcht. Na in 1672-'73 door Franse troepen zwaar beschadigd te zijn, werd het kasteel in 1735 afgebroken. De vanaf 1985 bij archeologisch onderzoek tevoorschijn gekomen funderingsrestanten zijn in het zicht gebracht. Op het terrein staat verder een uit 1846 daterende zeshoekige bakstenen theekoepel met rieten tentdak.

Woonhuizen. De oudste huizen in Culemborg zijn over het algemeen dwarse huizen met een hoog zadeldak tussen trapgevels. Het rond 1965 gerestaureerde dwarse huis Caffagne (Everwijnstraat 3-9) dateert uit circa 1540 en heeft een gevel met geprofileerde korfbogen en bakstenen kruisvensters. Andere dwarse huizen zijn Binnenpoort 2 en het buurpand (bij Binnenpoort 2), Ridderstraat 184 (laat-16de-eeuws), Markt 8 (circa 1600, maar met jongere gevel) en Molenwal 32 (vroeg-17de-eeuws). Het diepe huis Markt 11 heeft een gevel in vroege renaissance-stijl met pilasters voorzien van ionische kapitelen en natuurstenen basementen op maskerkopjes. De gezwenkte geveltop bevat de jaartalsteen ‘1549’. Diepe huizen uit het eerste kwart van de 17de eeuw hebben trapgevels met geprofileerde ontlastingsbogen op consoles, geprofileerde bakstenen waterlijsten, siermetselwerk en sierankers. Een huis met een dergelijke voorgevel voor een oudere kern is het in 1968-'69 gerestaureerde Huis De Fontein (Achterstraat 38), waar de stichter van de Kaapkolonie, Jan van Riebeek, woonde.

Vroeg-17de-eeuwse trapgevels hebben ook Achterstraat 36, Zandstraat 23 - met twee gebeeldhouwde leeuwenmaskers maar zonder geveltop -, Zandstraat 9 en Binnenpoort 6; de twee laatste uitgevoerd met natuurstenen banden. Het in de kern 17de-eeuwse smalle pandje bij Markt 11 heeft een 18de-eeuwse gezwenkte top met gebogen fronton.

Vanaf de 18de eeuw kregen veel oude huizen een - later dikwijls gepleisterde - lijstgevel; de laat-middeleeuwse of 16de-eeuwse kern is vaak nog herkenbaar aan de hoge kap. Het diepe huis In den Keyser (Markt 13) heeft een 16de-eeuwse kern en een eenvoudige 18de-eeuwse lijstgevel met het jaartal ‘1707’ en vensteromlijsting in Lodewijk XV-vormen (circa 1740). Het in de kern 16de-eeuwse pand Het Gulden Hooft (Markt 6) heeft een laat-18de-eeuwse gevel met middenrisaliet en eenvoudige deur- en bovenvensteromlijsting. Andere voorbeelden van 18de-eeuwse lijstgevels zijn te vinden bij het diepe huis Tapperij De Poortwachter (Everwijn 27), Goilberdingerstraat 3-5 - een eenlaags dwars huis met opkamer -, en de dwarse huizen Goilberdingerstraat 15 en Goilberdingerstraat 27.

Huizen met een oude kern, die in de 19de eeuw een nieuwe gevel kregen, zijn bijvoorbeeld: Everwijnstraat 25 (circa 1850), Havendijk 8, Markt 19, Zandstraat 39 - een eenlaags dwars huis met trapgevels -, Markt 24-32 en het gepleisterde herenhuis Grote Kerkstraat 17. Van vroeg-19de-eeuwse gepleisterde lijstgevels voorzien zijn het eenlaagspand Goilberdingerstraat 6, het huis Herenstraat 31 - hier woonde de abt van de abdij van Mariënwaard - en het diepe huis Slotstraat 8. Eenvoudige 19de-eeuwse lijstgevels hebben Ridderstraat 186 (circa 1825) en het dwarse herenhuis Huys mitter Hofstadt (Everwijnstraat 1; 1858). Iets meer decoratie vertonen de lijstgevels van het dwarse herenhuis Kattenstraat 20 (1856) en van

[p. 132]

Culemborg, Herenhuis Varkensmarkt 9

Varkensmarkt 2-4 (circa 1880). Het pand Varkensmarkt 9, voorheen ‘villa Maria Regina’, werd rond 1870 gebouwd in eclectische vormen, in opdracht van de arts Frangman. Markt 15 heeft een eclectische gevel uit circa 1875. Het gepleisterde herenhuis Slotstraat 13 werd, evenals Kattenstraat 5-9, rond 1880 gebouwd in eclectische vormen. Aan Het Voorburg staat een aantal aaneengesloten eclectische herenhuizen uit circa 1890, zoals Het Voorburg 1 en Het Voorburg 8; de laatste verrees naar ontwerp van stadsarchitect G. Prins in opdracht van J. Keijzer en heeft een torentje met tentdak. Prins ontwierp in 1890 ook de drie eclectische herenhuizen Slotstraat 18-22. In neorenaissance-stijl opgetrokken zijn het hoekpand Visstraat 1 (circa 1890) - tevens met koetshuis en winkel-, Visstraat 3 (circa 1890), Herenstraat 25-27 (circa 1900) en het hoekpand Markt 17 (circa 1900). Neorenaissance-elementen vertonen Havendijk 23, Kattenstraat 18 en Zandstraat 17. Jonkheer Jonge van Zwijnsbergen liet in 1908 de deels in kalkzandsteen uitgevoerde villa Waldeck Pyrmontdreef 3 bouwen. Het ontwerp van Th. Ausems vertoont invloeden van de Engelse landhuisstijl.

