Monumenten in Nederland. Overijssel

Zalk
(gemeente IJsselmuiden)

Esdorp, ontstaan aan de westoever van de IJssel. Zalk wordt voor het eerst genoemd in 1213. De geschiedenis van het dorp is nauw verweven met het iets zuidelijker gelegen 13de-eeuwse versterkte huis van de heren van Buckhorst. Dit huis is kort na 1839 gesloopt. Door de geïsoleerde ligging is de structuur van het dorp, met zijn later gedeeltelijk bebouwde brink, goed bewaard gebleven. In de 19de eeuw kreeg het dorp nog een molen en een gereformeerde kerk. Tot 1937 vormde Zalk met het op de andere oever van de IJssel gelegen Veecaten één gemeente.

De Herv. kerk (Kerkplein 22), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en forse toren met tentdak. De geheel uit tufsteen opgetrokken laatromaanse toren is vlak behandeld, maar wordt door waterlijsten in vier geledingen verdeeld. De onderste drie geledingen,

[pagina 280]

waarvan de derde is voorzien van gekoppelde rondbogige galmgaten, stammen uit het laatste kwart van de 12de eeuw. De vierde geleding werd waarschijnlijk omstreeks 1300 toegevoegd en heeft kortelingsgaten en rondbogige gekoppelde galmgaten met nieuwe deelzuiltjes en oorspronkelijke laat-romaanse bladkapitelen. De benedenruimte van de toren heeft geen ingang aan de buitenzijde en wordt gedekt door een bakstenen spitstongewelf. Schip en koor zijn omstreeks 1400 gebouwd op de plaats van een ouder gebouw, waarvan de tufsteen als buitenbekleding is hergebruikt voor het verder in baksteen opgetrokken muurwerk. De kerk werd in 1612 hersteld en in 1931 gerestaureerd onder leiding van M. Meijerink uit Zwolle.

Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven die rusten op korte muurzuiltjes met eenvoudige, kelkvormige kapitelen. De inventaris is gedeeltelijk 17de-eeuws, zoals de eikenhouten kansel, fragmenten van een doophek en de eikenhouten herenbank waarvan de wapens vermoedelijk in de Franse tijd zijn weggesneden. Er zijn enkele grafzerken, waaronder die van Willem van Bockhorst (†1567) en zijn echtgenote Mechteld van Wingarde (†1573), en die van jonker Burchert van Oer tot Bockhorst, heer van Zalk (†1616) en zijn echtgenote Mechteld Sloet tot Bockhorst (†1649). Een laat-middeleeuwse hardstenen altaarsteen valt grotendeels weg onder de kansel. Het orgel door Z. van Dijk en J. Proper werd vervaardigd in 1891. De twee lichtkronen zijn 19de-eeuws.

De met riet gedekte pastorie (Kerkplein 20) stamt uit de eerste helft van de 19de eeuw en de kosterswoning (Kerkplein 18) uit de tweede helft van die eeuw.

De Ned. Geref. kerk Eben Haëzer (Burg. Van Vleutenstraat 18) is een zaalkerk met aangebouwde pastorie uit 1840, gebouwd zes jaar na de afscheiding van 1834. De voorgevel met neoclassicistische pinakels en uitgebouwd geveltorentje is in 1909 vernieuwd.

Het voorm. Schultehuis (Kerkplein 7) is een dwars huis met hoge begane grond en aan de achterzijde een uitbouw met lessenaarsdak. Het huis stamt mogelijk uit het begin van de 16de eeuw. De kelder is voorzien van een laat-16de-eeuws gewelf en een plavuizen vloer. Het huidige 17de-eeuwse uiterlijk is het resultaat van een restauratie in 1974-'75, toen de 19de-eeuwse bepleistering werd vervangen door gesausde gevels. De voorgevel bevat twee forse, gereconstrueerde, natuurstenen kruiskozijnen.

De kleine dijkboerderij (Zalkerdijk 39), gelegen onder aan de IJsseldijk, is met riet gedekt. In het interieur bevinden zich een bedstede en een inpandig bakhuis. Op een van de gebinten staat het jaartal 1767.

Windmolen ‘De Valk’ (Brinkweg 11) is een achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1860. In 1982 is de molen weer bedrijfsklaar gemaakt.

's-Heerenbroek. Dit streekdorp ten noorden van Zalk, aan de overzijde van de IJssel, ligt langs de Bisschopswetering. Het wordt voor het eerst omstreeks 1365 genoemd. Het behoorde tot de in 1967 opgeheven gemeente Zwollerkerspel. Nadien is het aan het dorp Veecaten vastgegroeid. De voorm. coöperatieve zuivelfabriek 's-Heerenbroek (Bisschopwetering 55) verrees in 1914 naar plannen van G.B. Broekema. Het in jugendstil-vormen uitgevoerde fabrieksgebouw met schoorsteen werd in 1916 vergroot. Het laad- en losperron dateert uit omstreeks 1930. Na de sluiting in 1979 dient het nu nog deels voor de fabricage van poederproducten. De directeurswoning (Bisschopswetering 53) dateert eveneens van 1914.