Monumenten in Nederland. Gelderland

Apeldoorn

Stad, ontstaan op de oostflank van de Veluwestuwwal bij de Grift en de kruising van de wegen van Amersfoort-Deventer en Arnhem-Zwolle. In de 8ste eeuw wordt een nederzetting vermeld onder de naam ‘Appoldro’. Op enige afstand ten noorden van het dorp verrees in 1439 het jachtslot het Oude Loo. Zuidoostelijk daarvan liet stadhouder Willem III in 1685-'86 het Nieuwe Loo

[p. 69]

bouwen, het tegenwoordige Koninklijk paleis Het Loo. Ten zuiden van het Nieuwe Loo werd in 1735-'40 een zogeheten ganzenvoet aangelegd, bestaande uit de Jachtlaan, de Koning Lodewijklaan en de Loolaan. De laatste vormde de directe verbinding tussen het Nieuwe Loo en het dorp. Vanaf het eind van de 18de eeuw ontstonden in de omgeving diverse landgoederen, zoals De Pasch, Marialust en Welgelegen. In 1809 opperde Lodewijk Napoleon het plan om een nieuw dorp Het Loo te stichten, maar dit plan werd niet gerealiseerd. Koning Willem I schonk Apeldoorn in 1840 een nieuwe kerk onder de voorwaarde dat deze halverwege het dorp en het Nieuwe Loo - inmiddels Koninklijk paleis Het Loo - zou komen te liggen. De kerk kwam gereed in 1842. Nabij de plaats van de in 1843 gesloopte oude dorpskerk bouwde men een raadhuis. Naast de lintbebouwing langs de Dorpstraat (nu Hoofdstraat) verrezen vanaf 1840 villa's aan de Loolaan. In de tweede helft van de 19de eeuw kreeg Apeldoorn een stedelijk karakter.

Het in 1829 als verbinding met Hattem gegraven Griftkanaal werd in 1858-'69 als Apeldoorns Kanaal doorgetrokken naar Dieren. In 1876 kreeg Apeldoorn een station aan de destijds pas aangelegde spoorlijn Amsterdam-Zutphen. In 1887 volgden spoorverbindingen met Deventer, Dieren en Hattem. Op het verkavelde landgoed De Pasch werd in 1876 het villapark Oranjepark aangelegd. Hierna ontstonden de villaparken: Emmapark (circa 1880), Wilhelminapark (1890) en Prinsenpark (1909). Werden in het noordoosten van Apeldoorn vooral villa's gebouwd, in het zuidwesten - op de Apeldoornse enk - bouwde men vooral middenstandswoningen (Korte Nieuwstraat). Vanaf 1915 kwamen aan de zuidzijde arbeiderswoningen tot stand, terwijl aan de westkant delen van het landgoed Berg en Bos werden verkaveld. Het in 1923 door L.F. Teixeira de Mattos opgestelde structuurplan voor de stad kon als gevolg van de crisisjaren slechts gedeeltelijk worden gerealiseerd. Wel werd de Jachtlaan verlengd en de Aluminiumlaan aangelegd.

Na de Tweede Wereldoorlog werd Apeldoorn één van de snelst groeiende gemeenten van Nederland. Rond de

Apeldoorn

1	(Herv.) Grote Kerk (zie p. 70)
2	R.K. kerk O.L. Vrouw ten Hemelopneming (p. 70)
3	(Geref.) Noorderkerk (p. 70)
4	R.K. St.-Victorkerk (p. 70)
5	Synagoge (p. 70)
6	Evang. Luth. kerk (p. 70)
7	(Chr. Geref.) Barnabaskerk (p. 71)
8	Doopsgez. kerk (p. 71)
9	Regentessekerk (p. 71)
10	kinderziekenhuis Mary (p. 71)
11	Jongensweeshuis (p. 71)
12	Meisjesweeshuis (p. 71)
13	kindertehuis Boszicht (p. 71)
14	Raadhuis (p. 71)
15	Gemeentehuis (p. 71)
16	Sociëteit (p. 71)
17	Kantongerecht (p. 71)
18	Postkantoor (p. 71)
19	Politiebureau (p. 71)
20	Koninklijke Hogere Burgerschool (p. 72)
21	Gymnasium (p. 72)
22	Koningin Wilhelminaschool (p. 72)
23	Leesbibliotheek (p. 72)
24	Oude Loo (p. 72)
25	Koninklijk paleis Het Loo (p. 72)
26	Kleine Loo (p. 74)
27	Koninklijke stallen (p. 74)
28	Marialust (p. 74)
29	De Veenkamp (p. 74)
30	Tricotfabriek (p. 76)
31	kantoor Gasfabriek (p. 76)
32	kantoor verffabriek Talens (p. 76)
33	Station (p. 76)
34	hoofdkantoor Centraal Beheer (p. 76)
35	Theater-bioscoop Minerva (p. 76)
36	Wielerbaan (p. 76)
37	Oranjepark (p. 77)
38	Emmapark (p. 77)
39	Wilhelminapark (p. 77)
40	Prinsenpark (p. 77)
41	Verzetsstrijderspark (p. 77)
42	nieuwe Alg. begraafplaats (p. 77)

[p. 70]

Apeldoorn, (Herv.) Grote Kerk

oude kern werd een ring van nieuwe woonwijken aangelegd, zoals de Componistenbuurt, het Rivierenkwartier en de wijken Zevenhuizen, De Maten, Osseveld, De Heze en Woudhuis. Het dorp Ugchelen werd in de nieuwe bebouwing geïncorporeerd. In de binnenstad leidde de onstuimige groei tot een ingrijpende sanering. Rond 1955 werd de Grift overkluisd en ter voorbereiding van de - uiteindelijk uitblijvende - vestiging van rijksdiensten werd op diverse plekken al vast gesloopt. Pas rond 1990 zijn de gaten opnieuw bebouwd. Nieuwe lege plekken, ontstaan bij de reorganisatie van het stationsgebied, moeten nog ingevuld worden.

