Monumenten in Nederland. Overijssel

Staphorst en Rouveen

Langgerekt streekdorp met karakteristiek bebouwingsbeeld: een eindeloze reeks van in totaal ruim duizend boerderijen aan weerszijden van de bijna acht kilometer lange straatweg. In het noorden is er een verdichting rondom de kerk van Staphorst en in het zuiden om die van Rouveen. Beide dorpen worden al in de 13de eeuw genoemd, maar lagen toen westelijker. De ontginning van het hoogveengebied geschiedde vanuit de beekdalen van de Genne (Zwarte Water), de Sethe (Meppelerdiep) en de Reest. Voor de ontginning van het noordelijke deel was het in 1325 van Ruinen naar De Wijk (Drenthe) verplaatste benedictijnenklooster Dickninge belangrijk. Voor het zuidelijke deel speelde het in 1233 gestichte benedictinessenklooster Mariënberg te Zwartewatersklooster een belangrijke rol. Vanuit de beekdalen verdeelde men het hoogveengebied in een aantal ontginningsblokken of slagen, vier blokken voor Staphorst en vier voor Rouveen. Inklinking en oxidatie leidden tot maaiveldverlaging, waardoor men het dorp moest verplaatsen. Een eerste verplaatsing geschiedde in 1282 toen nabij het Scholenland, hoek Rechterensgracht, een kerk tot stand kwam. Hierna volgden nog verplaatsingen in het midden van de 15de eeuw - met de Hooidijk als bewoningsas - en de tweede helft van de 16de eeuw. Omstreeks 1600 ontstond de huidige situatie met de Nieuwe Dijk (nu Oude Rijksweg-Gemeenteweg) als bebouwingsas. Aan de zuidzijde sloot in 1637 daar de directe verhoogde weg via Lichtmis naar Zwolle op aan. In 1641 werd de kerk van Rouveen gesticht en in 1752 die te Staphorst. Omdat het lokale erfrecht de grond gelijkelijk onder de zoons verdeelde, ontstond gaandeweg een opsplitsing van het bouwland in de breedte. Deze ontwikkeling leidde uiteindelijk tot langgerekte stroken, maar ook tot achter elkaar haaks op de weg geplaatste boerderijen. Ten zuiden van Rouveen beperkt de bebouwing zich voornamelijk tot de oostzijde van de dijk. Beide dorpen hebben sterk te lijden gehad van de watersnood van 1825, waarbij veel van de oudere bebouwing verloren is gegaan. Bij De Hoek te Staphorst kwam in 1828 de afslag van de rechtstreekse Napoleontische rijksweg naar Meppel. In 1867 vond de opening plaats van het station Staphorst aan de lijn Zwolle-Meppel. Voor de afzet van de zuivelproducten was de markt te Meppel van groot belang. Kort na de eeuwwisseling ontstonden in totaal dertien zuivelfabriekjes, waarvan er nog drie resteren. Als gevolg van ruilverkavelingen sinds 1931 werden aan de oostzijde, richting Boswachterij Staphorst, heidegronden in cultuur gebracht. Tevens ontstond over

Staphorst, Herv. kerk van Rouveen

de ‘Staphorster Es’ de nieuwe verbindingsweg van Lichtmis naar De Hoek, waar deze op de Napoleontische weg aansloot. In 1970 heeft men deze weg door het dorp verbreed tot de autosnelweg A28. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond in Staphorst een aantal woonwijken tussen snelweg en spoor; in Rouveen verrees enige nieuwbouw ten westen van de kerk.

De Herv. kerk (Oude Rijksweg 443, Rouveen) is een rechthoekige zaalkerk met een rijzige toren, gebouwd in 1641 ter vervanging van een meer westelijk gelegen kerk uit omstreeks 1400. De toren heeft twee geledingen en een aangekapt tentdak. De steunberen en spitsboogvensters van de kerk duiden op de late toepassing van gotische vormen. In 1893 werd de kap verlaagd. De kerk is in 1931 inwendig gemoderniseerd en in 1974-'75 gerestaureerd naar plannen van H.J. Meijerink. Tot de inventaris behoort een 17de-eeuwse geelkoperen lezenaar aan de moderne kansel. Rondom de kerk ligt het in 1829 door de gemeente overgenomen kerkhof. De predikantswoning (Oude Rijksweg 435), een fors pand met ingezwenkte lijstgevel, is nieuw gebouwd kort na de watersnood van 1825.

De Herv. kerk (Gemeenteweg 52, Staphorst) werd in 1752 gebouwd door timmerman Pieter Brouwer; ze verving een westelijker gelegen kerk uit 1436. De toren van twee geledingen kwam in 1763 tot stand. Op de toren na heeft men de

[p. 250]

Staphorst, Boerderij Gemeenteweg 2, plattegrond

kerk in 1952-'54 geheel gesloopt en vervangen door een kruiskerk. Bij een ingrijpende verbouwing in 1991-'92 verrees aan de westzijde een heel grote, geschakelde zaalkerk. Gelijktijdig kreeg de toren een derde geleding in traditionele vormen en een ingesnoerde spits. In de kerk hangt een in 1908 hersteld rouwbord uit 1678. Naast de kerk staat een klok uit 1541, gegoten door Geert van Wou en Gherardus van Schonenborch. Achter de kerk strekt zich de Alg. begraafplaats uit. De pastorie (Gemeenteweg 53) is een fors pand uit 1909, voorzien van jugendstil-details.

