Termunten en Termunterzijl
(gemeente Delfzijl)
Wierdedorp met rechthoekige structuur, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een oeverwal van de Munte of Termunter Aa. Op de hoge wierde werd in 1258 het cisterciënzerklooster Menterne of Termunt gesticht door de abdij te Aduard. Rond 1300 werd de Munte afgedamd en voorzien van een uitwateringssluis of zijl; deze wordt voor het eerst genoemd in 1391. Na de verwoesting van het klooster in 1569 gebruikte men het sloopmateriaal voor het herstel van de zeedijk. Voor een betere afwatering werd in 1600-'01 het Termunter Zijldiep gegraven. Een stormvloed in 1686 verwoestte de zijl, waarna de stad Groningen in 1724 de huidige overkluisde sluis liet bouwen. In 1870 kwam aan de oostzijde een nieuwe sluis tot stand. Tussen beide sluizen verrees in 1930-'31 een gemaal. De oude buitenhaven, in gebruik bij garnalenvissers, kwam binnen de in 1972 in het kader van de Deltawet aangelegde nieuwe zeedijk te liggen. De zijl en omgeving zijn een beschermd gezicht.
De
Herv. kerk (P. Muntinghepad ong., Termunten) is een eenbeukige kerk met recht gesloten koor en lage geveltoren, gelegen op een verhoogd kerkhof. Van de oudste, wellicht vroeg-12de-eeuwse, kerk is inwendig in het midden van de noordwand een restant bewaard gebleven. In het derde kwart van de 13de eeuw werd deze kerk vervangen door een
Termunten en Termunterzijl, Herv. kerk (Termunten)
als kloosterkerk gebouwde kruiskerk, waarvan resten van de viering en het volledige koor behouden zijn. Dit recht gesloten koor met topgevel is een fraai voorbeeld van rijk gedetailleerde romano-gotiek. Het muurwerk wordt geleed door hoge nissen met gedrukte spitsbogen; in de nissen zitten ronde lichtopeningen en daarboven smalle rondboogvensters dan wel blindnissen met siermetselwerk. De topgevel heeft vijf diepe, klimmende nissen met dubbel kraalprofiel. Het koor staat op een basement van geglazuurde baksteen. De dwarsarmen zijn aan het eind van de 16de eeuw gesloopt en het schip in de 17de eeuw, waarna de openingen van de viering zijn dichtgemaakt. In de 19de eeuw heeft men de westgevel beklampt en voorzien van een dakruiter. Na zware oorlogsschade in 1945 werd de kerk in 1951 gerestaureerd naar plannen van A.R. Wittop Koning en R. Offringa;
Termunten en Termunterzijl, Oude Sluis
daarbij is de huidige geveltoren tot stand gekomen.
Het interieur van het koor is bij de restauratie voorzien van een nieuw gewelf; het oorspronkelijke meloenvormige koepelgewelf is waarschijnlijk al in 1741 uitgebroken. De benedenzone van het koor heeft ronde lichtopeningen gevat in door colonnetten gescheiden siervelden met boogfries. De bogen rond de geprofileerde vensters daarboven worden gedragen door colonnetten. De kerk bevat een romaans doopvont uit omstreeks 1200.
Zeesluizen. De Oude Sluis in het Termunter Zijldiep (bij Schepperbuurt 6, Termunterzijl) is een gedeeltelijk overkluisde sluis met drie stel puntdeuren, gebouwd in 1724 naar plannen van Antoni Verburgh. De sluisbrug heeft een rijk versierde zandstenen borstwering met de wapens van de stad Groningen, het Oldambt, de zijlvesten en de magistraten ten tijde van de bouw; in totaal achttien wapens in Lodewijk XIV-cartouches. De Nieuwe Sluis (bij M. Coendersbuurt 1, Termunterzijl) werd in 1870 gebouwd ter ontlasting van de oude sluis. Het sluiscomplex bestaat uit een buitenhoofd, voorzien van eb, vloed- en stormvloeddeuren, en een binnenhoofd met eb- en vloeddeuren. De spuisluis met schuiven en een afzonderlijke spuikom stamt uit 1907. De nieuwste sluis in de zeedijk is in 1972 gebouwd.
Het boezemgemaal ‘Cremer’ (bij
Auteursrechtelijk beschermd