De (Herv.) Grote Kerk (Loolaan 16) [1] is een forse kruiskerk met een toren van drie geledingen met balustrade en een ingesnoerde spits met houten opbouw. Deze rijke neorenaissance-kerk verrees in 1891-'92 na een prijsvraag naar ontwerp van J. Verheul, ter plaatse van de hierboven genoemde uit 1842 stammende kerk, die in 1890 was afgebrand. Het interieur wordt gedekt door een houten overwelving op korbeelstellen met trekstangen. In de kruisarmen bevinden zich galerijen. Tot de inventaris uit de bouwtijd behoren de preekstoel en het doophek (in 1983 hersteld), een overhuifde herenbank voor de koninklijke familie (1892) en het door J.F. Witte gebouwde orgel (1896). Het gebrandschilderde raam, voorstellende de oprichting van de Leidse Universiteit, is ontworpen door J. Nicolas (1938).

De R.K. kerk O.L. Vrouw ten Hemelopneming (Hoofdstraat 18) [2] is een driebeukige neogotische kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een dakruiter. Het schip verrees in 1896-'98, naar ontwerp van J.W. Boerbooms, ter plaatse van een kerk uit 1846. Dwarsschip en koor kwamen in 1901-'02 tot stand naar plannen van J.Th.J. Cuypers en J. Stuyt. Tot de bouw van een toren is het nooit gekomen. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven. De in 1953 verwijderde polychromie is recent gedeeltelijk hersteld. Tot de inventaris behoren een hoofdaltaar uit 1909 naar ontwerp van F.W. Mengelberg, die ook het Maria- en Jozef-altaar maakte. In de nieuwe altaartafel (1977) is een oude communiebank verwerkt. De kruiswegstaties en de wandschilderingen (1926-'28) zijn van W. Geraedts. De gebrandschilderde ramen zijn gemaakt door O. Mengelberg; het transeptraam (1952) is van K. Trautwein.

De (Geref.) Noorderkerk (P. Joubertstraat 4) [3] is een forse kruiskerk met terzijde staande toren van vier geledingen met frontalen en een achtkantige spits. De kerk verrees in 1898 in neogotische stijl - uitzonderlijk voor een Gereformeerde kerk - naar ontwerp van J.A. Wijn en P. Oldenhof. De kerk bevat een door G. van Leeuwen gebouwd orgel (1908).

De R.K. St.-Victorkerk (Jachtlaan 187-191) [4] is een driebeukige kruisbasiliek met asymmetrisch tweetorenfront, gebouwd in 1955-'56 in de traditionalistische vormen van de Delftse school naar plannen van G.H.F. Valk. De gebrandschilderde ramen zijn van L. Simons.

De synagoge (Paslaan 18) [5] is een zaalgebouw uit 1960 naar plannen van C.A.W. Heuvelink, opgericht op de plaats waar een voorganger uit 1890 in 1941 in vlammen op ging. De reliëfs aan de buitenkant zijn van E.E. Meek.

Overige kerken. Het uit circa 1895 daterende gebouw Irene (Koninginneweg 3-5) is een zaalkerk in neorenaissance-vormen. De Evang. Luth. kerk (Röntgenstraat 9) [6], een zaalkerk voorzien van een slanke toren met tentdak, dateert uit 1896. De (Chr.

[p. 71]

Geref.) Barnabaskerk (Canadalaan 23-25) [7] is een in 1919 gebouwde kruiskerk met neorenaissance- en expressionistische details. De R.K. St.-Fabianus en Sebastianuskerk (Sebastiaanplein 1), een driebeukige kerk met opengewerkte dakruiter, kwam in 1924-'25 tot stand in expressionistische vormen naar plannen van J.G.A. van Dongen. Naar ontwerp van J.G. en P.K. Mensink verrees in 1927-'28 de (Herv./Geref.) Julianakerk (Deventerstraat 91), een zaalkerk in zakelijk-expressionistische vormen met terzijde geplaatste toren. De torenbekroning stamt uit circa 1950. De Doopsgez. kerk (Paslaan 6) [8] is een zaalkerk in sober expressionistische vormen, opgetrokken in 1930. Uit ongeveer dezelfde tijd stamt de (Herv./Geref.) Goede Herderkerk (Asseltseweg 199). De Regentessekerk van de Ned. Protestantenbond (Regentesselaan 14b) [9] is een zaalkerk met portaal, gebouwd in 1931 naar ontwerp van J.J. Klosters. In 1932 verrees de (Geref.) Zuiderkerk (Arnhemseweg 74-78), een zaalkerk met terzijde geplaatste slanke toren in functionalistische vormen naar plannen van E.J. Rothuizen. De eenbeukige R.K. St.-Theresiakerk (Zilverschoon 39), met op het koor een gedrongen toren, kwam in 1939 tot stand in traditionalistische vormen naar plannen van J.G.A. van Dongen. De (Herv.) Sionskerk (Hoge Dries 405) is een moderne, hoekige driebeukige kerk uit 1962. De kerk bevat een door C.G.F. Witte voor de Westerkerk te Rotterdam gebouwd orgel (1872; verplaatst in 1987). De (Geref.) Open-Hofkerk (Graaf van Lijndenlaan 9) is een door D. Zuiderhoek ontworpen moderne kerk met vrijstaande slanke toren.

De voorm. St.-Josephstichting (Deventerstraat 459) ontstond in 1925 op het in 1846 gestichte landgoed Hohenheim, waarvan het voor J.P.G. Moorrees gebouwde neoclassicistische landhuis bewaard is gebleven. De broeders Penitenten der St.-Franciscusorde van Boekel lieten tussen 1925 en 1940 naar plannen van J.G.A. van Dongen enkele gebouwen in traditionalistische vormen oprichten, waaronder een kapel (1938-'39). Sinds 1987 heet het complex ‘De Wellen’.

Apeldoorn, Het Apeldoornsche Bosch (1995)

Het voorm. klein-seminarie ‘De Wijert’ (Arnhemseweg 346-348) is een uitgebreid gebouwencomplex met kerk, opgetrokken in 1932-'35 in traditionalistische vormen naar plannen van J.M. van Hardeveld. Het huisvest nu de politieverkeersschool.

