Monumenten in Nederland. Overijssel

Wijhe

Esdorp ontstaan op een stroomrug langs de IJssel en voor het eerst genoemd in 960. Lange tijd was er een halteplaats voor Twentse en Duitse kooplieden, die hier bij een doorwaadbare plek de IJssel overstaken. Tevens was het een pleisterplaats op de route van Zwolle naar Deventer, die vanaf hier over de kruin van de in 1308 aangelegde IJsseldijk liep. De eerste niet-agrarische bebouwing ontwikkelde zich rond de kerk en langs de Langstraat, wat tot een langgerekt dorp leidde. In de 15de eeuw ontstond aan de oostzijde de havezate De Gelder, die in 1868 van het dorp werd gescheiden door de spoorlijn van Deventer naar Zwolle. Het station zelf werd in 1866 gebouwd en in 1972 gesloopt. Nabij het station ontstond de katholieke kerk en langs de Stationsstraat verdichtte de bebouwing zich enigszins. Voor de fruitteelt werd in 1911 een fruitafslag ingericht. Ook vond er mandenmakerij plaats. Door de veeteelt langs de IJssel kwam vleesverwerkende industrie tot ontwikkeling, waaronder de inmiddels verdwenen fabriek van Anton Hunink en het in 1847 opgerichte en nog bestaande Meester Wijhe B.V. aan de noordzijde van het dorp. Aan het einde van de 19de eeuw ontstond ook de Asphaltpapierfabriek Meyer en Bosch, die in 1935 fuseerde met de N.V. Asphaltfabriek Olst. De in 1912 opgerichte N.V. Sallandse Vloerzeil- en Linoleumfabriek werd de kern van het industrieterrein De Enk aan de zuidzijde. Na de oorlog raakte het dorp ingeklemd tussen de beide industriegebieden, de IJsseldijk en de spoorlijn. In de jaren tachtig ontstond aan de zuidoostzijde aan de overzijde van de spoorlijn een nieuwbouwwijk. De dorpsstructuur zelf is echter niet wezenlijk aangetast.

De Herv. kerk (Kerkstraat 15), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een driebeukige laatgotische kerk; de

Wijhe, Herv. kerk met brandspuithuis (1984)

toren heeft vier geledingen en een ingesnoerde naaldspits. De eerste kerk op deze plaats zal omstreeks 1100 gesticht zijn. Deze kerk kreeg aan het eind van de 12de of het begin van de 13de eeuw een kloeke bakstenen toren van drie geledingen. De vormen van de toren, met lisenen aan de bovenzijde gekoppeld door rondboogfriezen, zijn laat-romaans. Aan het eind van de 13de eeuw maakte het koor, naar men mag aannemen, plaats voor het nog bestaande hoofdkoor met driezijdige sluiting, bekleed met tufsteen. De kap was oorspronkelijk louter een sporenkap waaraan de eiken kapspanten later zijn toegevoegd. Door een legaat kon in 1336 de toren in gotische vormen verhoogd worden. De klok uit 1681 werd dat jaar door Gerhard Schimmel hergoten. Omstreeks 1425 werd het romaanse schip vervangen door het huidige schip, mogelijk een oorspronkelijk eenbeukige aanleg, waar men kort daarop een smalle noorderzijbeuk tegen aanbouwde die doorloopt tot de voorzijde van de toren en die bekleed is met tufsteen van het gesloopte schip. In het tweede kwart van de 15de eeuw werd de zuidzijbeuk vergroot en verhoogd als eerste fase van de ombouw tot hallenkerk. In de tweede helft van de 15de eeuw volgde een verlenging aan de oostzijde, in de vorm van een driezijdig gesloten zuiderzijkoor. In het midden van de 16de eeuw werd aan de noordzijde

