Monumenten in Nederland. Overijssel

Diepenveen

Dorp, ontstaan op een donk langs de Zandwetering, waar Johannes Brinckerinck in 1408 het augustinessenklooster ‘In het diepe veen’ stichtte. Dit klooster werd in 1412 opgenomen in de Windesheimer congregatie en in 1451 bood het plaats aan meer dan honderd zusters. Bij de belegering van Deventer in 1578 werd het door de troepen van Rennenberg verwoest. De protestanten namen de bewaard gebleven kloosterkerk in 1659 in gebruik. Nadat het schoutambt Kolmschate, dat Deventer ten oosten van de IJssel aan drie zijden omsloot, in 1811 een zelfstandige gemeente werd, kreeg het de naam van het dorp waar de officiële kerk stond: Diepenveen. Afgezien van de kerk bestond het dorp slechts uit enkele woningen. Pas in 1836 werd het kerkbestuur in het bezit gesteld van de voormalige kloostergoederen en ontstond er gaandeweg enige lintbebouwing langs de Puinweg (nu Dorpsstraat en Oranjelaan). De in 1910 geopende Overijsselse Lokaalspoorweg Deventer-Ommen maakte het dorp tot een aantrekkelijke woonplaats voor forensen. Ook na de sluiting van de spoorlijn in 1934 bleef Diepenveen een vestigingsplaats voor gegoede Deventernaren. Na de Tweede Wereldoorlog verrezen in een halve cirkel om de oostzijde van het dorp nieuwe wijken met betere eengezinswoningen, villa's en bungalows.

De Herv. kerk (Kerkplein 4) is een rijzige, laat-gotische en eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor. Aan de westzijde zit een geveltorentje met achtzijdige houten lantaarn en een koepelvormige bekroning. De kerk is het overblijfsel van het in 1408 gestichte augustinessenklooster, dat op de grond van erve ‘De Plecht’ door Johannes Brinckerinck werd gesticht en financieel werd gesteund door Zwedera van Rechteren, douairière van Ruinen. De kerk kwam in de jaren 1409-'11 tot stand en moet binnen oorspronkelijk geen stenen gewelven hebben gehad. Wel zal ze in de twee westelijke traveeën van een op stenen gewelven rustende nonnengalerij

Diepenveen, Herv. kerk

voorzien zijn geweest. Met uitzondering van de kerk werden de kloostergebouwen in 1581 gesloopt na de verwoestingen in 1578.

De protestanten namen het gebouw in 1659 in gebruik. Getuige een gedenksteen boven de ingang werd in 1720 een grote herstelling uitgevoerd, mogelijk gemaakt door het legaat van Anthonius Matthaeus, hoogleraar rechtsgeleerdheid aan het Deventer Athenaeum, en zijn vrouw Judina van Hurck. De meest westelijke travee werd geheel van de rest van de kerk afgescheiden. De begane grond daarvan richtte men in als consistoriekamer en de verdieping als schoollokaal. Bij hetzelfde herstel kreeg de kerk gemetselde kruisribgewelven, waarbij men gebruik maakte van afbraakmateriaal van het klooster. Er volgde nog herstel in 1838. Bij de overdracht van de geveltoren aan de gemeente in 1846 sloot men het schoollokaal. In de geveltoren hangt een klok uit 1692, gegoten door de Deventer klokkengieter Gerhard Schimmel. De kerk is in 1968-'69 geheel gerestaureerd. De kerk bevat enkele grafzerken uit de 15de en 16de eeuw, waaronder die van Elisabeth van Culemborch (†1524). Tot de inventaris behoren een eikenhouten preekstoel (1659) en een orgel waarvan de kast uit 1848 dateert en waarvan het binnenwerk werd geleverd door de firma Flentrop (1968). De orgelgalerij rust op gemarmerde zuilen. Het

Diepenveen, Pomp

gebrandschilderde raam tussen de consistoriekamer en de hal is gesigneerd H.G. Bokhorst (circa 1938).

Aan de overzijde van het kerkplein staan drie uit 1874 daterende woningen (Kerkstraat 2-6), waarin de kosterswoning en de oude pastorie zijn ondergebracht. Hiertegenover staat de uit dezelfde tijd stammende gietijzeren pomp in de vorm van een corinthische zuil, gegoten door de Deventer ijzergieterij Nering Bögel. Langs de rand van het kerkplein bevindt zich nog een aantal grafzerken, waaronder die van G.P. Stutterheim (†1864) met afbeelding van een gebroken zuil en een in zijn staart bijtende slang.

De voorm. gemeentelijke naaien breischool (Dorpsstraat 43-45) is een neoclassicistisch schoolgebouw annex onderwijzerswoning uit 1872, mogelijk naar ontwerp van H. van Harte. Het gebouw is voorzien van een gepleisterd middenrisaliet met puntgevel en gekoppelde vensters met wenkbrauwen.

De woning annex postkantoor Kerkplein 2 is een dwars dorpshuis uit omstreeks 1880, met een middenrisaliet die overgaat in een bakstenen dakerker. Een zijkamer is lange tijd als postkantoor in gebruik geweest.