Het voorm. gesticht Apeldoornsche Bosch (De Voorwaarts 61) werd in 1908 gesticht als Centraal Israëlitisch Krankzinnigengesticht. In 1908-'09 verrezen diverse gepleisterde gebouwen met jugendstil-elementen, genoemd naar de twaalf stammen van Israël. Daarvan zijn het hoofdgebouw Hannah en het gebouw Ribes (met toren) bewaard gebleven. In 1933 voegde men voor minder begaafde Joodse kinderen het Paedagogium Achismog toe, waarvoor J.S. Baars en J. Kortlang de gebouwen ontwierpen in een traditionele stijl met functionalistische elementen. In 1943 werd het complex geheel ontruimd. In 1951 werd het in gebruik genomen als Christelijke Inrichting voor Geesteszwakken ‘Groot Schuylenburg’, waarna de paviljoens uit 1909 door nieuwbouw zijn vervangen.

De voorm. Caesarea-stichting (Hoenderloseweg 208, Ugchelen) is in 1923 gesticht als vakantiehuis door de Amsterdamse speelgoedfabrikant Caesar. Met medewerking van architect Schrakamp ontwierp hij zelf het L-vormige pand met trappenhuis in de binnenhoek. Momenteel dient het als medisch kindertehuis.

Overige instellingen. Het voorm. kinderziekenhuis ‘Mary’ (Koning Lodewijklaan 6) [10] werd in 1887 gesticht door mw. M.C. Bulkley-Bekking. Het door J.A. Wijn ontworpen neorenaissance-pand is in 1911 uitgebreid. ‘Huize Berghorst’ is een voorm. jongensweeshuis (Loseweg 172) [11], gebouwd in 1910-'11 in jugendstil-vormen naar plannen van A. van Driesum. Het voorm. meisjesweeshuis annex kraamkliniek (Koninginnelaan 43) [12] kwam in 1931 tot stand in de stijl van het baksteen-functionalisme naar plannen van T.G. Slijkhuis. Vergelijkbare vormen heeft het voorm. kindertehuis ‘Boszicht’ (Boszichtlaan 4) [13] uit circa 1930.

Raadhuizen. In 1842-'43 verrees het voorm. stadhuis annex kantongerecht Raadhuisplein 8 [14] naar een neoclassicistisch ontwerp van A. Liese. In 1898 volgde een verhoging en verbouwing in neorenaissance-vormen naar ontwerp van G. de Zeeuw. In 1943 brandde het gebouw uit. Pas in 1977 werd de bovenverdieping herbouwd. Sinds 1993 is het in gebruik als historisch museum. In de hal bevindt zich de zerk voor admiraal J.H. van Kinsbergen (†1819), afkomstig uit de in 1843 gesloopte oude dorpskerk. Het manifeste nieuwe gemeentehuis Marktplein 1 [15] verrees in 1988-'92 naar plannen van H.J.M. Ruijssenaars. Kenmerkend zijn het kantoordeel met ranke colonnade en forse ronde aanbouw met sprietvormige, opengewerkte toren.

De sociëteit (Kerklaan 17-19) [16] is een langgerekt gepleisterd eenlaagspand met sobere eclectische vormen. Het werd na een prijsvraag in 1878 gebouwd naar plannen van F.W. van Gendt & Nieraad.

Het voorm. kantongerecht (Stationsstraat 168) [17] is een bescheiden neoclassicistisch pand uit 1880 naar plannen van J.F. Metzelaar. Het gebouw is in 1915 aan de achterzijde uitgebreid en gepleisterd.

Het voorm. postkantoor (Deventerstraat 18) [18] kwam in 1907-'08 tot stand naar een ontwerp van rijksbouwmeester C.H. Peters in, op de neogotiek en neorenaissance geënte vormen. In 1994 is naar plannen van H.J.M. Ruijssenaars een nieuwe ingangspartij aangebracht.

Het voorm. politiebureau (Deventerstraat 19-21) [19] is een fors pand met terugwijkend portaal, gebouwd in 1914 in ‘Um 1800’-stijl naar plannen van G. de Zeeuw.

Kazernes. De Van Haeftenkazerne

[p. 72]

Apeldoorn, Gymnasium (1995)

(Zwolseweg 238) werd in 1911-'12 gebouwd als ‘Depôt van het Wapen der Koninklijke Marechaussee’ en is een fors gebouw in zakelijk-traditionalistische stijl. De Willem III-kazerne (Frankenlaan 70) verrees in 1938-'40 naar plannen van genie-kapitein A. Boost. Het hoofdgebouw heeft een onderdoorgang die leidt naar de binnenplaats waar zich onder meer legeringsgebouwen bevinden.

Scholen. De Koninklijke Hogere Burgerschool (Jhr. mr. G.W. Molleruslaan 42) [20] is een groot pand met uitspringende hoekrisalieten en een middenrisaliet met opbouw voorzien van een uurwerk. De opbouw bevat ook een door Henrick Wegewaert gegoten klok (1621). De school verrees in 1876-'77 in rijke neoclassicistische stijl, naar ontwerp van C.W.A. de Groot, en is in 1908 en in 1922 uitgebreid. Het gymnasium (Kastanjelaan 10) [21] is een voornaam en rijzig pand, waarvan het middenrisaliet is voorzien van een fronton en een dakruiter met uurwerk. Het gebouw kwam in 1913 tot stand naar plannen van G. de Zeeuw in een op het Hollandsclassicisme geïnspireerde nieuw historiserende stijl. Het in expressionistische vormen uitgevoerde gymnastieklokaal (Alexanderlaan 2) is in 1922 toegevoegd. In Apeldoorn zijn verschillende interessante lagere scholen bewaard gebleven. Chalet-elementen heeft de als ‘diep pand’ opgezette openbare lagere school Eikenstein (Mariannelaan 19), gebouwd rond 1900 naar plannen van A. van Driesum. De school is in 1906 vergroot. De Kon. Wilhelminaschool (Kerklaan 21) [22] werd in 1904 gebouwd als Chr. Mulo naar een ontwerp met jugendstil-details van J.A. Wijn. Uit circa 1915 dateert de openbare lagere school De Meulenwiek (Molenstraat 120) met vlindervormige plattegrond. De Berg en Bosschool (Soerenseweg 105) is een openbare lagere school op L-vormige plattegrond, gebouwd in 1932 in zakelijk-expressionistische vormen naar plannen van J.H. Hooyer. Voorbeelden van lagere scholen voor bijzonder onderwijs zijn: de R.K. lagere school II (Spoorstraat 23) uit circa 1922 en de voorm. Chr. lagere school (Röntgenstraat 8) uit 1923. Bibliotheken. Op de plaats van het landhuis ‘De Pasch’ verrees in 1911 de voorm. leesbibliotheek (Regentesselaan 8) [23] naar plannen van A.H. Wegerif. Het gebouw is opgetrokken in functionalistische en ‘Um 1800’-vormen. De nieuwe openbare bibliotheek (Vosselmanstraat 299) is een in baksteen uitgevoerd neomodernistisch gebouw uit 1980-'84 naar plannen van H.J.M. Ruijssenaars.

