Monumenten in Nederland. Overijssel

Losser

Dorp, ontstaan aan de westzijde van de Losserse Es en reeds in de 10de eeuw vermeld. Het dorp bestond oorspronkelijk uit twee kernen: het voordorp rond de in 1270 gestichte parochiekerk en het achterdorp ten zuiden van de Dorpsbeek. Beide kernen werden in 1665 vrijwel geheel door brand verwoest. Omstreeks 1900 vestigden zich vrij veel textielarbeiders in Losser; zij werkten in de textielfabrieken in Gronau (D.), maar gaven er de voorkeur aan om in Nederland te blijven wonen. Langs de Gronausestraat, de Oldenzaalse- en de Enschedesestraat ontstond lintbebouwing. In 1926 verrees

[p. 214]

Losser, Martinitoren (1981)

ten zuiden van het dorp de textielfabriek van L. van Heek. Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde het dorp zich aanvankelijk in noordelijke en later in westelijke richting.

De Martinitoren (Martinusplein 1) is het restant van de in 1903 afgebroken 15de-eeuwse R.K. St.-Martinuskerk. De omstreeks 1500 gebouwde toren heeft drie geledingen en een zadeldak tussen schoudergevels. In de oostgevel zijn gewelfaanzetten en dakmoeten zichtbaar van het verdwenen schip. Bij het herstel na de grote dorpsbrand van 1665 werd het bovenste deel van het muurwerk en de eikenhouten kap vernieuwd. In de toren hangen drie klokken uit 1666-'67, gegoten door Jan Fremy.

De Herv. kerk (Raadhuisplein 2) is een eenvoudige kleine zaalkerk met driezijdig gesloten koor, gebouwd in 1810. De dakruiter uit 1900 verving een ouder exemplaar uit 1814. De ingang met zandstenen omlijsting in de rechterzijgevel toont het bouwjaar. De kerk werd in 1954 gerestaureerd door J. Jans. De kerk bevat een barokorgel uit 1724-'25, gebouwd door Diedrich Martens uit Vreden (D.) en gerestaureerd in 1865 en 1923.

De voorm. R.K. pastorie (Kostergaarden 44-52) werd in 1876 gebouwd voor de St.-Martinuskerk naar ontwerp van J. Moll. Na de bouw van de nieuwe pastorie bij de R.K. kerk O.L. Vrouwe Geboorte richtte men het gebouw in 1902 in als klooster voor de zusters van Maria van Altijddurende Bijstand. Het pand werd uitgebreid met een eenbeukige, driezijdig gesloten kapel naar plannen van G. te Riele. Tegenwoordig zijn pastorie en kapel opgenomen in een complex voor ouderenhuisvesting.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe Geboorte, (Gronausestraat 2) is een neogotische, driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten koor, gebouwd in 1900-'02 naar ontwerp van A. Tepe ter vervanging van de in 1903 gesloopte St.-Martinuskerk. De geplande westtoren werd niet uitgevoerd. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven, rustend op ronde pilaren. Tot de inventaris behoort een serie van dertien laatgotische apostelbeelden en een kruisbeeld uit omstreeks 1500, afkomstig uit het in 1811 opgeheven klooster Maria Flucht aan de Duits-Nederlandse grens (D.). De aangebouwde, neogotische pastorie (Gronausestraat 4) stamt uit 1903. Woonhuizen. In het dorp staat een aantal boerderijachtige dorpshuizen of akkerburgerwoningen, veelal gebouwd na de dorpsbrand van 1665 en in latere tijd verbouwd. Het Teylershuis (Teylersstraat 4) is een langgerekt eenlaags dorpshuis met hoog zadeldak en aan de achterzijde een onderkelderde zaal. Het is in 1672 in opdracht van Derk Froen gebouwd en in 1778 door de familie Teylers aan de straatzijde uitgebreid. Het pand heeft een houten voorschot en een getoogde inrijpoort met sluitsteen voorzien van chronogram (1672). Het

