Monumenten in Nederland. Overijssel

Nijverdal
(gemeente Hellendoorn)

Industriedorp gesticht in 1836 op de plaats van het esdorp Noetsele, ten noorden van de in 1829-'30 aangelegde straatweg Zwolle-Almelo waar deze de bevaarbare Regge kruist. De naam is een samentrekking van Nijver(heid) in het (Regge)dal en werd gesticht door Thomas Ainsworth toen deze enkele pakhuizen liet bouwen voor het agentschap van de Nederlandse Handel-Maatschappij (N.H.M.). Daar werden calicots (gebleekte witte effen katoentjes) afkomstig uit Twente tijdelijk opgeslagen voor later vervoer naar Amsterdam, Haarlem en uiteindelijk Nederlands-Indië. Hetzelfde jaar stichtte Ainsworth aan de zuidzijde van de weg een textielfabriek met kettingsterkerij, vlasspinnerij en modelweverij. In 1851 kwamen deze gebouwen in het bezit van G. en H. Salomonson, die er in 1852 een nieuwe stoomweverij bouwden, de Koninklijke Stoomweverij te Nijverdal (K.S.W.). Gelijktijdig verrezen aan de Grotestraat tachtig arbeiderswoningen, ‘De Verdeling’ genoemd.

Rond 1895 zijn deze weer gesloopt. Voor het bleken van de calicots werd in 1861 op toen Rijssens grondgebied de Nederlandse Stoombleekerij (N.S.B.) opgericht. In 1879 kwam het, in 1973 gesloopte, station Hellendoorn-Nijverdal tot stand langs de in 1880 geopende spoorlijn Zwolle-Almelo. In 1882 werd het agentschap van de N.H.M. opgeheven en op dat terrein werd in 1889 door de Gebr. Salomonson een eigen blekerij gebouwd, de Koninklijke Stoombleekerij (K.S.B.). Tussen 1908 en 1935 had Nijverdal een halte aan de Locaalspoorweg-Maatschappij Neede-Hellendoorn. In 1925-'35 werd Nijverdal sterk uitgebreid en is de Wilhelminawijk ten noorden van het spoor tot stand gekomen. Flinke oorlogsschade leidde in 1947 tot een wederopbouwplan en vervolgens verrezen enkele nieuwe woonwijken waaronder begin jaren zestig De Blokken, gevolgd door 'n Oaln Diek, Noetsele III, Groot Lochter en Groot Hulsen. Anders dan in Twente is in Nijverdal het industriële karakter goed bewaard gebleven. Dit is mede het gevolg van de fusie in 1957 van de textielfabriek H. ten Cate Hz. & Co. te Almelo en de Koninklijke Stoomweverij te Nijverdal N.V. tot de nog bestaande Koninklijke Nijverdal-Ten Cate NV. Hierdoor is langs de Regge een belangrijk industrielandschap behouden gebleven.

De Geref. kerk De Regenboog (Grotestraat 125) is een sobere kruiskerk uit 1908; ze heeft een kleine simpele spits boven de ingang en moderne halfronde aanbouw aan de voorzijde.

De Vrije Evangelische Gemeente (Grotestraat 68) is een forse driebeukige kruiskerk met aanbouwen in de hoeken en aan de voorzijde en in een geveltoren overgaande middenrisaliet, gebouwd in 1923 in expressionistische vormen.

De R.K. kerk St.-Anthonius van Padua (Grotestraat 148) is een driebeukige laat-neogotische kruisbasiliek met doopkapel. De slanke toren van drie geledingen heeft een met korte bakstenen lantaarn, flankerende hoektorentjes en een achtzijdige spits. Al in 1903 was een eigen parochie ontstaan met een noodkerk, maar pas in 1921 kon de nieuwe kerk ingewijd worden. In 1986 is de kerk gerestaureerd. De pastorie (Grotestraat 150) dateert eveneens van 1921. Het verenigingsgebouw Eendracht Maakt Macht (Salomonsonstraat 1) is een fors diep pand op bakstenen plint en heeft een puntgevel met trapvormig klimmend fries. Het werd in 1907 gesticht door de Christelijke textielarbeidersvereniging Unitas.