Het Oude Loo (Koninklijk Park 17) [24] is een omgracht kasteel op U-vormige plattegrond. Het voorgebouw aan de korte zijde kwam kort na 1439 tot stand in opdracht van Udo Talhout. In de loop van de 15de eeuw verrees aan de zuidoostzijde een vierkante toren en kreeg het voorgebouw flankerende ronde torens van ongelijke grootte. Johan Bentinck liet de onderkelderde zuidvleugel bouwen, die is voorzien van een wapensteen uit 1538. De kelder heeft kruisribgewelven op achthoekige pijlers. Uit

Apeldoorn, Koninklijk paleis Het Loo, plattegrond

dezelfde tijd stamt ook de noordelijke vleugel met achtkantige traptoren. Het interieur bevat vier laat-gotische, met wapens versierde, zandstenen schouwen en enkele gebrandschilderde ruiten uit circa 1600. Stadhouder Willem III kocht het kasteel in 1684. Er werden herstellingen en verbouwingen uitgevoerd in 1757 en 1817. Naar plannen van P.J.H. Cuypers is het Oude Loo vanaf 1904 ingrijpend gerestaureerd en in zijn middeleeuwse toestand teruggebracht. Ook zijn toen de in 1806 gedempte grachten weer uitgegraven. Een tweede restauratie is uitgevoerd in 1968 onder leiding van C.W. Royaards, opgevolgd door J.B. baron van Asbeck.

Het Honinklijk paleis Het Loo of het Nieuwe Loo (Koninklijk Park 1) [25] werd in 1685-'86 in opdracht van stadhouder Willem III gebouwd in classicistische vormen naar plannen van Jacob Roman. In die tijd kwam het centrale, vierkante corps de logis tot stand, waarvan het middenrisaliet is voorzien van een fronton en een klok (Gerhard Schimmel, 1686). Aan weerszijden van de voorhof verrezen langgerekte zijvleugels, die oorspronkelijk met kwartronde colonnades waren verbonden met het corps de logis. Haaks op de zijvleugels werden dienstvleugels met hoekpaviljoens gebouwd. Nadat

[p. 73]

Apeldoorn, Koninklijk paleis Het Loo

Willem III in 1689 ook koning van Engeland was geworden, liet hij in 1691-'94 vier nieuwe paviljoens optrekken tussen het corps de logis en de zijvleugels. Daarin werden onder meer een nieuwe eetzaal, een schilderijengalerij en een kapel ondergebracht. De colonnades werden verplaatst om te dienen als afsluiting van de boventuin. Toen het paleis in 1807-'09 als zomerverblijf werd ingericht voor Lodewijk Napoleon heeft men het geheel gepleisterd. Koning Willem III liet in 1875 aan de oostzijde een aanbouw met kunstzaal optrekken. Bij een verbouwing in 1911-'14, naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters, verhoogde men het hoofdgebouw en de paviljoens met een lage verdieping. In 1977-'84 werd naar plannen van J.B. baron van Asbeck een ingrijpende reconstructie uitgevoerd van de toestand rond 1700, waarbij het gebouw werd ontpleisterd. Het paleis kreeg een museale functie.

Het interieur is vrijwel geheel ontworpen door Daniël Marot. De Audiëntiezaal heeft een decoratie uit 1692 en geschilderde behangsels van Johannes Glauber en Gerard de Lairesse. Het aangrenzende trappenhuis is in 1902 gereconstrueerd naar de toestand rond 1700, waarbij de latere wandschilderingen zijn vervangen door geschilderde behangsels van W.A. Fabri. Eveneens een rijke decoratie hebben de Oude Eetzaal (1686) en de Nieuwe Eetzaal (1692). De kapel wordt gedekt door een stucplafond in Lodewijk XIV-stijl. Tot de inventaris behoren een preekstoel, een herenbank en een door J. Bruydegom gebouwd huisorgel (1750; kast circa 1800). De overige ruimten zijn zoveel mogelijk ingericht met gebruik van originele onderdelen en tonen de geschiedenis van het Nederlandse koningshuis.

De paleistuin is in zijn huidige vorm een reconstructie van de in 1685-'92 in twee fases aangelegde formele tuin naar plannen van Daniël Marot. De benedentuin met acht vierkante parterres wordt door een laan gescheiden van de boventuin, die wordt afgesloten door de (gereconstrueerde) kwartronde ionische colonnades uit 1692. De figuratieve beelden van de parterres zijn gebaseerd op een 17de-eeuws ontwerp van C.P. van Staden. De fontein of Koningssprong, gevoed door nabijgelegen sprengen, spoot hoger dan die in Versailles. Terzijde van de paleisgebouwen liggen aan de oostzijde de Koninginnetuin met loofgang en oranjerie en aan de westzijde de Koningstuin met klosbaan en stalgebouwen. In de benedentuin bevinden zich twee door Romein de Hooghe ontworpen beelden van stroomgoden en enkele, eveneens laat-17de-eeuwse, marmeren

[p. 74]

Apeldoorn, Koninklijke stallen, interieur (1981)

siervazen naar ontwerp van Daniël Marot. Naar plannen van Philip Willem Schonck begon men vanaf 1773 met een verlandschappelijking van de tuin, vanaf 1808 voortgezet naar plannen van A. Dufour en J.P. Posth. Bij de reconstructie van de formele tuin in 1980-'84, onder leiding van J.B. baron van Asbeck, zijn in de boventuin enkele bomen uit de landschappelijke aanleg blijven staan.

