Nieuwleusen
Veenranddorp, ontstaan in 1635 onder de naam Oostveen op de woeste gronden van de marke Leusen. Het dorp bestaat uit twee bebouwingskernen. De zuidelijke kern (Kerkenhoek) ontstond rondom de in 1662 gebouwde kerk, de noordelijke (Den Hulst) langs de in 1809-'11 gegraven Dedemsvaart, waar ook de in 1904 opgerichte Union-fietsenfabriek werd gebouwd. Na een eerste ruilverkaveling in 1925-'26, om de ongunstige langgerekte kavels op te heffen, groeiden de kernen vanaf 1960 steeds meer aan elkaar.
De
Herv. kerk (Dommelerdijk 102) is een neoclassicistische zaalkerk met dakruiter, gebouwd in 1829 ter plaatse van een kerk uit 1662. De kerk, waarvan de eerste steen gelegd werd door ds. R.S. van der Gronden, kwam tot stand naar plannen van W. van Emst uit Zwolle. Het op een bakstenen plint geplaatste gebouw heeft een neoclassicistische ingangspartij, dorische hoekpilasters en aan beide zijden twee opvallende ingezwenkte halsgevels. De dakruiter, met daarin een klok uit 1670, zal bij de restauratie van 1950 zijn vervangen door de huidige. De kerk bevat een midden-17de-eeuwse preekstoel met het alliantiewapen
Nieuwleusen, (Geref.) Scholtenkerk
Nieuwleusen, Union-fietsenfabriek
van Herman Roelinck en Elisabeth Mechteld Ripperda, bewoners van het omstreeks 1849 gesloopte huis Vechterweerd bij Dalfsen.
Overige kerken. De voorm. Geref. kerk (synodaal) (Westeinde 11) is een uit 1869 stammende zaalkerk, nu in gebruik als garage. De Geref. Scholtenkerk (Oud Geref. Gemeente) (Westeinde 36) is een kort na de afscheiding in 1869 ontstane sobere zaalkerk gebouwd op een gepleisterde plint. In het buurtschap De Meele staat het uit 1921 daterende Herv. kerkgebouw Rehoboth (Meeleweg 37), een lange zaalkerk met dakruiter en driezijdig gesloten ingangspartij. De Geref. kerk (Burg. Backxlaan 269) is een kruiskerk uit 1939. Ze werd mogelijk ontworpen door B.T. Boeyinga.
Raadhuizen. Het neoclassicistische woonhuis Westeinde 7 werd in 1878 gebouwd als burgemeesterswoning annex raadzaal. Schuin ertegenover bouwde men in 1931 het huidige raadhuis Westeinde 2. De uit Friesland afkomstige architect Hajkema maakte het ontwerp in traditionalistische vormen.
De openbare lagere school (Oosteinde 47-49) is een gebouw van vier lokalen met losstaande onderwijzerswoning uit 1917.
Woonhuizen. De eclectisch vormgegeven dokterswoning Westeinde 4 dateert uit omstreeks 1870; boven de ingang zit een bakstenen dakerker. Huize Christina (Den Hulst 120) is een neoclassicistisch pand dat omstreeks 1885 werd gebouwd als notariswoning met kantoor. Bij een verbouwing omstreeks 1910 kreeg het zijn huidige dakkapel.
Boerderijen. Langs de uitvalswegen ter weerszijden van de zuidelijke kern van Nieuwleusen staat een aantal interessante boerderijen. De boerderij Westeinde 172 is in opzet nog 17de-eeuws, maar is in de 19de eeuw verbouwd. De dwarshuisboerderij Arend Nevenhoeve (Westeinde 46-48) dateert uit 1824. Andere interessante boerderijen zijn Oosterveen 87, Oosterveen 89 en de krukhuisboerderij Westeinde 112-114.
De Union-fietsenfabriek (Den Hulst 40) is een groot, vierkant en drielaags fabrieksgebouw, in 1904 door B.J. van den Berg opgericht. Het huidige fabriekscomplex uit 1914 is uitgevoerd in eenvoudige expressionistische vormen en heeft aan de voorzijde een opgaand gevelstuk.
De Oude Alg. begraafplaats (achter Westeinde 7) werd in 1829 gesticht en in 1943 gesloten. Op de begraafplaats liggen de graven van burgemeester C.W. baron van Dedem (†1870), zijn vrouw J.C. barones van Dedem geb. Engelkens (†1880) en de oprichter van de Union-fietsenfabriek, B.J. van den Berg (†1932).
Rollecate (Rollecaterweg 13) is een westelijk van Nieuwleusen en gedeeltelijk in de gemeente Staphorst gelegen
Auteursrechtelijk beschermd