Oud Rande (Sallandsweg 10) is een havezate waarvan de oorsprong ligt in de 15de eeuw. Tussen 1570 en 1580 werd een nieuw huis gebouwd in opdracht van Willem van Doetinchem, schout van

[p. 131]

Diepenveen, Gemeentelijke Naaien Breischool

Deventer. Toen men dit huis in 1838 gedeeltelijk sloopte, bleef de toren bewaard. Het in opdracht van mr. Cost Budde nieuw gebouwde huis, uitgevoerd in Willem II-gotiek, werd in 1964 afgebroken. Wat resteert is een toren van twee geledingen met tentdak, die volgens een steen in de oostmuur, in 1574 gereed is gekomen. De tweede geleding dateert waarschijnlijk uit het begin van de 17de eeuw. Vanaf omstreeks 1625 is de begane grond als katholieke kapel in gebruik geweest. De ronde sluitsteen met het IHS-monogram in het ribloze kruisgewelf wijst hierop. De aanzetten van het gewelf rusten op kraagstenen met de symbolen van de vier evangelisten: engel, leeuw, rund en arend. De toenmalige, katholiek gebleven eigenaar Cornelis van Doetinchem zal opdracht hebben gegeven tot de inrichting van de kapel. Vanaf 1638 werd de kapel bediend door paters jezuïeten uit Zwolle. De toren is in 1990 uitwendig gerestaureerd.

Nieuw Rande (Schapenzandweg 3) is een buitenplaats die omstreeks 1620 is aangelegd in opdracht van de katholiek gebleven Seino Swaefken, heer van Rande. In juni 1672 vestigde Berend van Galen, bisschop van Munster, hier tijdelijk zijn hoofdkwartier. Van het 17de-eeuwse huis zijn in 1951 de laatste resten verdwenen. Rond 1850 werd de buitenplaats gekocht door de uit Deventer afkomstige oud-gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, A.J. Duymaer van Twist, en zijn vrouw M.J. Beck. Meer ten westen van het oude huis liet deze in 1856-'57 een groot nieuw landhuis bouwen, naar plannen van J.D. Zocher, van wiens hand ook het ontwerp van de huidige parkaanleg is. Dit eclectische landhuis bestaat uit een middendeel waarvoor een veranda en balkon, geflankeerd door twee zijvleugels, elk met een flauw hellend zadeldak. In 1895 werd het landgoed gekocht door G.J.Th. baron Stratenus, die enige verbouwingen liet uitvoeren.

Het interieur heeft veel van zijn 19de-eeuwse aanzien bewaard, waaronder de hal met gestucte pilasters, rijk geornamenteerde kapitelen en een glazen koof, en de grote woonkamer met een plafond in neorenaissance-stijl. In de aangrenzende kamer bevindt zich boven een hoge lambrisering papierbehang dat goudleer imiteert (circa 1895). Verder is er een schouw met neorococo-snijwerk en voorzien van consoles voor porselein. De biljartkamer heeft eveneens een papieren goudleer-imitatie (circa 1895) boven een lambrisering. Dit behang vertoont een repeterend motief van de berg Foedji-san. In het pand zijn diverse marmeren schouwen bewaard gebleven. Op de zolder is een Philibertspant zichtbaar en bevinden zich nog enkele afgetimmerde bediendenkamertjes.

Overvelde (Boxbergerweg 66) is een wit gepleisterd landhuis op nagenoeg vierkante plattegrond, gebouwd aan het eind van de 18de eeuw en voorzien van empire-schuifvensters en een deuromlijsting uit dezelfde tijd.

Woonhuizen. Aan de rand van het dorp en in de omgeving staat een aantal interessante vrijstaande herenhuizen en villa's. De villa Molenveld (Olsterweg 20) is in 1890 in chaletstijl opgetrokken en heeft een uitgebouwde serre. Groter en rijker is De Lankhorst (Verlengde Randerstraat 2), gebouwd in 1910 in opdracht van de familie Schattenkerk, dat in vorm en volume jugendstil-invloeden vertoont. Het dwarse huis Groenendaal (Boxbergerweg 72) met rieten schilddak zou in 1890 gebouwd zijn in opdracht van jhr. Van Coevorden. De huidige voorgevel wijst eerder op een datering in 1910. Villa Overbosch (Boxbergerweg 95) werd eveneens in 1890 opgetrokken, maar het huidige expressionistische uiterlijk stamt van een verbouwing van 1915 naar plannen van W.P.C. Knuttel. In 1928 ontwierp hij de bijbehorende tuinmanswoning (Boxbergerweg 99). Ook het in late chaletstijl uitgevoerde woonhuis Molenweg 28 uit omstreeks 1915 is van zijn hand. In een meer naar het traditionalisme neigende stijl ontwierp Knuttel twee villa's voor de Deventer textielfabrikantenfamilie Ankersmit, namelijk Molenweg 73 (circa 1920) en Molenweg 73a (1925).