Losser, Dorpsbleek met bleekwachtershuisje

Froonshuis (Raadhuisplein 6) is waarschijnlijk aan het eind van de 17de eeuw gebouwd en omstreeks 1800 in de huidige vorm verbouwd. Het driebeukige hallenhuis is in de lengte door midden gedeeld in twee apart bewoonde delen, maar er is ook een gemeenschappelijke deel. Ook het Aleida Leurinkhuis (Raadhuisplein 4) uit omstreeks 1800 heeft een dergelijke indeling. Het naar de Roberinkstraat gewende bedrijfsgedeelte is in 1955 door J. Jans verbouwd tot consistorie. Vergelijkbare dorpshuizen zijn het Heininkshuis (Martinusplein 4), dat omstreeks 1830 werd vergroot, en het Bonkenhuis (Martinusplein 8) uit de eerste helft van de 19de eeuw, met als draagconstructie een combinatie van een dekbalk- en een ankerbalkgebint. Torenstraat 2 is een breed eenlaags pand met mansardedak in eclectische stijl, met aangebouwd bedrijfsgedeelte uit 1892-'93, gebouwd in opdracht van de familie Osse. Uit omstreeks 1900 dateren Gronausestraat 249, een klein dorpshuis met zadeldak, en Teylersstraat 15-17, een eenlaags woon- en winkelpand met mansardedak. De arts L. de Bruyn liet in 1934-'35 de eenlaags villa Gronausestraat 72 bouwen naar ontwerp van Joh.H. Sluijmer met steil rieten dak en expressionistische vormen.

De voorm. dorpsbleek (Scholtinkstraat bij 5) is waarschijnlijk in 1774 in opdracht van de dorpsgemeenschap aangelegd

[p. 215]

Losser, Steenfabriek De Werklust

en heeft een aantal evenwijdige sloten en spoelbruggen. Het uit 1774 daterende eenlaags bleekwachtershuisje met vakwerkwanden is in 1963-'64 gerestaureerd door D. Hulshoff. De bleek is sinds 1948 eigendom van de gemeente Losser.

Industriegebouwen. In 1924 lieten de gebroeders Osse de steenfabriek ‘De Werklust’ (Oldenzaalsestraat 104) bouwen ter vervanging van een omstreeks 1895 gebouwde veldoven. Het is een van de laatste voorbeelden in Europa van een nog functionerende ringoven. Het complex bestaat uit een ovale ringoven van achttien ovens, zes bokschuren voor het drogen van de vormelingen en een bakstenen watertorentje met aangebouwde smederij. Een smalspoor voert naar een aan de Smuddeweg gelegen kleiput. De textielfabriek L. van Heek & Zn. (Gronausestraat 309) is in 1926-'28 naar plannen van A. Beltman gebouwd in opdracht van L. van Heek en zijn zoon H.J.P. van Heek. De fabriek produceerde weefgarens, tricotagegaren en verbandgaas en is nu een van de weinige nog functionerende Twentse textielfabrieken (nu Van Heek-Medical). De fabriek bestaat uit een drielaags spinnerij met plat dak, een hoge vierkante hoektoren die als watertoren dient, en een eenlaags weverij met shed-daken. Op de noordoosthoek staat een ketelhuis met schoorsteenpijp en aangebouwde kolenbunker in betonskeletbouw (1929), vergelijkbaar met die van de Bamshoeve in Enschede.

Boerderijen. Rond het dorp liggen enkele waardevolle boerderijen. Scholte Honiglo (Denekamperdijk 57) is een 18de-eeuwse langhuisboerderij met aan de achterzijde een op korbelen uitkragend houten voorschot. Ten zuiden van het dorp in het buurtschap Zoeke heeft de splitsing van het erve Wigger in de 18de eeuw twee boerderijen op één erf opgeleverd. Lange Wigger (Wiggersweg ong.) is een 18de-eeuwse, driebeukige boerderij met vakwerkgevels, die in de 19de eeuw werd uitgebreid tot een tweekapsboerderij. De Korte Wigger (Wiggersweg 1) is een 19de-eeuwse tweekapsboerderij met uitgebouwde bovenkamer. De nabijgelegen kleine langhuisboerderij De Flake (Flakenpad ong.) uit 1866 is een zogeheten wöner. Bij Erve Zwaferink (Glanerbrugdijk 7) staat een 18de-eeuwse bakspieker. Erve Mullerman (Gronausestraat 323) bestaat uit een eenlaags woonhuis met tentdak en een veeschuur met verhoogd middendeel voor oogstberging uit 1926.

Grensstenen. Ten oosten van het dorp staan op de Nederlands-Duitse grens enkele oude grensstenen. Nabij de Gildehauserweg staan twee uit 1548 daterende exemplaren (nummers 5 en 6) in Bentheimer zandsteen, voorzien van de wapens van Bentheim en de Bourgondische Kreits. Nummer 6 staat nabij boerderij Verbecke (D.). Bij de Oldenzaalsestraat en de Denekamperdijk ligt een rij grote veldkeien, die dienden als grensmarkering tussen de in de 19de eeuw opgeheven marken De Lutte en Losser. De stenen worden voor het eerst in 1651 genoemd.