Monumenten in Nederland. Groningen

Zuidhorn

Wegdorp, ontstaan in de middeleeuwen op een brede keileemrug of gast. Het omringende gebied was aan het eind van middeleeuwen nog zeer moerassig, maar door een betere ontwatering zou de omgeving van Zuidhorn uitgroeien tot een belangrijk landbouwgebied. Door de

[p. 242]

aanleg van de spoorlijn Groningen-Leeuwarden (1868) en de bouw van een station kwam Zuidhorn zeer in trek bij rentenierende boeren, die langs De Gast en de Hoofdstraat hun villa's lieten bouwen. Tegelijkertijd werd het dorp door de vestiging van verschillende overheidsdiensten een centrum voor het noordelijke Westerkwartier. Het ten noorden van het dorp aangelegde Van Starkenborghkanaal (1934) heeft niet geleid tot een industriële ontwikkeling van Zuidhorn. Het is nog steeds in trek als forenzendorp. Na de Tweede Wereldoorlog kwam aan de westzijde nieuwbouw tot stand.

De Herv. kerk (Kerkstraat 18) is een gepleisterde kruiskerk met driezijdig gesloten koor; de forse ongelede toren heeft zware steunberen en een achtkante ingesnoerde naaldspits. Het westelijke deel van het gepleisterde schip is in tufsteen uitgevoerd en kan uit de 12de of 13de eeuw dateren. Het koor is waarschijnlijk 14de-eeuws. In zijn huidige vorm dateert de middeleeuwse toren waarschijnlijk uit de 17de eeuw. Getuige hun laat-gotische detaillering zouden de lagere en korte transeptarmen uit de eerste helft van de 16de eeuw kunnen dateren. De kerk is blijkens jaartalankers verbouwd in 1631 en voorzien van een vlakke zoldering met enkelvoudige balklaag op renaissance-consoles. Omstreeks 1840 heeft men het hele gebouw gepleisterd en een vroeg-neogotische detaillering gegeven.

Tot de kerkinventaris behoren een rijk gesneden preekstoel met de wapens van de families Clant en Ripperda (1649), een doophek (midden 17de eeuw), enkele overhuifde herenbanken, waarvan één met het alliantiewapen van Derck Clant van Hanckema en Margaretha Josina Ripperda (17de eeuw), een koorafscheiding met gesneden bekroning (17de eeuw) en een door H.H. Freytag en F.C. Schnitger jr. gebouwd orgel (1793). In de kerk hangen rouwborden voor Baudung Clant (†1704) en Maurits Clant (†1734). De kerkvloer bevat een aantal 16de- en 17de-eeuwse zerken.

Op het omringende kerkhof liggen onder meer vijf versierde zerken uit omstreeks 1860 van de familie Bindervoet en verder zerken van de familie Hora Buma. De pastorie (Kerkstraat 9) is een eenlaags gepleisterd pand op L-vormige plattegrond met een omlijste ingang in de binnenhoek. Het gebouw stamt in de kern mogelijk uit de 18de eeuw.

De R.K. St.-Josephkerk (De Gast 38) is een kleine rechthoekige zaalkerk met een aan de rechterzijde aangebouwde pastorie; ze is gebouwd in 1844 naar plannen van bouwmeester Crone onder toezicht van W. Dusseldorp. De kerk werd in 1929 uitwendig verbouwd door A.Th. Elmpt in expressionistische trant. Ook de pastorie, in dezelfde trant, is toen gebouwd. Tot de inventaris behoren een laat-gotisch eikenhouten beeld van Maria met kind, een barok hoofdaltaar afkomstig uit de jezuïetenstatie aan de Hoge der A te Groningen (circa 1670) en een neogotische preekstoel (circa 1900).

De Geref. kerk (De Gast 60) is een groot gebouw met pseudo-basilicale opzet, verlicht door een reeks dakkapellen, en aan de oostzijde een rechthoekige toren met zadeldak. De kerk werd in 1951 in traditionalistische stijl opgetrokken naar een ontwerp van J. Bosma.

Scholen. Uit omstreeks 1880 dateert de openbare lagere school (Frankrijkerlaan 13), een eenlaags schoolgebouw met onderwijzerswoning (Frankrijkerlaan 15). De Openbare Vakteekenschool (De Gast 25) werd in 1908 gebouwd naar ontwerp van K. Siekman. Het gebouw werd in 1929 ingericht als landbouwhuishoudschool.

Zuidhorn, Postkantoor

Het voorm. kantongerecht (De Gast 68) is een monumentaal gebouw in neorenaissance-stijl met een overdadig gebruik van ontlastingsbogen en speklagen. Het werd in 1882-'83 gebouwd naar ontwerp van de Rijksbouwmeester voor justitiegebouwen, W.C. Metzelaar.

Het postkantoor (Hoofdstraat 30), bestaande uit twee haaks op elkaar staande vleugels en een lage dienstvleugel aan de achterzijde, werd omstreeks 1908 gebouwd naar plannen van Rijksbouwmeester C.H. Peters, in simpele, op de neogotiek geënte vormen.

