Monumenten in Nederland. Overijssel

Raalte

Esdorp voor het eerst genoemd in 1123, in een mogelijk valse oorkonde. In 1265 vielen de kerk en het patronaatsrecht toe aan het benedictinesser nonnenklooster Mariënberg te Zwartewatersldooster. Dit had van 1351 tot 1393 hier ook een vestiging. Aan de noordzijde van het dorp ontstond de 15de-eeuwse havezate Hofstede. Na schade door oorlogsgeweld omstreeks 1580 volgde reparatie van de kerk. In 1603 werd de katholieke pastoor afgezet, maar het overgrote deel van de bevolking bleef katholiek. Vanuit het nabij gelegen huis Strijtveen waren vanaf 1653 jezuïeten werkzaam. In 1748 kwam een einde aan deze jezuïetenstatie. In het dorp werd in 1750 een schuurkerk gebouwd die in 1834 afbrandde. In 1858 werd de tak Deventer-Raalte van het Overijssels Kanaal gegraven. De in de omgeving gevonden ijzeroer kon hierdoor naar de ijzergieterij Nering Bögel in Deventer of verder naar het Ruhrgebied verscheept worden. In 1879 kwam het station Raalte gereed, aan de in 1881 geopende spoorlijn Zwolle-Almelo. In 1879 werd de havezate Hofstede verkocht en de gronden verkaveld. In 1964 is het huis zelf afgebroken ten behoeve van de uitbreiding van de scholengemeenschap De Hofstede. Door de tomeloze naoorlogse uitbreidingen is van de oude dorpstructuur weinig bewaard gebleven. Aan de oostzijde, langs het kanaal, vormde zich een industrieterrein waar onder andere in 1948 een vestiging van de rubberfabriek Hevea kwam, nu Vredestein Icropo. Na de oorlog is de Raalterenk gaandeweg volledig volgebouwd met woonwijken als de Blekkerhoek in het noorden, Westdorp en Langkamp in het westen en Olykampen, Hartkamp en Vloedkampen in het zuiden. Vanaf het midden van de jaren tachtig ontstond aan de noordzijde van de spoorlijn de wijk Het Raam.

De (Herv.) Plaskerk (De Plas 7), oorspronkelijk gewijd aan de H. Kruisverheffing, is een eenbeukige laatgotische kerk met een smaller koor en gedrongen toren van twee geledingen met tentdak. Archeologisch onderzoek uit 1969 heeft uitgewezen dat in de 12de eeuw een eerste kerk in oersteen werd gebouwd; deze bestond uit een schip met een smaller rondgesloten koor. Kort na 1425 werd het huidige driezijdig gesloten koor gebouwd met inwendig kruisribgewelven. Aan het eind van de 15de eeuw werd het romaanse schip vervangen door het huidige brede schip. Na oorlogsschade werd de kerk in 1592 hersteld. Omstreeks 1694 stortte de oude toren in en werd in 1697 vervangen door de huidige. Toen zijn ook de beschadigde gewelven in het schip verwijderd. Omstreeks 1835 kreeg de kerk aan de buitenzijde een blokbepleistering. Omstreeks 1970 werd de kerk ingrijpend

[p. 242]

Raalte, (Herv.) Plaskerk, plattegrond

gerestaureerd onder leiding van D. Wijma, waarbij de buitenbepleistering werd verwijderd, de toren werd verhoogd en een aanbouw aan de zuidzijde verdween. Aan de noordzijde is toen een nieuwe consistoriekamer toegevoegd. Inwendig bevinden zich aan de noordzijde van het koor resten van een laatgotisch sacramentskastje. De preekstoel en drie herenbanken stammen uit omstreeks 1700. Het orgel met galerij op houten toskaanse zuilen ontstond in 1836, naar plannen van C.F.A. Naber.