Wijhe, Herv. kerk, graftombe voor Coenraad Willem van Dedem

een driezijdig gesloten koorgedeelte toegevoegd. Dat was vermoedelijk vanaf het begin bedoeld om als sacristie te dienen, zoals dat ook in de Grote Kerk te Steenwijk het geval is. Tot vergroting van de noorderzijbeuk is het nooit meer gekomen. In het begin van de 17de eeuw kwam de kerk in protestantse handen. In de periode 1821-'32 nam men de kerk onder handen, waarbij onder meer gietijzeren dakpannen zouden zijn toegepast en alle venstertraceringen werden vernieuwd. Mogelijk stamt het aan de zuidzijde tegen de toren aangebouwde brandspuithuis eveneens uit die tijd. De torenspits werd in 1973 gerestaureerd en de torenromp volgde in 1984. De kerk zelf onderging in 1977 een restauratie. Koor en schip zijn rond 1420 voorzien van lage kruisribgewelven met gebeeldhouwde sluitstenen. De zuiderzijbeuk heeft netgewelven. De kerk bevat fragmenten van laat-middeleeuwse muurschilderingen. Een deel van de inventaris dateert uit de 17de eeuw, zoals de eikenhouten kansel met een koperen lezenaar uit 1821, het in 1983 ingekorte doophek en de ‘baronnenbank’ van Huize de Gelder. Weggewerkt achter deze bank bevinden zich restanten van een piscina. De drie geelkoperen kaarsenkronen werden waarschijnlijk net als de lezenaar in 1821 geschonken door J. van de Poll. Er zijn diverse grafzerken - de oudste is van Ernst van Ittersum (†1560) en zijn echtgenote

[p. 276]

Wijhe, Raadhuis

Johanna van Cortric (†1567) - en drie grafmonumenten. De ter ere van Robbert van Ittersum, heer van Nijenhuis (†1705) door zijn weduwe Leonora Sophia Bentinck (†1710) in een grafkapel opgerichte marmeren epitaaf is voorzien van een tympaan en twee gebeeldhouwde koorden met wapens. Het smeedijzeren hekwerk voor de kapel werd gemaakt door Hendrick van Gronouw. De twee overige grafmonumenten zijn gesigneerd door Jan Mast. Het ene is opgericht voor Transislanus Adolf baron van Voorst tot Hagenvoorde (†1707), in leven hoveling van Willem III, en toont zijn borstbeeld omgeven door treurende putti; het andere is opgericht ter nagedachtenis van Coenraad Willem van Dedem, heer tot den Gelder (†1714) door zijn echtgenote Anna Elisabeth van Echten (†1732). Het witmarmeren reliëf toont de slag bij Malplaquet (1709) waar de overledene als luitenant-generaal der infanterie aan deelnam. Het orgel met galerij op dorische zuilenstelling werd in 1821 geschonken door J.L. Umbgrove (oud-resident te Cheribon en onder meer lid van de Provinciale Staten van Overijssel) en draagt diens wapen. Het werd gemaakt door G.H. Quellhorst en zijn stiefzoon C.F.A. Naber.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe Onbevlekt Ontvangen (Stationsweg 7) is een driebeukige neogotische kerk met een terzijde geplaatste toren van vier geledingen en een ingesnoerde spits met flankerende torentjes. De kerk werd in 1869-'71 gebouwd naar plannen van G. te Riele. Het hoogaltaar uit 1881 is van de hand van J. Reiss uit Dusseldorf en het Maria-altaar van W. Mengelberg uit 1872. Achter de kerk staat een neogotische kapel. De neogotische pastorie (Stationsweg 9) stamt uit 1869.

Het Herv. catechisatiegebouw (Langstraat 29) is een eenvoudig neorenaissance-pand uit 1910 met een trapgevel boven de ingang.

De voorm. Franse school (Stationsweg 8-10) is een fors eclectisch pand, gebouwd in 1862. Tevens was het woonhuis voor schoolhoofd A. Nierhoff en een aantal kostschoolleerlingen. In 1903 werd het verbouwd tot ambachtsschool en fröbelschool. In de jaren zestig volgde onderverdeling in vier woningen, waarbij het hogere stuk boven de middenrisaliet verdween.