De Eversberg (Eversbergweg ong.) is een restant van de in 1612 door Adam van Heerdt gebouwde havezate die later door Thomas Ainsworth werd bewoond. Rond 1860 werd het verbouwd, maar in 1887 volgde afbraak. Op de fundamenten ontstond een boerderij waarbij een gedeelte van de benedenverdieping werd gespaard. In 1943 ging het geheel door brand verloren en werd nooit herbouwd. Delen van de oorspronkelijk 18de-eeuwse lanenstructuur zijn bewaard gebleven.

Woonhuizen. Van de oorspronkelijke woonbebouwing in het dorp is weinig bewaard gebleven. Het pand in simpele chaletstijl met sierspant Spijkerweg 19 stamt uit omstreeks 1910. In dezelfde tijd werd ook de rij dubbele arbeiderswoningen Weverstraat 110 gebouwd. Het overwegend rationalistische dubbele woonhuis met jugendstil-details Grotestraat 48-50 ontstond omstreeks 1915.

De Koninklijke Stoomweverij te Nijverdal (K.S.W.) (Hoge Dijkje 2-4) is een katoenweverij ontstaan toen in 1852 de gebroeders G. en H. Salomonson de in 1836 gestichte fabriek van Thomas Ainsworth overnamen. Zij vervingen deze door een nieuwe fabriek naar plannen van meestertimmerman B. Witzand uit Almelo met daarin vijftig machinale weefgetouwen. In 1853 verkregen ze het predikaat Koninklijk en in 1857 volgde een uitbreiding. Onder leiding van de vaste bouwkundige T.A. Trijssenaar volgden tussen 1883 en 1898 een aantal uitbreidingen. Naar ontwerp van H.A. Witzand ontstond in 1899 een nieuw kantoorgebouw, dat in 1911 van een nieuwe gevel in

[p. 221]

Nijverdal, Koninklijke Stoomweverij, machinekamer

jugendstil-vormen werd voorzien naar plannen van M.H. Krabshuis. Deze was ook verantwoordelijk voor de bijzonder vormgegeven machinekamer annex de elektriciteitscentrale (Hoge Dijkje 4a); een hoog gebouw in jugendstil-vormen, met decoraties in heldere baksteen en een in tegels uitgevoerde wijzerplaat en opschrift. Gelijktijdig ontstonden de shedconstructies aan de Salomonsonstraat. In 1926 werd een eigen spinnerij gebouwd. Kort na de oorlog is het pakhuis aan het Hoge Dijkje, vermoedelijk uit 1899, verbouwd tot kantoor. Sinds 1957 maakt de fabriek deel uit van de Koninklijke Nijverdal-Ten Cate NV en momenteel huisvest het de sectie Ten Cate Nicolon. Voor het machinehuis staat een herdenkingszuil voor G. Salomonson Hzn. (1838-1911) ter gelegenheid van zijn vijftigjarig jubileum in 1909. Op de hoek met de Grotestraat staat een monument voor Thomas Ainsworth voorzien van bronzen reliëfs. Aan de zijgevel langs de Grotestraat zit een bronzen buste van koning Willem I uit 1893, geplaatst ter gelegenheid van het 40-jarig jubileum van het predikaat koninklijk, met daaronder een gedenkplaat uit 1836 ter ere van het honderdjarig bestaan van Nijverdal.