Het uitgestrekte paleispark, maakt deel uit van de Koninklijke houtvesterij Het Loo. De in opzet 18de-eeuwse aanleg met lange lanen en door sprengen gevoede grote veldvijvers bleef voor een deel behouden. In het park staan diverse bouwsels, waaronder de rond 1830 uit houten stammetjes gebouwde ‘Willemstempel’ en het met riet gedekte koepeltje ‘Bylandt's Rust’. Het houten bad- en theehuis werd rond 1856 gebouwd in vroege chaletstijl, naar plannen van H.F.G.N. Camp, en is in 1874 verbouwd door L.H. Eberson. Rond 1890 kwamen nog een cascade bij de Hoge Vijver, een botenhuis en een houten speelhuis tot stand. Bij de paardenbegraafplaats staat een obelisk uit 1901 met jugendstiltegeltableau's van atelier Thooft & Labouchère. In de westelijker gelegen Kroondomeinen bevinden zich drie kleine aarden speelforten (Wiessel, Frederik Hendrik en Java), opgeworpen rond 1850.

Voor de intendanten van Het Loo werd in 1829-'30 het Kleine Loo (Zwolseweg 1) [26] gebouwd, een door H.J. Lijssen ontworpen gepleisterd eenlaags huis in neoclassicistische stijl. Naar ontwerp van C.H. Peters kwamen in 1907-'09 de Koninklijke stallen (Koninklijk Park 1) [27] tot stand. Van dit grote U-vormige complex met hoekpaviljoens heeft de lange vleugel een open galerij en een middenpaviljoen met tentdak en dakruiter, voorzien van een uurwerk en een klok (J. Taylor, 1909). De wit geschilderde gevelvlakken met speklagen van rode baksteen vertonen neorenaissance- en jugendstil-details. Het complex onderging in 1914 enige veranderingen. Rond de basse-cour staan enkele bijgebouwen uit die tijd, waaronder een ziekenboeg, een garage en - aan de kant van Het Loo - een fraai gedetailleerde poort.

Marialust (Verzetsstrijderspark 10) [28] is een gepleisterd landhuis met, klokkentorentje, bordes en terugwijkend portaal met toscaanse zuilen. Het neoclassicistische pand werd in 1825-'26 onder de naam ‘De Vlijt’ gebouwd voor H. de Heus, die aan het nabij gelegen Griftkanaal een koperpletterij was begonnen. Het landschappelijke park is door H. Ameshoff ontworpen.

De Veenkamp (Mecklenburglaan 20) [29] is een gepleisterd landhuis met omlijste ingang, gebouwd in 1851 voor H. Steers, stalmeester van Prins Hendrik. Het ontwerp in vroege chaletstijl is mogelijk van H.F.G.N. Camp. Na aankoop van het huis in 1880 liet H.T. Daendels de tuin door H. Copijn omvormen. Het koetshuis annex paardenstal ontstond in 1884.

Woonhuizen. De oudste bewaard gebleven woonhuizen in Apeldoorn dateren uit de eerste helft van de 19de eeuw. Hiertoe behoren het diepe huis Loseweg 292, dat mogelijk rond 1810 werd gebouwd, en het huis Krommenhoek (Mariastraat 44-46) uit 1836. Neoclassicistische eenlaags burgerwoningen met verhoogd gepleisterd middenrisaliet werden vooral in de tweede helft van de 19de eeuw gebouwd. Voorbeelden hiervan zijn: Korte Nieuwstraat 2-17 (circa 1880), naar ontwerp van G. de Zeeuw, Mariastraat 34-36 en Canadalaan 21 en 27 (rond 1885). Vergelijkbaar, maar rijker en geheel gepleisterd, zijn de uit circa 1860 daterende huizen: Kerklaan 49, Wittensteijn (Loseweg 166), met neogotische details, en Frisolaan 24, met fronton en portico. Het in neoclassicistische vormen opgetrokken huis De Hermitage (Jhr. mr. G.W. Molleruslaan 38) werd rond 1850 gebouwd als dienstgebouw van één van de oudere landgoederen. Karakteristiek voor het derde kwart van de 19de eeuw zijn de blokvormige neoclassicistische herenhuizen, zoals: Apoldro (Loolaan 55-57), met een serre uit circa 1900, Kerklaan 33, Deventerweg 29, 38 en 45 en Loseweg 168. Eclectische varianten hierop zijn de gepleisterde herenhuizen Kerklaan 29-31 en Kerklaan 41; het laatste heeft een hoektoren. De rond 1875 gebouwde gepleisterde villa Van der Houven van Oordtlaan 2 vertoont details in Willem II-gotiek. Het uit 1879 daterende pand Loseweg 142 heeft opvallende eclectische vormen. In 1890 kreeg de uit 1842 stammende villa Loolaan 24 een eclectisch aanzien naar plannen van C.W.A. de Groot. Vooral in het parkengebied verrezen rond 1900 veel grote villa's in neorenaissance-stijl, chaletstijl en jugendstil of in combinaties daarvan. De in 1895 gebouwde villa Boschlust (Loolaan 59) is een goed voorbeeld in neorenaissancestijl. Andere voorbeelden zijn: Wilhelminapark

[p. 75]

Apeldoorn, Villa Van der Houven van Oordtlaan 2 (1995)

