Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwartsluis

Havendorp, ontstaan op de plek waar het Meppelerdiep in het Zwarte Water uitmondt. De nederzetting wordt voor het eerst genoemd in 1398, toen het diep werd afgedamd met een duikersluis. Ten behoeve van de scheepvaart lieten Staphorst en Rouveen hier in de 15de eeuw een schutsluis bouwen. Deze sluis, later bekend als de Oude Sluis, werd in 1621 overgenomen door de drost van Salland. Meer naar het westen, waar de Arembergergracht in het Zwarte Water uitkomt, werd in 1620 een sluis gelegd en in 1649 kwam ten oosten van de Oude Sluis de Nieuwe of Staphorster schutsluis in de Hasselter dijk tot stand. Vanwege de strategische ligging van het dorp liet de hertog van Gelre in 1526 aan de noordzijde een blokhuis bouwen; later werd dit tot een vijfhoekige schans uitgebouwd. In de 17de en de 18de eeuw bestond Zwartsluis uit drie delen, de oude Fortresse - de uitbouw van het blokhuis met kerk en school - het Buitenkwartier bij de Arembergergracht en de Nieuwe Sluis aan de oostzijde. Tussen 1675 en 1776 verdubbelde de bevolking, waarna stagnatie optrad. De kolk in het noordwesten van de Fortresse is vermoedelijk in 1775-'76 ontstaan en in 1825 vergroot. In 1868 werd de havendijk aangelegd en in 1878-'79 de Grote Kolksluis ter plekke van de Oude Sluis.

Vanouds vormden de kalkovens een belangrijke bron van inkomsten. Ze stonden langs het Meppelerdiep, waarlangs men ook de als brandstof gebruikte turf aanvoerde. De benodigde schelpen kwamen uit de Waddenzee. Omstreeks 1878 stonden er elf kalkovens langs de zomerdijk naar Meppel en zestien aan de overzijde van het diep op het voormalige eiland Kranerweerd. Daar bevonden zich ook zeven zogeheten leshuizen, waar de ongebluste kalk werd geblust. In het midden van de 19de eeuw ontstonden langs het Meppelerdiep vijf scheepswerven, waarvan er nog drie over zijn: de in 1890 gestichte werf van H. en D. de Goede (nu Geertman), Appeloo en Van Goor (nu samengevoegd tot Poppen). Daartussen staat de in 1867 opgerichte fabriek de ‘Koninklijke Fabriek van gebrande suiker Buisman’, maker van een koffiesmaakversterker op grond van bietsuiker.

Zwartsluis was tussen 1914 en 1934 halteplaats voor de stoomtram van Zwolle naar Blokzijl. In de 20ste eeuw voerde men bij Zwartsluis ook de nodige waterwerken uit. In 1958 kwamen de Meppelerdiepsluizen tot stand, waarnaast in 1973 het gemaal Zedemuden werd

Zwartsluis, (Geref.) Cingelse kerk

gebouwd dat een ernaast gelegen ouder gemaal verving. Na de Tweede Wereldoorlog heeft het dorp zich aan de noordzijde uitgebreid en zijn in het centrum enkele saneringen doorgevoerd.

Momenteel is het een belangrijk watersportcentrum.

De Herv. kerk (Kerkstraat 29-31) is een eenvoudige zaalkerk uit 1604, gebouwd ter plaatse van een oudere kapel. Met subsidie van de stad Haarlem (waarschijnlijk vanwege haar belang in de turfhandel) werd het gebouw in 1649 vergroot; in 1743 volgde een tweede vergroting. In 1865 trok men de twee beuken van de kerk samen en voorzag men het geheel van een driezijdige sluiting. In 1894 werd de kerk hersteld en in 1931 volgde de bouw van een terzijde staande toren met ingesnoerde spits. Het interieur bevat een preekstoel uit 1683 en een eenklaviersorgel uit 1793-'96, gemaakt door Rudolf Knol.

De Doopsgez. kerk (Buitenkwartier 34) is een zaalkerk uit 1842. Ze verving een vluchtkerkje uit 1692, dat achter het Klein Lageland stond. Boven de ingang, met neoclassicistische omlijsting, zit een gevelsteen met opschrift. Vanwege de situering tegen de dijk naar Vollenhove is het gebouw onderkelderd.

De voorm. Ned. Geref. kerk De Bazuin (Buitenkwartier 14), is een achter de dijkbebouwing gelegen, geheel onderkelderde zaalkerk uit omstreeks 1890, met aan de voorzijde een consistoriekamer.

De (Geref.) Cingelse kerk (Het Singel 18) is een grote zaalkerk uit

[p. 282]

Zwartsluis, Herenhuis Buitenkwartier 2

1893, gebouwd naar ontwerp van W.C. de Groot uit Leeuwarden. De kerk is ontstaan als ‘doleantiekerk’, na de vereniging van enkele tot dan toe afgescheiden kerkelijke gemeenten. Ze verving de in 1887 gebouwde houten noodkerk. De in rijke neorenaissance-stijl uitgevoerde voorgevel heeft een middenrisaliet met groot rondboogvenster, aan beide zijden geflankeerd door een ingang. De geveltoren wordt bekroond door een steil tentdak met dakkapellen, afgesloten door een uivorm die uitloopt in een steile spits. Het interieur bevat een orgel uit 1896 in neobarokke kast, gemaakt door J. Proper.