Winkels. Uit het laatste kwart van de 19de eeuw dateren het winkelpand Binnenpoort 3-5, met neoclassicistische rondboogvensters en een opvallende hoekerker, en de eclectische winkelpuien van Tollenstraat 3 en Tollenstraat 31. De rond 1905 gebouwde winkelpanden Varkensmarkt 8-12 en Markt 48 vertonen jugendstil-invloeden. Het voorm. rijtuigmagazijn Prijssestraat 5 is uit circa 1910. In Culemborg zijn twee vroeg-20ste-eeuwse reclameschilderingen bewaard gebleven - beide voor sigaretten. De ene bevindt zich op de zijgevel van Tollenstraat 36, de andere op de zijgevel van Veerweg 78.

Stadspompen. Op de Markt staan twee rechthoekige zandstenen pompen met dubbele uitlaten, geplaatst in 1718 (bij nr. 8) en 1719 (bij nr. 34). De pompen met Lodewijk XIV-details zijn voorzien van het stadswapen en worden bekroond door een vaas. Uit de 18de eeuw dateren ook de rechthoekige bakstenen pompen met hardstenen lijst op de Varkensmarkt (bij nr. 7) en in de Zandstraat (bij nr. 33); deze pompen worden bekroond door een schildhoudende leeuw met stadswapen.

Windmolens. De ronde bakstenen korenmolen Johanna (bij Prijsseweg 1) is een grondzeiler voorzien van een met dakleer gedekte houten kap. De molen is in 1888 gebouwd ter vervanging van een voorganger uit 1878 en is onder meer in 1975 gerestaureerd. De hoge ronde bakstenen stellingkorenmolen De Hoop (bij 't Jach 7) [15] dateert uit 1854 en heeft een met riet gedekte houten kap.

Het rijkspeilschaalhuisje (bij Veerweg 3) dateert uit circa 1910. Het in het dijktalud gebouwde pand heeft een overstekend zadeldak met gesneden houten sierlijst.

De watertoren met pompgebouw (Rijksstraatweg 45) verrees in 1911 naar

Culemborg, Rijkspeilschaalhuisje (1995)

ontwerp van aannemersbedrijf Visser & Smit. De toren bevat een ijzeren Intzereservoir. In 1972 is de ommanteling van de kop vervangen door plaatmateriaal. Het voorm. schakelstation (bij Lanxmeersestraat 3) uit circa 1925 is ontworpen door H. Fels in de stijl van het functionalisme.

De Alg. begraafplaats (Achterweg 2), aangelegd in 1835 naar ontwerp van J.D. Zocher, bevat een baarhuisje in neoclassicistische vormen.

Tusculum (Beusichemsedijk 15). Dit ten noordoosten van de stad gelegen voorm. buitenhuis van de jezuïeten in Culemborg dateert uit 1888. Het eenlaags huis heeft een balustrade met gotische pinakels en gebogen dakkapellen met gesneden versieringen die Chinees aandoen en vensters met merkwaardige roedenverdeling met ronde vormen.

Verdedigingswerken. Ten westen van Culemborg liggen twee verdedigingswerken die tot de Nieuw Hollandse Waterlinie behoorden. Het voorm. fort Het Spoel (Goilberdingerdijk) dateert in eerste aanleg uit 1794. In 1815 werd een inundatiewaaiersluis aangelegd (verwijderd in 1975) en in 1897 heeft men enkele bomvrije gebouwen toegevoegd. Het voorm. fort Everdingen, een vierhoekig, omgracht verdedigingswerk met bastions, werd in 1842-'45 gebouwd op de kruising van de Diefdijk en de zuidelijke Lekdijk, ter verdediging van het Lekacces. In 1845-'47 verrees een omgrachte en omwalde ronde bomvrije toren, waaraan in 1875 aan de noordoostzijde een contrescarpgalerij werd toegevoegd. De in 1874 aangelegde inundatiesluis (gewijzigd in 1885) heeft drie doorlaten. In 1877 zijn vijf bomvrije gebouwen, een blindeerbare wachterswoning en twee artillerieloodsen toegevoegd. Als laatste onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft men ten zuidwesten van Culemborg in 1935 een coupure in de Diefdijk gemaakt voor de rijksweg Utrecht-Den Bosch. Om het water bij overstromingen te kunnen keren is de coupure afsluitbaar met stalen schuiven en schotbalken.

Boerderijen. Aan de Goilberdingerdijk, ten westen van Culemborg, liggen enkele aardige, vroeg-20ste-eeuwse boerderijen. De uit circa 1915 daterende boerderij Goilberdingerdijk 29 is

[p. 133]

uitgevoerd in late-neorenaissance-stijl. De boerderijen Goilberdingerdijk 37 en 39 zijn grotendeels in hout uitgevoerd vanwege de ligging binnen het schootsveld van fort Everdingen.