Boerderijen. De hallenhuisboerderij Sallandsweg 15, met dwars geplaatst woongedeelte onder rieten dak, stamt uit de eerste helft van de 19de eeuw. Dit geldt ook voor het ten oosten van het dorp gelegen erve Klein Veldhuis (Veldhuizerdijk 1), een hallenhuisboerderij op L-vormige plattegrond. In de korte vleugel bevindt zich een onderkelderde opkamer. De bijbehorende schuur stamt uit 1841.

Begraafplaatsen. De omgrachte particuliere begraafplaats (Molenweg ong.) van de familie Cost Budde, bezitters van de havezate Rande, werd in 1838 gesticht. De Alg. begraafplaats (Roeterdsweg ong.) is waarschijnlijk aan het eind van de 19de eeuw aangelegd en wordt aan de voorzijde afgesloten door een poortgebouw met aula uit omstreeks 1930. Belangrijk zijn de graven van de familie Jordens, de grafsteen met kranstrommel van B.J. Kruitbosch (†1926) en vooral het graf van jonkvrouw Cécile Smissaert

[p. 132]

Diepenveen, Alg. begraafplaats, grafmonument Cécile Smissaert

(†1893). Dat laatste, met een hekwerk omgeven graf, heeft een rijk bewerkte zerk met aan de voetenzijde twee gebeeldhouwde honden.

De dijkstoel van Salland (1ste rot) (IJsseldijk 38), gelegen ten westen van Diepenveen, was bestemd als bergplaats van materiaal en gereedschap van het Waterschap Salland. Het neoclassicistische gebouw met schilddak en gepleisterde hoekpilasters werd omstreeks 1880 gebouwd.

De openbare lagere school (Avergoorsedijk 2) in de buurtschap Averlo, ten oosten van Diepenveen, is een fraai gelegen school van drie lokalen met onderwijzerswoning (Koedijk 10) en dateert uit omstreeks 1902.

De Kranenkamp (Raalterweg 53), gelegen ten noordoosten van Diepenveen, is een buitenplaats waarvan het huidige huis in 1915 in opdracht van I.A. Houck werd gebouwd. Het bestaande park werd in 1800 voor I. van Delden aangelegd in vroege landschapsstijl, naar plannen van A. van Leusen.

De abdij Sion (Vulikerweg 6), gelegen ten noordoosten van Diepenveen, is een grotendeels uit 1889-'90 stammend gebouwencomplex, ontstaan nadat in 1883 cisterciënzer monniken van de St.-Benedictusabdij te Achel in België zich in deze omgeving vestigden. De door de toen kerkvijandige houding van de Belgische overheid verdreven broeders vonden tijdelijk onderdak in het buurtschap Averlo, in de in 1775 nieuw gebouwde havezate Vrieswijk. In 1862 kwam de havezate in bezit van de Zwolse advocaat E.L.A. Vos de Wael. Vrieswijk werd in 1936 geheel gesloopt. Enkel het koetshuis (Raalterweg 14-16) uit 1841, nu Frieswijk genoemd, is bewaard gebleven. Met financiële steun van de Deventer industrieel A.L. van der Lande konden de monniken in 1889 het noordelijker gelegen erve De Vulik verwerven. Op dat terrein, uitgebreid met het aangrenzende goed Het Leeuwen, dat tot 1865 aan H. Ankersmit toebehoorde, werd in 1889-'90 een klooster gebouwd naar plannen van G. te Riele. Het in neogotische vormen uitgevoerde complex heeft een poortgebouw met spitsboogvormige toegang, voorzien van een gietijzeren beeld uit 1915 van St. Michaël en de draak. Aan de westzijde

Diepenveen, Abdij Sion, poortgebouw

sluit de gastenkapel aan, met haaks daarop een gastenverblijf. De hierachter gelegen en eveneens in 1889-'90 gebouwde kloosterkerk is een sobere neogotische kruiskerk met een kleine houten dakruiter met slanke spits op de kruising. In 1911 werd het mannengasthuis gebouwd en in 1913 volgde aan de westzijde van de kerk de bouw van de kapittelzaal naar plannen van A. van Hattum. Deze ontwiep ook de in hetzelfde jaar gebouwde gastentribune in de kerk.

In de Eerste Wereldoorlog was het klooster een toevluchtsoord voor de religieuzen van de moederabdij te Achel. In 1935 werd het klooster tot abdij verheven en ter gelegenheid daarvan kreeg de kerk nieuwe koorbanken naar ontwerp van A. Vosman, uitgevoerd door H. Wagemans uit Roggel (Limburg). Verder kreeg de kerk twee nieuwe altaren, gebrandschilderde ramen naar ontwerp van R. Smeets en een Mariabeeld van W.A.M. Harzing; in 1938 plaatste men nog een orgel gemaakt door de firma L. Verschueren te Heijthuizen (Limburg). Eveneens in 1938 volgden naar plannen van A. Vosman de bouw van een nieuwe vleugel, refter, kruisgang en bibliotheek, in vormen van de vroege gotiek. Tot de bijgebouwen behoort de door de broeders bestierde boerderij ‘De Vulik’, die in oorsprong uit 1740 zou stammen.