9, Emmalaan 1, Mr. Van Hasseltlaan 23 en Daendelsweg 19-21. Een late, markante neorenaissancistische villa is het hoekpand Sonnenburgh (Deventerstraat 39) uit circa 1902. Een vroeg voorbeeld in chaletstijl is de uit 1882 stammende villa Oranjelaan 9. Een sierspant en een veranda met balkon heeft de villa Klein Vredenoord (Mr. Van Hasseltlaan 25) uit 1899, vermoedelijk ontworpen door A. van Driesum. Andere goede chaletstijl-voorbeelden zijn: Daendelsweg 6, Emmalaan 3, 5 en 8-10, Frederikslaan 16 (1903), Wilhelminapark 8, 11 en 13. Een combinatie van chaletstijl en jugendstil vertonen de door A. van Driesum ontworpen villa's: Sonnevanck (Deventerstraat 33; circa 1901), B. Backerlaan 4-4a (1902), B. Backerlaan 16, Emmalaan 11, Mariannelaan 4 en 6 (1902). Een variant op de chaletstijl vertonen de vakwerktopgevels van de rond 1905 gebouwde villa's: Amersfoortseweg 1 en 3, B. Backerlaan 15 en 30-32, Mr. Van Hasseltlaan 1 en 3. De eveneens in deze stijl opgetrokken dokterswoning Loolaan 45 kwam in dezelfde tijd tot stand naar plannen van J.A. Wijn voor Y. Keijzer. Rond 1910 paste men voornamelijk verblendsteen en kalkzandsteen toe bij de late jugendstil-villa's, die overigens nog steeds van een sierspant werden voorzien. Voorbeelden hiervan zijn Prins Mauritslaan 9 (1909), ontworpen door G. Jochems, Bosweg 27 (1909), Prins Mauritslaan 19 (1910), Emmalaan 24 en Canadalaan 36 (1913). De rond 1915 gebouwde villa Nieuw Veldzicht (Amersfoortseweg 37) is ontworpen door K.P.C. de Bazel in nieuw historiserende stijl. Karakteristiek voor zijn werk is de band in baksteenmozaïek onder de daklijst. Andere voorbeelden in deze stijl zijn Deventerstraat 37 (1909) en Paslaan 13 (circa 1915). Een karakteristieke combinatie van traditionalistische en expressionistische details is te zien in het werk van Chr. Wegerif en zijn neef A.H. Wegerif. Chr. Wegerif ontwierp rond 1910 voor zichzelf de villa Kamp Links (Jachtlaan 8). Zijn belangrijkste werk is De Zeeuwsche Knoop (Tutein Noltheniuslaan 14), gebouwd in 1909 voor de Zeeuwse beeldhouwer P. Puype in een vormgeving met jugendstil- en arts-and-craftsdetails. Functionalistischer details hebben De Halve Maan (Coniferenlaan 3; 1915) en Edera (Eikenlaan 10; 1917). A.H. Wegerif ontwierp in 1912 voor zichzelf met ‘Um 1800’-details de villa De Pasch (Regentesselaan 11) en daartegenover voor zijn zuster Agatha de villa Op de Paschvier (Regentesselaan 12), die werd uitgerust met een foto-studio. De voor hem kenmerkende ovale vensters zijn ook terug te vinden bij Asseltsestraat 286 (circa 1914) en De Zwaluw (Bilitonlaan 54; 1914). De villa De Essenhoeck (Soerenseweg 154) werd in 1920 gebouwd naar plannen van J.A. Heuvelink. De gepleisterde, horizontaal benadrukte, architectuur lijkt in zijn functionalistische vormen sterk op de uit 1915 stammende ‘Villa Henny’ in Huis ter Heide (U). De rond 1925 naar plannen van M. Huigen opgetrokken

Apeldoorn, Villa Mariannelaan 6

villa Van Haersma de Withlaan 9 heeft kenmerkende paraboolvormige dakvlakken. Opvallende expressionistische vormen vertoont ook de paddestoelachtige villa Tweede Beukenlaan 44 uit circa 1925, naar plannen van G. Dijkstra. Andere expressionistische voorbeelden uit circa 1925 zijn: Catharinalaan 3 en 7, Frederikslaan 24 en Frisolaan 22. Het in 1930 naar ontwerp van T.J. Loggers gebouwde Huis Buis (Valkenberglaan 31) is een voorbeeld van laat expressionisme met functionalistische details. Dat geldt ook voor de villa Op 't Vievertien (Daendelsweg 1) uit circa 1935. Montanalaan 8 is een bungalow met vrijstaande gevelvlakken, gebouwd in 1956-'57 naar ontwerp van G.Th. Rietveld en zijn medewerker J.B. van Grunsven voor A.R. Cordemeyer.

Volkswoningbouw. Na de oprichting van de woningbouwvereniging ‘De Goede Woning’ in 1915 bouwde men vooral aan de zuid- en zuidwestzijde van Apeldoorn enkele volkswoningbouwcomplexen. In 1917 kwam het complex dubbele arbeiderswoningen Zwanenweg e.o. tot stand met een parkachtige aanleg. In 1917-'22 volgde het vergelijkbare complex Bronsweg e.o., dat door A.H. Wegerif in traditionalistische vormen werd ontworpen. Het in 1923 gebouwde Sprengendorp (Wolweg e.o.), met enkele poortwoningen, werd ontworpen door J.J. Klosters. Een naoorlogs project van de ‘De Goede Woning’ werd gebouwd aan het Ibisplein: L-vormige duplexwoningen met in de binnenhoek een hoektoren, gebouwd in 1952 naar plannen van J.G. en P.K. Mensink.