De Nederlandse Stoomblekerij (N.S.B.) (P.C. Stamstraat 19-19A) werd in 1861 gesticht op toenmalig Rijssens grondgebied door G.W. van Heel en de Gebr. Salomonson. Als gevolg van de textielcrisis in de jaren zestig (door de Amerikaanse Burgeroorlog) en het daaruit voortvloeiende tekort aan katoen, traden de Gebr. Salomonson uit en ontstond in 1868 de firma Van Heel & Co. Deze werd in 1871 omgezet in de N.V. Nederlandse Stoomblekerij. In 1887 werd P.C. Stam directeur, waarna in 1888 een uitbreiding van de fabriek volgde en de bouw van ketelhuis en machinekamer. In 1898 vond opnieuw een vergroting plaats, nu naar plannen van C. Eckhardt uit Almelo. Het huidige hoofdgebouw in neorenaissance-vormen met tegeltableau ‘NSB’ stamt van deze verbouwing. De shedconstructies van de blekerij werden in 1905 uitgebreid. In 1903 ontstond op het terrein de stijfselfabriek Atlas, maar deze werd in 1908 door brand verwoest en niet meer in Nijverdal herbouwd. Rond 1915 verrees in de nabijheid van de fabriek een watertoren (P.C. Stamstraat ong.), bestaande uit een open betonconstructie waarop een vlakbodemreservoir. Sinds 1957 maakt de fabriek deel uit van de Koninklijke Nijverdal-Ten Cate NV en momenteel huisvest het de sectie Ten Cate Technical Fabrics.

De Koninklijke Stoomblekerij (K.S.B.) (Campbellweg 30-34) werd in 1889 gesticht door de Gebr. Salomonson ten noorden van de weg Zwolle-Almelo. Daartoe werden de uit 1836 en 1850 stammende pakhuizen van de N.H.M. aangekocht, die in 1882 leeg waren komen te staan. In 1894 volgde een vergroting naar plannen van T.A. Trijssenaar, gevolgd door uitbreidingen in 1897 en 1898-'99 naar ontwerp van H.A. Witzand. In 1901 brandde de fabriek geheel af, waarna hetzelfde jaar een nieuwe fabriek ontstond tussen de Campbellweg en de Regge, eveneens naar plannen van H.A. Witzand. In 1918 werd de schoorsteen aldaar vernieuwd. M.H. Krabshuis tekende in 1910 voor een uitbreiding aan de westzijde van de Campbellweg. Hij is ook verantwoordelijk voor de watertoren die daar omstreeks 1920 ontstond. Deze bestond uit een betonnen vlakbodemreservoir met bakstenen omkleding in licht expressionistische vormen. Sinds 1957 maakt de fabriek deel uit van de Koninklijke Nijverdal-Ten Cate NV en momenteel huisvest het de sectie Ten Cate Protect. Bij de ingang van de fabriek staat een gedenksteen voor H. Salomonson Gzn. (1868-1918).

De Sprengenberg (Sprengenbergerweg 1) is een ten zuidwesten van Hellendoorn op de westflank van de Haarlerberg gebouwd zomerhuis met uitkijktoren, gebouwd in drie etappes tussen 1898 en 1910 naar ontwerp van K. Muller voor A.A.W. van Wulfften Palthe, eigenaar van de textielwasserij Palthe. De hoge gecementeerde jachtannex uitkijktoren doet Zuidduits aan en wordt bekroond door een open houten uitkijkpost met tentdak en op de zuidwesthoek een arkeltorentje met ingesnoerd kegeldak. De jachtkamer op de begane grond sluit aan op nevenruimten en een vleugel op L-vormige plattegrond. De tuinaanleg is naar ontwerp van L.A. Springer en in 1910 door P.H. Wattez aangepast.

Inwendig bevindt zich de indrukwekkende hoge torenkamer, aan vier zijden voorzien van grote ronde bogen waarboven een galerij. Deze ruimte heeft een forse schouw en een gebrandschilderd raam. De vestibule is voorzien van een strakke marmeren schouw en een hoge lambrisering met eenvoudige ingekerfde decoratie. De achtzijdige uitbouw heeft een houten plafond gesteund door korbelen. Op de eerste verdieping bevinden zich de biljartkamer en de werkkamer,

[p. 222]

Nijverdal, De Sprengenberg

Nijverdal, De Sprengenberg, plattegrond begane grond

beide nog volledig ingericht en voorzien van gestucte plafonds en parketvloeren. Vermeldenswaard zijn verder onder meer de oorspronkelijke badkamer uit circa 1908 en het papierbehang uit circa 1910 in een van de logeerkamers.