De School met den Bijbel (Gemeenteweg 317) is een sober vormgegeven school uit omstreeks 1920, voorzien van expressionistische details en het opschrift ‘IIe School met den Bybel’.

Woonhuizen. In het dorp Staphorst staan enkele woningen van notabelen, waaronder Gemeenteweg 56-58, een dwars pand met lijstgevel, schilddak en stenen dakerker uit omstreeks 1850. Het is omstreeks 1910 verbouwd. Het neoclassicistische huis Gemeenteweg 38 stamt uit omstreeks 1870 en huisvest nu de historische vereniging. Het neoclassicistische

Staphorst, Boerderij Gemeenteweg 166-168

huis Gemeenteweg 85 dateert van dezelfde tijd. Boerderijen. Het eigen karakter van de dorpen Staphorst en Rouveen wordt in sterke mate bepaald door de ruim duizend boerderijen, waarvan er meer dan driehonderd rijksmonument zijn. De oudste stammen nog uit de 18de eeuw, maar het overgrote deel is 19de-eeuws. Het zijn langhuisboerderijen van het hallentype, met als algemeen kenmerk dat het dak wordt gedragen door een reeks gebinten waarvan de stijlen op enige afstand van de buitenwanden staan. De boerderijen bestaan veelal uit een bakstenen woongedeelte en een houten bedrijfsgedeelte met dwarsdelen. De voordeur, waarboven een gietijzeren levensboom prijkt, zit in de voorgevel met wolfdak en dient alleen voor bijzondere gelegenheden. De gebruiksingang, in de zijgevel, geeft toegang tot het op de straatzijde gerichte woongedeelte met een woonkamer en een opkamer met bedsteden en onderliggende melkkelder. Achter het woongedeelte ligt de dwarsdeel met potstal (later vaak vervangen door een dubbele dwarsstal) en daarachter

Staphorst, Boerderijen Oude Rijksweg 31-39 (achter elkaar)

een schuurdeel met tweede dwarsdeel en aan weerszijden een grondtas voor hooi. De dwarsdelen zijn herkenbaar aan de terugliggende toegang en een inspringend dakvlak. Karakteristiek zijn ook de houten schoorstenen, de schuifvensters met kleine roedenverdeling en de harde kleuren blauw en groen van deuren, luiken, hekwerk en melkrek. In het zuidelijke deel van het streekdorp komt ook de combinatie van grijs met donkergroen voor. De erfbeplantingen rondom het erf, de ‘Staphorster tuinen’, dragen bij tot het karakter en de beslotenheid.

De museumboerderij Gemeenteweg 67, gebouwd omstreeks 1840, geeft inen uitwendig een goed beeld van een boerderij van het zogeheten Staphorster type. In het interieur staan hier naast de voordeur een broodkast of spinde en in het voorhuis op een verhoging de ‘bissekist’, een kist voor het bewaren van de zondagse vrouwenkleren. Enkele boerderijen hebben aan de voorzijde een dwars gebouwd voorhuis, zoals Oude Rijksweg 96 en 285. Andere hebben een ‘bezikhuisje’, een aangebouwde woning voor de gepensioneerde ouders, zoals Gemeenteweg 166-168 en 250. Slechts enkele boerderijen zijn gedateerd, zoals Oude Rijksweg 348 (1822) en Gemeenteweg 35 (1875). De meeste zullen gaandeweg zijn vernieuwd. Mogelijk nog 18de-eeuws in aanleg zijn Oude Rijksweg 243, 272 en 379. Andere goede voorbeelden zijn onder meer Gemeenteweg 15, 152,

[p. 251]

229 en 275 en verder Oude Rijksweg 197, 225, 362, 457, 547 en 639. Een goed voorbeeld van een aantal achter elkaar geplaatste boerderijen zijn de vier boerderijen Oude Rijksweg 31-39.

Windmolen ‘De Leyen’ (Gemeenteweg 366) is een achtkante, met riet gedekte grondzeiler op bakstenen voet, gebouwd als korenmolen in 1854 en in 1907 voorzien van een nieuwe bovenas. Achter Gemeenteweg 250 staat de in 1895 gebouwde en in 1931 onttakelde ‘Costersmolen’.

De coöperatieve zuivelfabriek De Kleine Winst (Oude Rijksweg 395 ZF), nu ‘C.Z. Rouveen’ is een laag en langgerekt fabrieksgebouw in functionele vormen, voorzien van een schoorsteen. De fabriek ontstond in 1930 door fusie van de zuivelfabrieken ‘De Vlijt’ (1901) en ‘De Kleine Winst’ (1905).