Het voorm. raadhuis (Kerkstraat 26) verrees in 1894 in eenvoudige neorenaissance-vormen, naar plannen van de architecten Fransen en Witzand. Boven de ingang staat het opschrift ‘Gemeentehuis’.

Woonhuizen. In de Fortresse is van de oudere woonbebouwing weinig bewaard gebleven. De eenvoudige gepleisterde trapgevel Kerkstraat 24, met gevelsteen uit 1628, vormt een uitzondering. Nabij de Nieuwe Sluis staat het in oorsprong 17de-eeuwse pand De Weijsberg (Mastenmakersstraat 37), bestaande uit tweebeukig, dwars eenlaags pand met een gedeeltelijk omlopend schilddak. De voorgevel met stoephek en paaltjes dateren uit het midden van de 19de eeuw. De getoogde kelders stammen uit de 17de eeuw. Verder bevat het interieur onder meer schouwen met stucwerk in Lodewijk XV- en XVI-stijl en een neoclassicistisch stucwerkplafond. Het hoekpand De Nieuwesluis 2 heeft een laat-18de-eeuwse lijstgevel met een deur in geblokte omlijsting en een bovenlicht in Lodewijk XVI-vormen. In het Buitenkwartier staat het oorspronkelijk 17de-eeuwse pand Westeinde 6, met schoudergevel en de later aangebrachte jaartalankers ‘1789’. Aan het Groot Laagland, langs de Arembergergracht, staan grote en deftige herenhuizen in neoclassicistische trant: de voorm. Herv. pastorie Groot Lageland 9 uit 1827, Groot Lageland 21 uit 1860 en Groot Lageland 39 uit omstreeks 1880. De bebouwing langs het Buitenkwartier zelf is overwegend 19de-eeuws; het rijke eenlaags herenhuis Buitenkwartier 2, verrees omstreeks 1890 in opdracht van Mozes Jacobs, directeur van de borstelfabriek. Het huis is voor zien van dakkapellen en een dakerker met sierspant en ajourwerk in chalet-vormen. Het omstreeks 1895 gebouwde huis Buitenkwartier 39 vertoont meer neorenaissance-invloeden; het uit omstreeks 1905 daterende pand Buitenkwartier 27 meer eclectische invloeden. De rijke laat-neoclassicistische burgemeesterswoning Zomerdijk 2 stamt uit 1903. Voor de arbeiders van de scheepswerven werden omstreeks 1910 de arbeiderswoningen Zomerdijk 53-63 gebouwd. De directeurswoning van een van de scheepswerven, Zomerdijk 62-64, stamt uit omstreeks 1925 en vertoont expressionistische details.

De kalkoven (bij Zomerdijk 80), een kegelvormig bakstenen gebouw met aan de onderzijden stookopeningen, werd omstreeks 1860 gebouwd en is het laatste restant van een voor Zwartsluis eens belangrijke nijverheid. In het naastgelegen leshuis werd de ongebluste kalk met water geblust.

Sluizen. De in 1620 ontstane Arembergersluis (Groot Lageland ong.) dateert in haar huidige vorm uit 1826 en werd in 1931 vergroot. Het toen

Zwartsluis, Arembergersluis

gebouwde sluiswachtershuisje is in 1977-'78 gerenoveerd. De Nieuwe of Staphorster schutsluis (De Nieuwe Sluis ong.) stamt in eerste aanleg uit 1649 en werd in 1779 in steen uitgevoerd. Omdat het Meppelerdiep het overtollige water uit Drenthe afvoerde, stond de sluis gewoonlijk open en werd er pas geschut als er schepen moesten worden doorgelaten. Daartoe ontwierp Derk Swens, stadsarchitect van Zwolle, sluisdeuren die in stromend water konden worden gesloten. Die deuren zijn inmiddels vervangen. De huidige sluis heeft één stel vloeddeuren en twee stel ebdeuren, respectievelijk uit 1884, 1887 en 1941. De Grote Kolksluis (Kolksluis ong.), met moderne ophaalbrug, werd in 1878-'79 aangelegd op de plaats van de Oude Sluis.

De Isr. begraafplaats (bij Baanstraat 35) werd gesticht in 1851 en telt interessante grafstenen, waaronder één uit 1767, afkomstig van een oudere begraafplaats.

Zwartewatersklooster. Dit esdorp ten zuidoosten van Zwartsluis ligt op een oude oeverwal van het Zwarte Water. Een benedictinessenklooster - dat in 1233 bij Mariënberg werd gesticht als boetedoening voor de dood van de in de slag bij Ane omgekomen bisschop Otto II van der Lippe, werd in 1244 verplaatst naar deze oeverwal. Dit klooster diende als uitgangspunt voor de ontginningen bij Staphorst en Rouveen. Het werd omstreeks 1588 gesloopt en op de plaats van het klooster ligt nog een kleine particuliere begraafplaats (bij Zwartewatersklooster 12). De kleine hallenboerderij Zwartewatersklooster 9, met een rieten wolfdak, werd in 1860 gebouwd. Op het erf staan twee hooibergen en enkele schuren.