Winkels. Vanaf het eind van de 19de eeuw werden aan de Dorpsstraat, nu Hoofdstraat, de eerste winkels ingericht of als zodanig gebouwd. Eclectische vormen heeft de pui uit circa 1890 van het winkelpand Loolaan 5. In rijke neorenaissance-vormen uitgevoerd is de in 1887 gebouwde winkel voor koloniale waren J.A.F. Ploegman, Hoofdstraat 116-120. Het rond 1895 gebouwde winkelpand Hoofdstraat 133 vertoont neorenaissance-details. Neorenaissance-vormen zijn gecombineerd met jugendstil-tegeltableau's bij de door A. van Driesum voor het ‘Amerikaanse

[p. 76]

Kleedingmagazijn’ in 1902 ontworpen winkel Hoofdstraat 137-139. Een combinatie van jugendstil en chaletstijl vertonen de winkels Hoofdstraat 160 en Van Kinsbergenstraat 1 en 3; de laatste twee zijn in 1905 gebouwd naar plannen van G. de Zeeuw. Voorbeelden van winkels met jugendstil-vormen zijn Hoofdstraat 131 (1900) en de bakkerswinkel Hoofdstraat 146-148 (circa 1900). De meest uitgesproken jugendstil-vormgeving hebben de door J.A. Wijn ontworpen winkels Hoofdstraat 107 (1904), 104 (1907), 102 (1908) en 106 (1911). Buiten de kern staat het bescheiden jugendstil-winkelpand Koninginnelaan 91 uit circa 1905. De winkel van de Coöperatieve Landbouwhandelsvereniging, Stationsstraat 106, is in 1922 in expressionistische vormen gebouwd naar plannen van A.H. Wegerif.

Horeca. Uit het midden van de 19de eeuw stamt het hotel-restaurant Loolaan 42, dat rond 1890 in chaletstijl werd verhoogd. Het in opzet uit 1873 daterende café Het Oude Huis (Deventerstraat 8) kreeg in 1898 een nieuwe bovenbouw in chaletstijl. Pension Abbekerk (Canadalaan 26) is in 1904 in chaletstijl gebouwd naar plannen van A. van Driesum.

Watermolens. Op de Koppelsprengen, een dubbele beekloop aan de zuidwestzijde van de stad, bevinden zich twee bovenslagmolens. De Oude Molen of Altena (Hoenderloseweg 145, Ugchelen) werd in 1613 gesticht als papiermolen door Jacob Jacobs. Naast de bestaande kollergang (papierwals) werd in 1891, naar plannen van H.F. Suyck, een deel van de molen tot wasserij ingericht (wasserij ‘Steenbeek’). Aan de bovenloop van de Koppelsprengen stichtte Jacob Jacobs in 1639 de watermolen De Hamermolen (Hoenderloseweg 155, Ugchelen), die na een kort gebruik als korenmolen in 1876 door brand werd vernield. Vervolgens kwam in 1916 het huidige gebouw tot stand voor een door waterkracht aangedreven wasserij.

Bedrijfsgebouwen. De voorm. glazuurfabriek (Hoogakkerlaan 2) werd in 1886 opgericht door tegelbakker H.B. Mensing. De werkplaats met schoorsteen is in 1907 gebouwd naar plannen van R. Dales. De voorm. tricotfabriek

Apeldoorn, Tricotfabriek (1994)

van de ‘Textielindustrie Maatschappij Apeldoorn’ (Tima) (Fabrieksstraat 4-86) [30] is een fors tweelaags pand met puntgevels, gebouwd in 1897 in opdracht van G. Möbius. Het ontwerp in robuuste neorenaissance-stijl is van G. Beltman. Sinds 1993 herbergt het gebouw appartementen. Het voorm. kantoor van de gasfabriek (Stationsstraat 114) [31] dateert uit 1909 en heeft een vormgeving met jugendstil-details. De uit circa 1915 stammende verffabriek van Talens (gesticht 1899) kreeg in 1927-'28 een nieuw, zakelijkexpressionistisch kantoorgebouw (Sophialaan 46) [32] naar plannen van G.W. van den Beld.

Het station (Stationsplein 8) [33] werd in 1875-'76 gebouwd voor de Oosterspoorweg van de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij. Het forse neoclasscistische gebouw met bovenwoningen en lage zijvleugels kreeg in 1911-'12 aan de pleinzijde een vestibule.

Het hoofdkantoor van Centraal Beheer (Prins Willem Alexanderlaan 651) [34] bestaat uit een aaneenschakeling van kantooreilanden, die het midden houden tussen een cellenkantoor en een kantoortuin. Het gebouw heeft een gewapend betonskelet en in betonsteen en glazen bouwsteen uitgevoerde wanden. Dit in 1968-'72 naar ontwerp van H. Hertzberger uitgevoerde kantoorgebouw is het beste voorbeeld van de structuralistische stijl van de Forum-groep. In 1990 is een vleugel toegevoegd.

De Koningin Julianatoren (Amersoortseweg 35), gesticht in 1910 als uitspanning ‘Berg en Dal’, is een vijf verdiepingen en twee gaanderijen tellende toren met jugendstil-details. De in kalkzandsteen opgetrokken toren is ontworpen door A. van Driesum. Rond de toren zijn diverse attracties gegroepeerd, waaronder een uit 1927 daterend doolhof, uitkomend in een onderaardse gang (de Grot van Fingal).

De theater-bioscoop ‘Minerva’ (Paslaan 11) [35] is een fors pand met portiek en aangebouwde dienstwoning, opgetrokken in 1918 in expressionistische stijl naar plannen van Chr. Wegerif. De wielerbaan ‘De Adelaar’ (bij Orderparkweg 5) [36] dateert uit 1950 en bestaat uit een hellende baan van gewapend beton met aan één zijde een tribune.

Gedenktekens. In Apeldoorn staan diverse gedenktekens die een relatie hebben met het koningshuis. De slanke hardstenen herdenkingsnaald (bij Loolaan 1) werd opgericht naar plannen van G. de Zeeuw in 1901 ter gelegenheid van het huwelijk van Koningin Wilhelmina met Prins Hendrik. Behalve met hun beeltenissen is het versierd met bronzen portretten van koning Willem III en koningin Emma, gemaakt door P. Puype. Van zijn hand is ook het uit 1913 daterende bronzen borstbeeld van Willem I op het Raadhuisplein. Het bron-

[p. 77]

zen beeld van ‘Friedrich Heinrich’ (bij Koninklijke Park 1) is rond 1900 door de Duitse keizer Wilhelm II aan koningin Wilhelmina geschonken. Het is gegoten door H. Gladenback und Sohn te Berlijn. De fontein op het Emmaplein is in 1938 opgericht ter gelegenheid van het veertigjarig regeringsjublieum van koningin Wilhelmina.

