Monumenten in Nederland. Gelderland

Borculo

Kleine stad, ontstaan op een dekzandrug bij de plek waar vroeger de Grolse Slinge in de Berkel uitmondde. Hier werd in de 12de eeuw het Hof te Borculo gebouwd (ten oosten van de Hoflaan). De nederzetting tussen burcht en Berkel kreeg rond 1348 een ommuring en ontving in 1375 stadsrechten. Een stadsbrand teisterde Borculo in 1590. De burcht werd gesloopt en herbouwd nadat de heerlijkheid in 1777 aan stadhouder Willem V was gekomen; de definitieve sloop vond plaats in 1869-'70. Een windhoos op 10

Borculo, Synagoge

augustus 1925 verwoestte een groot deel van de bebouwing. Het uitroepen van Borculo tot nationaal rampgebied zorgde voor een voorspoedige wederopbouw.

De Herv. kerk (Muraltplein 51), oorspronkelijk gewijd aan St. Georgius, is een tweebeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met tentdak. Kort na de stichting van de parochie in 1509 verrezen het laat-gotische koor en een deel van de noorderzijbeuk; het schip en de zijbeuk voltooide men in de loop van de 16de eeuw. De gedeeltelijk ingebouwde toren kwam na de brand van 1590 tot stand. Deze werd grotendeels verwoest door de windhoos van 1925. Bij de restauratie in 1927-'28, naar plannen van H. Onnes, kreeg de kerk opnieuw gewelven. Tot de inventaris behoren een kerkklok uit 1608 (Hans Berman) en een grafzerk voor drost Gosewein van Raesfelt (†1614).

De voorm. synagoge (Weverstraat 4)

Borculo, Brandspuithuisje

is een rijk uitgevoerd neoclassicistisch zaalgebouw met ionische pilasters en een attieklijst, gebouwd in 1877 op de plaats van een voorganger uit 1842. De sjoel waarin consoles uit het oude raadhuis zijn verwerkt, werd in 1993 gerestaureerd.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe ten Hemelopneming (Steenstraat 28) is een driebeukige neogotische pseudobasiliek met een toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits, gebouwd in 1882-'83 naar plannen van A. Tepe. De toren kreeg in 1925 een nieuwe spits. Het neogotische interieur is nog grotendeels origineel. De pastorie (Steenstraat 28) stamt uit 1882-'83.

Het voorm. raadhuis (Burg. Bloemersstraat 1) is een rijzig pand aan de Berkel, gebouwd in 1887-'88 in neorenaissancestijl naar plannen van H. Enklaar. Het pand is in 1955-'56 in stijl verbouwd en huisvest sinds 1989 het Geologisch Centrum Twenthe.

Het voorm. postkantoor (Voorstad 10), met ingang op de afgeschuinde hoek, werd in 1900 gebouwd in neorenaissancestijl.

Het brandspuithuisje (Korte Wal 11) stamt uit 1911. In de gevel zijn vier dorische zuilen en portretkoppen opgenomen, afkomstig van de zuilengalerij die kort na 1590 aan het oude raadhuis (1508) was toegevoegd.

De voorm. openbare lagere

[p. 118]

Borculo, Villa Burg. Bloemersstraat 55

school nr. 2 (Hofstraat 5), een tweelaags schoolgebouw in sobere expressionistische vormen, dateert van 1925-'26. De naastgelegen onderwijzerswoning (Hofstraat 5) heeft een zandstenen poortje in maniëristische vormen uit circa 1630.

Van het voorm. Hof van Borculo (Hoflaan 1-3), afgebroken 1869-'70, resteren nog een 16de-eeuwse kelder en een deel van de onderbouw van de donjon.

