Monumenten in Nederland. Overijssel

[p. 244]

Rijssen

Kleine stad, ontstaan bij de plaats waar de weg Deventer-Duitsland de Regge kruiste. De nederzetting kreeg in 1243 stadsrechten. De bebouwing van het vrijwel cirkelvormige stadje, dat alleen door een gracht werd beschermd, had een sterk agrarisch karakter. Karakteristiek waren de stadsboerderijen, die met de niendeur naar de straat waren gewend. De komst van de textielindustrie, in het bijzonder sinds 1850 de jutespinnerij en - weverij van Ter Horst & Co., veranderde weinig aan dat beeld. De fabriek verrees aan de noordzijde van Rijssen. Aan de zuidzijde werd in de jaren dertig van de 20ste eeuw het villapark Hollandsch Schwarzwald aangelegd. Na de Tweede Wereldoorlog groeide Rijssen verder uit in zuidelijke en westelijke richting. Het agrarische karakter is sinds de jaren zestig sterk verminderd. De fabriek werd in 1991 gesloopt.

De (Herv.) Grote of Schildkerk (Schild 8), oorspronkelijk gewijd aan de H. Dionysius, is een driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten noord- en middenbeuk en recht gesloten zuidbeuk. Drie traveeën van de noordbeuk vormden oorspronkelijk de romaanse parochiekerk. De tufstenen noordgevel met rondboogfries, en waarschijnlijk ook enkele pijlers in de kerk, dateren nog uit de 12de eeuw. In de tweede helft van de 15de eeuw heeft men het eenbeukige romaanse schip verhoogd voor het aanbrengen van hoge spitsboogvensters. Bovendien voegde men een tufstenen koor in laatgotische stijl toe. In het begin van de 16de eeuw kwam de huidige middenbeuk tot stand, het onderste deel uitgevoerd in tufsteen en daarboven in baksteen met tufstenen speklagen. Nadat de romaanse westtoren door grote bouwvalligheid in 1826 was ingestort, heeft men die niet herbouwd. De noord- en de middenbeuk werden naar het westen met een travee verlengd en kregen een neoclassicistische gevel met dorische pilasterstelling. Boven de ingang bevindt zich een klokkentorentje op een met leien beklede romp, voorzien van een trans, een vierkante bekroning met ionische orde en een ingesnoerde vierzijdige spits. In 1924-'25 breidde men de kerk naar ontwerp van T.E. Kuipers uit met de

Rijssen, Grote of Schildkerk (1987)

huidige zuidbeuk, voorzien van drie steekkappen. In aansluiting op de beide andere beuken werd het onderste deel van het muurwerk in tufsteen en het bovenste deel in baksteen uitgevoerd, onderling gescheiden door een strook met speklagen. Aan de noordzijde voegde men een lage consistorie toe. Het kerkinterieur wordt overdekt door stenen kruisribgewelven op kraagstenen met maskers. Tot de inventaris behoren onder meer een romaans zandstenen doopvont en een 18de-eeuws zandstenen grafmonument in Lodewijk XIV-stijl voor Frederica van Ittersum (†1729). Verder zijn er een 18de-eeuwse herenbank, met 17de-eeuwse onderdelen, van de havezate Oosterhof en een midden-18de-eeuws gestoelte van de havezate Grimberg. De eikenhouten kansel dateert uit 1812 en werd vervaardigd door C. Nijhof. Enkele bewaard gebleven fragmenten van een 19de-eeuws doophek zijn ook van zijn hand. Van het orgel uit 1856 van de gebroeders Scheuer is het pijpwerk gespaard; in 1980-'81 is het gerestaureerd door de firma Flentrop. Verder zijn er diverse voorwerpen uit omstreeks 1925, zoals een overhuifde herenbank, de kerkenraadsbanken, het doophek en de ijzeren lichtkronen. Ook de gebrandschilderde ramen dateren uit die tijd.

De R.K. St.-Dionysiuskerk (Rozengaarde 51) is een centraliserende kruiskerk met lager transept en zeszijdig gesloten koor. De hoge klokkentoren met dwars geplaatst zadeldak wordt bekroond door een achtzijdige spits. De laat-neogotische kerk verrees in 1924-'25 naar ontwerp van J.Th.J. en P.J.H. Cuypers; ze verving een kerk uit 1819. Het interieur wordt gedekt door kruisgewelven. Tot de inventaris uit de bouwtijd behoren onder meer het hoogaltaar, de preekstoel door atelier Cuypers, de koperen tabernakeldeuren door W. Thijssen, drie mozaïeken in de absis, het Theresiaaltaar (1927), de kruiswegstaties (omstreeks 1930) en diverse kandelaars, waaronder werk van atelier Brom en van W. Thijssen. Van ouder datum zijn onder meer het doopvont (1889) en delen van het vroegere hoofdaltaar (1898), beide door Mengelberg, en het neogotische Maria-altaar door Waterkamp (1901). De pastorie (Rozengaarde 53) uit 1925 is ontworpen door J.Th.J. Cuypers.