Het voorm. postkantoor annex woonhuis (Langstraat 1) werd 1874 gebouwd in sober-eclectische vormen. De huidige betegeling van de gevel is in de jaren vijftig aangebracht.

Het voorm. raadhuis (Kerkstraat 1) is een eenlaags hoekpand in neorenaissance-stijl, met aan beide zijden een trapgevel. Het werd in 1913 gebouwd ter vervanging van het raadhuis uit 1866. Nu biedt het onderdak aan de bibliotheek. De Gelder (Onder de Gelder 1) is een oorspronkelijk 15de-eeuwse havezate die in 1683 werd verkocht aan Coenraad Willem van Dedem en zijn vrouw Anna Elisabeth van Echten, waarna in 1715 verfraaiing van het bestaande huis volgde. In 1906 volgde verkoop aan W.L. baron de Vos van Steenwijk tot Hagenvoorde, die het huis in 1913 liet slopen. De geplande herbouw is er echter nooit gekomen. Op het omgrachte voorplein bevinden zich naast een mogelijk nog 18de-eeuws bouwhuis en een in 1920 gebouwd klein huis, twee kanonnen op affuiten die in 1787 en 1788 in Den Haag zijn gegoten door Joh. Maritz. Bij de burg staat een fraai gesmeed ijzeren hek met hardstenen sierpijlers en vazen in rococovormen. Aan de spoorzijde bevindt zich een tweede, veel eenvoudiger, hekwerk in rococovormen. De tuinaanleg uit 1911 is van de hand van L.A. Springer. Op het terrein staat het vrijstaande woonhuis Boschlust, gebouwd in 1910 in opdracht van baronesse A. van Pallandt. De boerderij De Gelder (Onder de Gelder 2) stamt uit 1920.

Wijhe Zicht (Oranjelaan 5) is een fors rechthoekig onderkelderd pand met schilddak, gebouwd aan het eind van de 18de eeuw. Tot 1817 heeft het als kweekschool

Wijhe, Café-restaurant Wijlant

dienst gedaan en daarna werd het eigendom van baronesse J.P.H. von Knobelsdorff tot Gelder. Na de oorlog was het enige tijd raadhuis en nu biedt het onderdak aan het politiebureau. Het koetshuis annex dienstwoning (Oranjelaan 1-3) stamt uit circa 1910.

Woonhuizen. In de nog gave dorpsstructuur staat een aantal interessante woonhuizen. Het gepleisterde dwarse woonhuis Langstraat 77, met hoogopgaand middenrisaliet, heeft in de zijgevel de ankers van het jaartal 1768. Het statige pand De Waag (Langstraat 48-50) draagt in de sluitsteen boven de wagendeur het jaartal 1860. Het vrijstaande neoclassicistische pand Villa Nova (Stationsweg 11) werd omstreeks 1860 gebouwd voor burgemeester Rambonnet. Waterloo (Stationsweg 23-25) is een eclectische villa annex tekenkamer, gebouwd omstreeks 1865 voor de spoorwegingenieur belast met de aanleg van de lijn Deventer-Zwolle. Het middendeel heeft een erker met daarop een veranda. De eclectisch vormgegeven notariswoning Dijk 4, gebouwd omstreeks 1870, heeft een tot balkon uitgebouwde dakerker in de ingangsrisaliet. Kerkstraat 32 is neoclassicistisch van vorm en werd omstreeks 1880 gebouwd als woonhuis annex vleeswarenfabriek. Het neorenaissance-herenhuis Langstraat 47 uit circa 1905 heeft boven de vensters en in de portiek jugendstil-tegels. Eenvoudige chaletwoningen uit omstreeks 1910 zijn Oranjelaan 2-6 en Nieuwendijk 1. Stationsweg 48 uit 1920 is een later en rijker voorbeeld van chaletbouw.