Het raadhuis (Hoofdstraat 4) werd in 1916 gebouwd in neogotische vormen en heeft op beide topgevels ronde pinakels. Architect K. Siekman heeft zich bij het ontwerp laten inspireren door de in 1945 verwoeste Hoofdwacht aan de Grote Markt in de stad Groningen.

Het voorm. belastingkantoor (Hoofdstraat 45-45A) is een gepleisterd kantoorgebouw met overstekend schilddak en decoratief tegeltableau, gebouwd omstreeks 1920 naar ontwerp van K. Siekman.

Hanckemaborg. Van deze in 1877 gesloopte 17de-eeuwse borg resteert alleen het voormalige schathuis (Hanckemalaan 5). Het langgerekte 18de-eeuwse gebouw met inrijpoort is omstreeks 1966 voor bewoning verbouwd en vergroot.

Woonhuizen. Vooral langs De Gast lieten rentenierende boeren vanaf omstreeks 1870 hun villa's bouwen met

Zuidhorn, Raadhuis

[p. 243]

Zuidhorn, Villa Arnichem

daarbij grote tuinen. Ruim vertegenwoordigd zijn de symmetrische villa's in neoclassicistische of eclectische vormen. Een fraai voorbeeld is de gepleisterde villa Arnichem (De Gast 13), met vierkant middendeel en twee lagere zijvleugels, die omstreeks 1870 werd gebouwd in eclectische vormen met neogotische details. Het huis ligt in een ruime, landschappelijk aangelegde tuin. In eclectische stijl werd omstreeks 1875 de villa De Gast 2 gebouwd, met verhoogd middenrisaliet en een uitgebouwd koetshuis. Ook deze villa heeft een landschappelijke tuinaanleg. De eclectische villa De Gast 4 is voorzien van een zeer geprononceerde ingangspartij. Het pand zou door architect Viets voor zichzelf zijn gebouwd. De Gast 24 en De Gast 53 uit omstreeks 1885 zijn voorbeelden van dezelfde stijl. In neoclassicistische stijl verrezen de villa's Nieuwstraat 6 (omstreeks 1870), Nieuwstraat 8 (omstreeks 1875; recent gerenoveerd) en Frankrijkerlaan 7 (omstreeks 1900). Rond de eeuwwisseling zijn enkele huizen in chaletstijl gebouwd: Belvedere (Kerkstraat 1, omstreeks 1890), De Gast 11 (omstreeks 1890) en De Gast 34 (1914), de laatste naar ontwerp van A.Th. van Elmpt. Het rond 1904 gebouwde pand Hoofdstraat 43 heeft niet alleen een opvallende plattegrond met naar voren springend middendeel, maar ook een bijzonder fraai verzorgde detaillering. Verschillende villa's vertonen jugendstil-kenmerken, zoals de door K. Siekman met fraaie decoratieve elementen ontworpen eenlaags villa De Gast 54 uit 1910. De in 1924 gebouwde villa Linea Recta (Hoofdstraat 49) heeft een asymmetrische compositie van rechthoekige bouwvolumes en is het vroegste voorbeeld van het Nieuwe Bouwen in de provincie Groningen. Het ontwerp is van L.C. van der Vlugt, in samenwerking met de plaatselijke architect K. Siekman. Opdrachtgever was een met Van der Vlugt bevriende notaris. Wilhelminalaan 24 is een villa met een blokvormige opbouw en expressionistische detaillering, gebouwd rond 1933 in opdracht van W. Reitsema. Het wit geschilderde landhuis De Gast 16 verrees in 1938 in traditionalistische vormen.

Horeca. Het voorm. stationskoffiehuis ‘Welgelegen’ (De Gast 27) is een gebouw in neoclassicistische trant uit omstreeks 1870. Het bestaat uit twee evenwijdige eenlaags vleugels, waarvan de voorste omstreeks 1900 een verdieping heeft gekregen. Het gebouw dient nu als kantoor. Hotel ‘In 't Holt’ (Hoofdstraat 2) is een blokvormig pand uit 1880 met eclectische details. Aan de oostzijde bevinden zich een doorrit voor de koetsen en een grote houten veranda. Aan de zuidzijde is het pand omstreeks 1900 uitgebreid met een ondiepe vleugel.

Bruggen. Uit 1896 dateert de draaibrug over het Hoendiep, uitgevoerd naar ontwerp van H. Joling. De bijbehorende brugwachterswoning (Hoendiep Oostzijde 47) dateert uit omstreeks 1904. De spoorbrug in de lijn Groningen-Leeuwarden over het Van Starkenborghkanaal is een ijzeren vakwerkbrug uit 1932, gebouwd door de Nederlandse Scheepsbouw Maatschappij te Amsterdam.

De Alg. begraafplaats (Jellemaweg

Zuidhorn, Villa Linea Recta

ong.), aangelegd rond 1870, wordt afgesloten door een gietijzeren hek. Er zijn enkele interessante graven, waaronder die van de familie Posthumus. Het baarhuisje in kalkzandsteen dateert uit omstreeks 1905.