Overige kerken. De (Herv.) Westerkerk (Haarstraat 95) is een forse kruiskerk met hoge klokkentoren; ze heeft van een gebogen tentdak. De in 1930 gebouwde kerk vertoont expressionistische elementen. De (Geref.) Ontmoetingskerk (Boomkamp 4), een kruiskerk voorzien van een torentje met spits, dateert ook uit 1930.

De Oosterhof (Kasteellaan 1) is een voorm. havezate, bestaande uit een deels omgracht, L-vormig buitenhuis met schilddaken en een achtzijdige dakruiter op de naar het zuiden gewende frontvleugel. In de hoek tussen de beide vleugels staat langs de oostvleugel een ondiepe aanbouw. De oostvleugel en het oostelijke deel van de zuidvleugel kunnen uit de eerste helft van de 16de eeuw dateren. Waarschijnlijk in het begin van de 17de eeuw werd het gebouw uitgebreid met het westelijke deel van de zuidvleugel, waardoor een L-vormige plattegrond ontstond. Niet veel later voegde men aan de achterzijde een lage aanbouw

Rijssen, De Oosterhof, plattegrond begane grond

[p. 245]

Rijssen, De Oosterhof

toe, die bij de restauratie van 1966-'67 met uitzondering van de kelders werd gesloopt. De smalle vleugel langs de oostvleugel is waarschijnlijk laat-17de-eeuws. In het begin van de 18de eeuw is de zuidgevel geheel opnieuw opgetrokken en voorzien van een zandstenen middenpartij in Lodewijk XIV-stijl. Verder onderging het gebouw inwendig een ingrijpende verbouwing. Uit die tijd dateren nog een eenvoudige zandstenen schouw en de stucplafonds in het trappenhuis en de kamers op de begane grond. In de 19de eeuw heeft men verschillende vertrekken gemoderniseerd. Sinds 1988 dient het gebouw onder meer als museum.

Het in 1652 gebouwde en in 1737 vernieuwde bouwhuis werd in 1968 grotendeels vernieuwd. Het omringende landgoed wordt doorsneden door een 18de-eeuws lanenstelsel. Tot het landgoed behoorden de 19de-eeuwse langhuisboerderij Oosterhofweg 248 en de ‘Ittahoeve’ (Kasteellaan 9), een langhuisboerderij uit omstreeks 1910, waarvan de rijk gedecoreerde voorgevel een middenrisaliet heeft. Op het landgoed staat verder nog een voorm. dagsanatorium (bij Oosterhofweg 256) voor tbc-lijders. Dit houten gebouw, oorspronkelijk omstreeks 1900 opgetrokken als zomerhuis voor textielfabrikant A.H. ter Horst op het landgoed Grimberg (gemeente Wierden), werd in 1914 herbouwd op het landgoed Oosterhof en als dagsanatorium ingericht.

De voorm. buitenplaats Eshorst (Oosterhofweg 168) werd in 1914 gesticht door de textielfabrikant J. ter Horst op een deel van het landgoed Oosterhof. Het park werd in 1915 aangelegd in gemengde stijl naar ontwerp van L.A. Springer. In 1985 maakte de door K. Muller ontworpen villa plaats voor nieuwbouw. Ten zuiden van het park staat een voorm. eenlaags koetshuis met twee dienstwoningen (Oosterhofweg 162-166) uit omstreeks 1915.

Woonhuizen. Door het agrarische karakter van Rijssen kende het stadje relatief weinig woonhuizen, waarvan echter wel enkele interessante voorbeelden behouden bleven. Grotestraat 25 is een eenlaags diep pand uit 1616. Van de tweemaal op geprofileerde korbelen uitkragende topgevel bestaat het onderste deel uit vakwerk opgevuld met siermetselwerk, en het bovenste deel uit een houten voorschot. Het naastgelegen, waarschijnlijk ook 17de-eeuwse, diepe pand Grotestraat 27 heeft een vernieuwde voorgevel, maar vakwerk zijgevels en een houten voorschot aan de achterzijde. Het eenlaags diepe huis Grotestraat 7 met eenvoudige trapgevel dateert blijkens de jaartalankers uit 1664. Aan het eind van de 18de eeuw is het onderste deel van de gevel verbouwd in Lodewijk XVI-stijl.