De R.K. kerk van de H. Kruisverheffing (Kerkstraat 6) is een forse, driebeukige neogotische hallenkerk. De toren heeft drie geledingen en een ingesnoerde naaldspits, welke aan de basis een balustrade met flankerende pinakels heeft gekregen. De kerk werd in 1891-'92 gebouwd naar plannen van A. Tepe, met als uitvoerder G. Ebbers, ter vervanging van een uit 1936 stammende voorganger. De kerk is sterk verwant aan de St.-Nicolaaskerk te IJsselstein. Het interieur is in 1958-'63 en in 1991-'92 voorzien van een nieuwe polychromie. De kerk heeft net- en stergewelven en een neogotische tegelvloer met tableau's. De inrichting dateert grotendeels uit het laatste kwart van de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw. Diverse stukken komen uit het atelier van F.W. Mengelberg, zoals het hoofdaltaar (1891), het Mariaaltaar (1894), het St.-Antoniusaltaar (1898), diverse beelden en beeldengroepen (1892-1900) en de reliëfs in de communiebank (1899). Verder zijn er twee beelden, voorstellende Johannes de Evangelist en St. Aloysius (1897 en 1899), van atelier Margry, een kaarsenkroon (1899) van de firma Pothof uit Münster (D), twee zevenarmige kandelaars (1893) door W. Polders uit Kevelaer (D) en een marmeren doopvont (1892) met koperen deksel door J.H. Brom. Ook de neogotische banken zijn bewaard gebleven. De gebrandschilderde ramen in de koorabsis zijn vervaardigd door H.J.J. Geuer; die in de doopkapel (nu gedachteniskapel) komen uit atelier P. Cuypers. In 1991 heeft de kerk ramen overgenomen uit de gesloopte St.-Martinuskerk te Groningen, voorstellende de Tien Geboden (1890-1920), vervaardigd door atelier Nicolas. De kruiswegstaties zijn gemaakt door A. en P. Windhausen. Op het kerkhof staat een uit 1928 stammende kleine kapel. De grote pastorie (Kerkstraat 8) werd in 1929 door M. Roebbers ontworpen.

Raalte, R.K. H. Kruisverheffingskerk

De voorm. synagoge (Stationsstraat 21) is een zaalgebouw uit 1889, met neorenaissancistische details. Het gebouw doet momenteel dienst als Vrij Katholieke kerk.

De R.K. St.-Pauluskerk (Westendorplaan 122) is een goed voorbeeld van een naoorlogse kerk met een lage, vlak gedekte kerkruimte, gebouwd in 1965-'66 naar plannen van Joh.H. Sluijmer. De vrijstaande toren werd in 1969 toegevoegd.

Huize Angeli Custodis (Kerssemakersstraat 46) is een langgerekt gebouw met toren, gesticht in 1930-'32 als katholiek ziekenhuis bediend door de Zusters van Tilburg. Sinds 1964 doet het dienst als kloosterbejaardenhuis.

Woonhuizen. In het dorp zijn slechts enkele interessante woonhuizen bewaard gebleven. Het woon- en winkelpand Herenstraat 1 ontstond in 1832 als zaak in manufacturen voor J.W. Remmers en T.M. van den Belt. Remmers was een Tödde, een katholieke linnenverkoper. De huidige winkelpui werd in 1915 toegevoegd. Het eclectische huis Brugstraat 29 uit circa 1870 is een goed voorbeeld van een rijker dwars dorpswoonhuis met verhoogde middenrisaliet en mezzaninoverdieping. Het sober neoclassicistische Spinhuis (Kerssemakersstraat 11) stamt uit circa 1875. De dokterswoning Zwolsestraat 16 werd in 1925 ontworpen door M. Roebbers en dient nu als raadhuis. De burgemeesterswoning Kerssemakersstraat 53 kwam in 1942 tot stand naar plannen van A.T.A.J. Wiegerinck uit Groenlo.

De watertoren (Korenstraat 18) is in 1933 gebouwd in opdracht van de Waterleiding Maatschappij Overijssel. Het betonnen vlakbodemreservoir heeft

[p. 243]

een bakstenen omkleding in licht expressionistische vormen en wordt afgesloten met een afgeknot tentdak.