Het café-restaurant Wijlant (Spoorstraat 1) werd omstreeks 1900 gebouwd voor de heer Bergman. Het karakteristieke dorpscafe heeft aan de

[p. 277]

Wijhe, Dijkstoel van Salland (3de rot)

spoorzijde een houten veranda.

Dijkhuizen. Aan de zuidzijde van het dorp staan twee karakteristieke dijkhuisjes. Het Mottenhuisje (Rijksstraatweg A2) stamt uit de 19de eeuw, is een dwars huis met rieten schilddak, waaronder zich aan de dijk het woongedeelte en daarachter een lagere stal bevinden. Rijksstraatweg A1 is een uit 1917 stammende dijkwoning.

Windmolens. De Wijhese Molen (Molenbelt 5) is een achtkante, gepotdekselde stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, volgens de sluitsteen boven de inrijpoort gebouwd in 1703. Daarmee is hij de oudste nog bestaande stellingmolen in Overijssel. De Jonge Gerrit (Achter Stationstraat 32) is een hoge, achtkante en met riet gedekte molenromp van een stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1851 voor G. van Voorde. Het wiekenkruis werd in 1936 verwijderd.

De dijkstoel van Salland, 3de rot (Jan Meesterweg 3) is een ten noorden van Wijhe aan de IJsseldijk gelegen gebouw, bestemd als bergplaats van materiaal en gereedschap van het Waterschap Salland. Het neoclassicistische gebouw met schilddak en gepleisterde hoekpilasters, voorzien van gietijzeren goten, werd omstreeks 1880 gebouwd.

Marle. Ten noordwesten van Wijhe, aan de Veluwe-zijde van de IJssel, ligt het al omstreeks 1390 voor het eerst genoemde hoevenzwermdorp Marle. Deze Overijsselse enclave in Gelders gebied kenmerkt zich door een aantal grote hallenboerderijen met dwarshuis uit de tweede helft van de 19de eeuw, zoals De Twee Hagen (Marledijk 21) uit circa 1860 (in 1948 verbouwd) en De Strijkhof (Marledijk 27) uit omstreeks 1890. Marledijk 7, is een kleine dijkwoning uit dezelfde tijd. De Vlijt (Marledijk 17) is een achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1887. De molen komt oorspronkelijk uit Leeuwarden. De molenaarswoning (Marledijk 15) stamt uit dezelfde tijd.

Elshof. Ten oosten van Wijhe ligt langs de Nieuwe Wetering het langgerekte gehucht Elshof, dat in de loop van de 19de eeuw is ontstaan. De Elshofmolen (Elshof ong.) is een hoge, achtkante en met riet gedekte molenromp van een stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1895. Het wiekenkruis werd in 1935 verwijderd.

Boerhaar. Ten zuidoosten van Wijhe ligt het langgerekte dorp Boerhaar. Dit is in het begin van de 19de eeuw ontstaan aan de Soestwetering in de buurtschap Wengelo, toen daar in 1819 een eerste katholieke kerk werd gebouwd. De R.K. St.-Willibrorduskerk (Boerhaar 41) is een driebeukige neogotische kruiskerk met toren van twee geledingen en een ingesnoerde spits met flankerende torentjes. De kerk, met aan de noordzijde naast de toren een doopkapel, werd in 1912-'13 gebouwd naar plannen van H. Kroes op de plaats van een voorganger uit 1818. Het orgel stamt uit 1923. De pastorie (Boerhaar 43) kwam in 1913 tot stand naar plannen van H. Kroes. Interessante woonhuizen zijn het neoclassicistische woonhuis Boerhaar 51 uit 1862 en Boerhaar 13, gebouwd in 1889 en omstreeks 1910 opgehoogd in jugendstil-vormen.