Het brede huis Rozengaarde 63 dateert uit de eerste helft van de 19de eeuw en is voorzien van een lage verdieping en een schilddak met hoekschoorstenen. Omstreeks 1880 verrees de villa Wierdensestraat 110 in eclectische stijl naar ontwerp van J.C. Meijer.

Wierdensestraat 114 is een vrijstaande blokvormige villa uit omstreeks 1915, opgetrokken naar ontwerp van

Rijssen, Woonhuis Grotestraat 25

Rijssen, De Pelmolen

J. van der Goot en C.J. Kruisweg. De Nijenhof (Enterstraat 112) verrees in 1914 als ambtswoning voor burgemeester J. Knottenbelt. Het is een gepleisterde villa met rieten tentdak en een centrale schoorsteen. In het villapark Hollandsch Schwarzwald staan eenlaags huizen in chaletstijl uit omstreeks 1920, zoals De Spannevogel (A.H. ter Horstlaan 7), De Hoogekamp (A.H. ter Horstlaan 13) en A.H. ter Horstlaan 14. Markeloseweg 13 is een eenlaags woonhuis met rieten zadeldak. Het huis werd in 1937 gebouwd naar ontwerp van T.J. Loggers.

Stadsboerderijen. Van de karakteristieke akkerburgerhuizen of stadsboerderijen met het bedrijfsgedeelte naar de straat gewend, die tot 1970 het beeld bepaalden van de Bouwstraat, Holterstraatweg en Haarstraat, zijn slechts sterk verbouwde exemplaren bewaard gebleven. Een voorbeeld is Bouwstraat 49, een eenvoudig eenlaags pand met houten voorschot.

Windmolen ‘De Pelmolen’ (Pelmolenpad 9A) is een achtkante, met houten schaliën gebouwde stellingmolen op houten onderstuk en houten onderbouw, gebouwd in 1752 en in 1869 van een nieuwe bovenas voorzien. Deze oorspronkelijk 17de-eeuwse poldermolen uit De Beemster (Noord-Holland) is in 1752 in opdracht van J. ter Horst hier geplaatst en verbouwd tot een een olieen pelmolen. De onderbouw heeft ter

[p. 246]

weerszijden schuren met gepotdekselde wanden. Het molenaarshuis (Pelmolenweg 9) is een dwarshuis in eclectische stijl uit 1893.

Het station (Stationsdwarsweg 1-3) is een rechthoekig pand met mezzaninoverdieping en aan voor- en achterzijde risalerende middenpartijen. Het werd in 1886 gebouwd voor de Nederlandsche Lokaalspoorweg-Maatschappij in neoclassicistische stijl. In 1912 kreeg het station een lage zijvleugel, die tot wachtkamer derde klas werd bestemd.

De voorm. halteplaats Rijssen (Danneberg 52) is een eenlaags pand annex baanwachtershuis met naar voren springend middendeel, gebouwd in neorenaissance-trant voor de in 1910 in gebruik genomen spoorlijn Neede-Hellendoorn van de Locaalspoorweg Maatschappij. De lijn werd in 1935 opgeheven.

De (stads)pomp (hoek Haarstraat/Esstraat) stond oorspronkelijk op het Schild. De pomp is uitgevoerd in zandsteen en draagt het stadswapen en het jaartal 1799.

Het Volkspark (Oosterhofweg 49) is een wandelpark naar ontwerp van L.A. Springer, met in het noorden een landschappelijke aanleg met groepen en solitaire exoten en in het zuiden een aanleg in geometrische stijl. Al in 1893 waren er plannen tot stichting van een volkspark ter herinnering aan de textielfabrikanten J.H. en G.H. ter Horst. Door tegenwerking van het gemeentebestuur kwam het park pas in 1914-'19 tot stand. Het Parkgebouw uit 1914 is een naar ontwerp van K. Muller in neorenaissance-trant opgetrokken ontspanningsgebouw voor arbeiders. Aan de rechterzijde bevinden zich een hoge toneelzaal en een ingebouwde toren met vierzijdige torenhelm en lantaarn. De ovale volière bij het Parkgebouw werd in 1922 geschonken door M.G. van Heel. In 1922 richtte men in het noordelijke deel een gedenknaald op voor de stichters van het Volkspark.

Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Lentfertsweg ong.), gesticht in 1829, heeft een ommuring die is opgebouwd uit hergebruikte kloostermoppen van de in 1826 gesloopte romaanse toren van de Herv. kerk. Op de begraafplaats liggen de graven van de familie Ter Horst. De in 1880 aangelegde R.K. begraafplaats (Enterstraat ong.) heeft een neogotisch poortgebouw met achtkantige spits, mogelijk naar ontwerp van G. te Riele. De 19de-eeuwse Isr. begraafplaats (Arend Baanstraat ong.) heeft een eenvoudig bakstenen lijkhuisje met zadeldak.