Woonhuizen. Het huis Mijn Rust (Ruurloseweg 7) is in 1833 gebouwd voor W.G. van Kretschmar van Wijk en Aalburg, beheerder van de tot 1852 in Borculo gevestigde rijksstoeterij. Het huidige gepleisterde aanzien met eclectische details kreeg het in 1862 in opdracht van notaris H.P. Tjeenk Willink. Neorenaissancistisch van vorm is het uit circa 1890 stammende woonhuis Steenstraat 34. Uit circa 1905 dateert Pagendijk 17-19, een voorm. smederij met woon- en winkelpand in jugendstil-vormen. Eveneens van jugendstil-details voorzien zijn: Muraltplein 37 (circa 1908), de pui van Hofstraat 1-3 (circa 1910) en de woonhuizen Hofstraat 9-11 (1913-'14), Burg. Bloemersstraat 22 (1915, B.J. Beeftink) en Burg. Bloemersstraat 26 (1915-'16, J. Odink). Na de windhoos verrezen in 1925 aan de Burg. Bloemersstraat enkele villa's in expressionistische stijl, geschonken door diverse steden: Burg. Bloemersstraat 47, 51 (Utrecht), 53 (Zutphen) en 55 (Amsterdam).

De watermolen van de heren van Borculo is een dubbele onderslagmolen op de Walbeek, een strang van de Berkel. De Olliemölle (Lange Molenstraat 17) aan de zuidzijde dateert volgens de jaartalankers uit 1742. Deze olie- en runmolen werd in 1920 omgebouwd tot korenmolen. De (eveneens 18de-eeuwse) noordelijke molen, genaamd De Stenen Tafel (Het Eiland 1) werd gebouwd als koren- en pelmolen. Rond 1875 volgde een uitbreiding en inrichting als cichoreifabriek en na een brand een gedeeltelijke herbouw in 1881. De nu getopte schoorsteen behoorde bij de in 1879 geplaatste stoommachine. De twee 17de-eeuwse gevelstenen zijn afkomstig van het Hof te Borculo. Het hele molencomplex werd in 1966-'70 gerestaureerd en herbergt nu twee restaurants.

Het voorm. hoofdkantoor van de ‘Electriciteitsmaatschappij De Berkelstreek’ (Burg. Bloemersweg 38) is een U-vormig eenlaags pand met fors rieten dak uit 1920. Naar plannen van B.J. Beeftink is het uitgevoerd in koloniale stijl met expressionistische details. Hij ontwierp in 1914 ook het eerste administrateurskantoor annex woning (Burg. Bloemersstraat 34-36) en de dienstwoning Burg. Bloemersstraat 42 (1922).

Het trafohuisje (Burg. Bloemersstraat 40a) is rond 1922 gebouwd naar een ontwerp met expressionistische details van B.J. Beeftink. Het is voorzien van een gebogen rieten schilddak.

De schutsluis met stuw in de Berkel (bij Burg. Bloemersstraat 30) gaat terug tot 1648. De sluis is hersteld in 1788 en in 1862. Bij de verbetering van de Berkel in 1896-'98 heeft men één van de sluisdeuren in ijzer uitgevoerd en kreeg de stuw een takelinrichting.

Boerderij ‘De Lebbenbrugge’ (Lebbenbruggedijk 25), gelegen ten westen van Borculo, is een hallenhuisboerderij annex herberg en tolhuis. Het dwarse voorhuis dateert vermoedelijk uit 1679, toen de tol werd gesticht, maar kan ook oudere resten bevatten. De gedeeltelijk in vakwerk uitgevoerde en mogelijk nog 18de-eeuwse deel heeft een onderschoring. De boerderij is in 1932-'34 gerestaureerd door N. de Wolf en als streekmuseum ingericht.

Beekvliet (Beekvliet 1), gelegen ten oosten van Borculo, is een buitenplaats met een landhuis gebouwd in 1903 in neorenaissance-vormen naar plannen van H.P.N. Halbertsma.

Haarlo. Dorp gelegen aan de Berkel ten oosten van Borculo. De Herv. kerk (Wolinkweg 19) is een octagonale kerk met dakruiter en neoclassicistische details uit 1857-'58. In de dakruiter hangt een klok uit 1857 (G.T. van Heuvel). Sinds 1867 bevat de kerk een kabinetorgel uit circa 1765 (H.H. Hess). De Geref. kerk (Borculoseweg 17) is een zaalkerk met geveltoren uit 1928. Interessante boerderijen zijn: 't Wolink (Wolinkweg 25), een 18de-eeuwse hallenhuisboerderij met twee endskamers, en Veldink (Eibergseweg 42) uit circa 1875 met een vrijstaande schuur uit 1764.