Parken. Ten noorden van de oude kern van Apeldoorn bevinden zich vijf onderling met elkaar verbonden wandelparken, die voornamelijk zijn ontstaan bij het verkavelen van landgoederen tot villaparken. In 1874 kocht steenfabrikant H.C. van der Houven van Oordt de landgoederen De Pasch en De Veenkamp. Ze werden verkaveld naar ontwerp van landschapsarchitect H.H. Hogeweg, waarbij Van der Houven van Oordt in 1876 een gedeelte aan de gemeente schonk als wandelpark: het Oranjepark [37]. Men eerde hem in 1892 met een gedenkbank, vermoedelijk naar plannen van J.A. Wijn. Rond 1880 kwam op eenzelfde wijze aan de noordzijde het Emmapark [38] tot stand. Van der Hoeven van Oordt kocht ook het landgoed De Vlijt (ook Marialust genoemd), dat hij eveneens grotendeels verkavelde en waarvan hij in 1890 een deel aan de gemeente schonk: het Wilhelminapark [39]. In dit wandelpark kwam in 1932 een herinneringsbank voor burgemeester H.P.J. Tutein Nolthenius te staan, naar ontwerp van P. Puype. Aan de noordzijde van het park werd in 1909 op initiatief van mw. Van Haersma de With het Prinsenpark [40] aangelegd. Tussen het Wilhelminapark en het Prinsenpark ontstond later nog het Verzetsstrijderspark [41]. De vijf genoemde parken zijn aangelegd in een romantische Engelse landschapsstijl met gebogen lanen, meanderende waterpartijen en verrassende doorkijkjes.

Het aan de westzijde van Apeldoorn gelegen park Berg en Bos (J.C. Wilslaan 21) is een restant van het na het overlijden van eigenaar J.C. Wils in 1906 verkochte landgoed Berg en Bosch. Een deel werd verkaveld (Beukenlaan, Eikenlaan e.o.) en de rest kwam in 1917 in bezit van de gemeente, die K.C. van Nes een verkavelingsplan liet opstellen. Vanwege de crisis kwam dit niet tot uitvoering, waarna in 1932 - als werkverschaffingsproject - het huidige publieke park werd aangelegd naar plannen van H. Copijn & Zn. In het sterk geaccidenteerd terrein ligt een centrale vijver, die door sprengen wordt gevoed; deels via een aangelegde waterval en deels via een tunnelgrot (1937). Een deel van het park is later ingericht tot een dierentuin voor apen (Apenheul). Ook het in 1934 aangelegde kristalbad (Felualaan 29) behoorde tot het werkverschaffingsproject.

Begraafplaatsen. Van de rond 1830 aangelegde oude Alg. begraafplaats aan de Loolaan, nabij de Herv. kerk, resteert enkel een groengebied achter de huizen. De nieuwe Alg. begraafplaats (Soerenseweg 71) [42] is aangelegd in 1896 naar plannen van de firma Groenewegen & Zn. Het uit dat jaar daterende poortgebouw in neorenaissance-stijl is ontworpen door J.A. Wijn en bestaat uit een aula en een dienstwoning aan weerszijden van het dubbele toegangshek. Aan het einde van de centrale as ligt de grafzerk van de initiatiefnemer tot de aanleg van de begraafplaats, burgemeester J.A. van Hasselt (†1897). Het rijk uitgevoerde familiegraf van de familie Van Heeckeren van Brandsenburg stamt uit 1906 en wordt geflankeerd door twee grote engelenbeelden van wit marmer, gemaakt door atelier B. Tax. Andere interessante graftekens zijn die van organist P. Kleekamp (†1921), met bronzen vrouwensculptuur van H. Chapu, en leraar A.J. Donck (†1910) en de grafkelder van de familie Talens (†1911). Op de rond 1890 aangelegde R.K. begraafplaats (bij Arnhemseweg 52) bevindt zich onder meer een met een hek omgeven hardstenen grafmonument van de familie Wils (circa 1906). De Isr. begraafplaats (tegenover Arnhemseweg 216), gesticht in 1892, heeft een metaarhuisje met expressionistische details uit 1929 (5689).

Het Woudhuis (Woudhuis 11). Dit landgoed ten oosten van Apeldoorn is rond 1820 gesticht en heeft een landhuis met neogotische details. Het huis kreeg rond 1880 een verhoogd middendeel en werd in chaletstijl verbouwd. Tot het landgoed behoren enkele boerderijen van het type hallenhuis zoals Woudhuizerweg 64 (1802), Woudhuizerweg 71 (1826), met laat-19de-eeuwse rosmolen, en Woudhuis 13 (circa 1840); de laatste werd gebouwd als dubbele boerderij met twee woongedeelten en is rond 1900 verbouwd tot één boerderij.

Wenum. Dorp gelegen ten noorden van Apeldoorn aan de Wenumse beek. De Wenumse Molen (Oude Zwolseweg 160) is een bovenslagmolen op de Wenumse beek. Al in 1313 is hier sprake van een watermolen. In de 18de eeuw werd een molenvijver aangelegd. In 1768 kwam de molen in handen van Daniël de Jongh die de molen liet verbouwen tot een kopermolen met drie raderen. In 1858 werd deze ingericht tot een koren- en runmolen. Het huidige molenhuis werd in 1917 gebouwd. In 1984-'85 is de watermolen gerestaureerd. Van de Rotterdamse Kopermolen (bij Zwolseweg 415) resteert enkel het hek met zandstenen hekpijlers in Lodewijk XIV-vormen uit de tijd dat de molen tot het bezit van Daniël de Jongh behoorde (circa 1753). De windmolen ‘'t Haasje’ (Marleweg 64) is een achtkantige grondzeiler op veldmuren voorzien van een met riet gedekte houten romp. De molen werd in 1840 als poldermolen te Baambrugge (U.) gebouwd en is in 1913 hier geplaatst. De molen is in 1965 gerestaureerd. De (Herv.) Pniëlkerk (Zwolseweg 383) is een pseudobasilicale kerk met dakruiter, gebouwd in 1956 in traditionalistische vormen naar plannen van G. Pothoven.