't Reelaer ('t Reelaer 1), gelegen ten noordwesten van Raalte aan de Raalter wetering, is een voorm. havezate waar in 1608 een huis stond dat toen gekocht werd door Johan Witte tot Wittenstein. In het begin van de 19de eeuw werd het huis verbouwd in opdracht van Gabriël Vidal de Saint Germain. In 1910 werd het landgoed verkocht aan Edzard Reint van Welderen baron Rengers en zijn vrouw Marie Amelie Hoevenaar van Geldrop. Deze lieten het huis afbreken en in 1910-'13 herbouwen tot een groot landhuis in neorenaissance-vormen en met ‘Um 1800’-elementen naar ontwerp van H. Meijerink. De ingangspartij heeft een balkon op ionische zuilen. Ook aan de tuinzijde bevindt zich een breed balkon gedragen door ionische zuilen. Het omlopende schilddak wordt bekroond door een dakruiter. In het nog originele interieur uit 1910-'13 bevindt zich een 17de-eeuwse schouw afkomstig van het oude huis. Ook de betimmering in de bibliotheek bevat mogelijk nog 17de-eeuwse onderdelen. Het tuinontwerp uit 1911 is van de hand van L.A. Springer. Op het landgoed staat een aantal boerderijen uit circa 1912: 't Reelaer 15-19 en 't Reelaer 23.

Mariënheem. Ten oosten van Raalte ligt het dorp Mariënheem, dat is ontstaan rond de toen gebouwde kerk. De R.K. kerk O.L. Vrouwe Hemelvaart (Nijverdalseweg 32) is een driebeukige pseudobasiliek met een ingangsportaal onder een zadeldak. De hoogopgaande vieringstoren en kleine

Raalte, Landhuis 't Reelaer, plattegrond begane grond (1911)

Luttenberg bij Raalte, Lourdesgrot

traptoren worden beide gedekt door een tentdak waarop een bolvormige bekroning. De kerk werd in 1937-'38 gebouwd naar plannen van G. Leeuwenberg in een aan het werk van Kropholler verwante traditionalistische stijl. Het priesterkoor aan de oostzijde is in de jaren zestig gesloopt. De kruiswegstaties in de kerk zijn van de hand van L. Sengers. De pastorie (Nijverdalseweg 34) stamt uit 1937.

Nabij de kerk staan een openluchtkapel uit circa 1937 en een laat-19de-eeuws beeld van Maria met Kind. De Bagatelle (Nijverdalseweg 10) is een met riet gedekt pand, dat mogelijk na 1747 is ontstaan als posthuis en toen tot het landgoed Schoonheten behoorde. In 1819 werd het tot theehuis ingericht; na oorlogsschade is het in 1947 hersteld.

Luttenberg. Ten noordoosten van Raalte ligt het dorp Luttenberg, oorspronkelijk ontstaan als hoevenzwermdorp nabij de 15de-eeuwse - en in het eind van de 19de eeuw verdwenen - havezate Luttenberg. Al in 1620 stichtte men hier een katholieke kapel die in 1769 werd afgebroken. De R.K. St. - Corneliuskerk (Butzelaarstraat 22) is een driebeukige neogotische hallenkerk met toren van twee geledingen, waarvan de bovenste overgaat in een bakstenen achtkant met wijzerplaten en een slanke spits. De kerk werd in 1904-'05 gebouwd naar plannen van W. te Riele. In 1920 volgde een uitbreiding en in 1939 werd de kerk gerestaureerd en vergroot. Aan de oostzijde bevinden zich in de buitenmuur stenen met daarin gebakken de namen van gulle gevers. De iets noordelijker gelegen Lourdesgrot (Harmelinkstraat hoek Butzelaarstraat ong.), ontstaan in 1914-'15, is een blijk van katholieke devotie die in Overijssel zeldzaam is. De gepleisterde structuur heeft een door een hek afgesloten grotgedeelte en schuin daarboven een beeld van Maria.

Broekland. Ten zuidwesten van Raalte ligt het dorp Broekland, oorspronkelijk ontstaan als hoevenzwermdorp, dat kerkelijk in 1911 van de parochie Boerhaar werd afgesplitst. De R.K. St.-Marcellinuskerk (Van Dongenstraat 10) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek; de toren telt drie geledingen en heeft een ingesnoerde spits. Op de plaats van een uit 1819 stammende kapel werd in 1911-'12 de huidige kerk gebouwd naar plannen van H. Kroes en met als opzichter C.A. Hardeman. De laatste verzorgde in 1931 de uitbreiding van de kerk met zijbeuken. De gebrandschilderde ramen zijn van de hand van J. Colette en stammen, net als de pastorie (Van Dongenstraat 12), uit 1912. Op het voorm. landgoed Neppelenbroek staat een fraaie hallenboerderij met dwarshuis (Neppelenbroekerdijk 1) uit omstreeks 1900.