Monumenten in Nederland. Overijssel

Blokzijl
(gemeente Brederwiede)

Versterkt dorp, gelegen aan de monding van de vaart van Steenwijk naar de Zuiderzee. In 1383 wordt het voor het eerst genoemd, dan nog als ‘Grote Zijl’; in 1524 spreekt men van ‘Bluxiel’. De stad Steenwijk liet in 1438 ter plaatse van het huidige ‘Oude Verlaat’ een sluis in de zeedijk aanleggen, de ‘Steenwijker Zijl’. Bij de verbetering van de Steenwijker Aa en de aanleg van een kanaal van Muggenbeet naar Blokzijl, ontstond omstreeks 1560 wat zuidelijker een nieuwe sluis, de ‘Vollenhoofse Zijl’. De buitendijks gelegen kolk werd als haven in gebruik genomen. De Zuiderstraat, de Bierkade en de Kuinderstraat volgen nog het tracé van de oude zeedijk. Te Blokzijl dreef men

Blokzijl, Stad met haven (1977)

handel in veldkeien uit Steenwijk en turf uit Giethoorn en Scheerwolde. In 1581 liet Diederik Sonoy het dorp versterken toen hij het belegerde Steenwijk te hulp kwam. Dit resulteerde in een zeshoekige gebastionneerde vesting die zowel het dorp als de haven omsluit.

Blokzijl werd een vestigingsplaats voor doopsgezinden, die lange tijd in drie groeperingen verdeeld waren: de Waterlanders, de Dantzigers en de Vlamingen hadden elk een eigen kerk. Vanwege zijn strategische ligging werd Blokzijl een voorpost voor Holland, dat het krijgsvolk voor de wallen leverde. Er ontwikkelde zich in het bijzonder een sterke band met Enkhuizen. In 1590 verkreeg Blokzijl het recht van waag. Bierbrouwerijen en vooral de turfhandel op Holland zorgden tussen omstreeks 1615 en 1672 voor een grote bloei. Troepen van de bisschop van Munster namen Blokzijl in 1672 in, maar al na vijf weken werd het weer bevrijd door de Friezen onder leiding van Albert Christoffel van Hania. Vanwege dit heldhaftige verzet verkreeg Blokzijl in 1675 stadsrechten van Willem III, maar deze werden door de Staten van Overijssel niet erkend en kort daarop weer ingetrokken. Blokzijl maakte een bloeiperiode door in de tweede helft van de 18de eeuw, maar na de Franse tijd was Blokzijl een sterk verarmde gemeente die bovendien veel te lijden had van de watersnood in 1825. Uit de mattenvlechterij als huisnijverheid en werkverschaffing voor weeskinderen ontstond in 1865 de Overijsselse tapijtfabriek S. Koopmans Jzn. Daarnaast was tussen 1824 en 1926 de houtzagerij van de familie Loos belangrijk. In het verlengde van een in 1709 ter plaatse van de Vollenhoofse Zijl aangelegde nieuwe sluis, kwam in 1912-'13 de huidige sluis tot stand. Van 1914 tot 1934 was Blokzijl het eindpunt van de stoomtram vanuit Zwolle. De oude waag werd in 1928 afgebroken. Na de inpoldering van de Noordoostpolder is de plaats met haar grote havenkom en historische bebouwing een belangrijke trekpleister voor de recreatievaart geworden.

De Herv. kerk (Brouwerstraat 11) is een uit een zaalkerk ontstane kruiskerk met ingebouwde toren. De noord-zuid georiënteerde zaalkerk kwam als een van de eerste hervormde kerkgebouwen tot stand in 1609-'13, op de plaats van een oudere kapel. In 1630 verrees in het noordelijke uiteinde een toren van twee geledingen en een achtkante lantaarn met open houten opbouw en spits. De tweede geleding, met haar kortelingsgaten en geknikt-rondbogige openingen, doet nog laat-gotisch aan; de lantaarn en de gevelsteen uit 1630 zijn maniëristisch van vormgeving. In de toren hangen twee klokken, de ene gegoten door F. Simon (1634), de andere door J.N. Derck (1768). In 1643-'44 is de zaalkerk aan de zuidzijde vergroot; de nieuwe eindgevel kreeg twee grote rondboogvensters. Het dorische portaal met zandstenen details en open segmentvormig fronton in laatmaniëristische vormen dateert van 1634. Voor een uitbreiding aan de westzijde van de kerk in 1650 heeft men het huis Kerkstraat 16 ingekort. Bij de laatste grote verbouwing, in 1662, kwam door een uitbouw aan de oostzijde de kruisvorm tot stand. De kerk is in 1858 hersteld en in 1902 door H. Meijerink en opnieuw in 1927-'28 door H.M. Hulsbergen gerestaureerd.

Het interieur, dat een ruime indruk maakt, heeft uit 1662 daterende houten tongewelven met trekbalken die voorzien

[p. 64]

Blokzijl, Doopsgez. vermaning Het Lam, interieur (1985)

zijn van korbeelstellen. De eiken preekstoel met stijlvolle bloemenguirlandes, delen van het doophek, twee eikenhouten banken, de koperen kronen en delen van de gebrandschilderde ramen stammen eveneens uit 1662-'63. Van de geelkoperen kroonluchters zijn er enkele gedateerd (1643 en 1657) en gesigneerd door Elias Eliasz. Vliet uit Amsterdam, die tevens de geelkoperen lezenaar vervaardigde (1654). Het scheepsmodel van ‘De Zeven Provinciën’ is gemaakt in 1677 en geschonken door het Groot Schippersgilde ter vervanging van het in 1672 door de Münsterse troepen geroofde exemplaar. De eikenhouten zogeheten Ducatonsbank dateert uit 1678. In de kerk liggen grafzerken uit de 17de en 18de eeuw, onder meer van Jacob Luytens van Stellingewerf (†1621), Joannes Cootius, predikant in Nijkerk en Blokzijl (†1678), burgemeester Hans Daniels, burggraaf (†1702), zijn echtgenote Aeltien Peters (†1702), burgemeester Daniel Hansen, burggraaf (†1720) en burgemeester Hendryck Glastra (†1735). Er hangt een plattegrond van de kerk, in 1803 gemaakt door schoolmeester H. Pauw waarop de grafstenen staan ingetekend. Het tekstbord van de hand van Adriaan Stellingwerf stamt uit 1686, de hardstenen herinneringsplaat voor predikant Taco Kuiper uit 1813. Het orgel werd vervaardigd door de firma Bakker en Timmenga in 1902. In de toren hangen twee luidklokken, een van Joan Nicolaas Derck (1768) en een van François Simon (1633).

De voorm. Doopsgez. vermaning De Zon (Noorderkade 10) is een eenvoudige zaalkerk met puntgevel, gebouwd in 1772 voor de Waterlanders op de plaats van een oudere kerk. Het ontwerp is mogelijk van Gerrit en Jacob J. Mastenbroek. Het gebouw was lange tijd in gebruik bij het in 1835 opgerichte departement van ‘De Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen’ en werd daartoe omstreeks 1850 verbouwd. Momenteel is het in gebruik als woonhuis. De pastorie in eclectische vormen (Noorderkade 16) stamt uit 1867.

De Doopsgez. vermaning Het Lam (Breestraat 2) is een zaalkerk met hoog opgaand dak uit omstreeks 1820. De bouw was het gevolg van de samenvoeging in 1802 van de doopsgezinde groepering van de Waterlanders met die van de Vlamingen en de Dantzigers, die al in 1782 waren samengegaan. De architectuur is geïnspireerd op de nu verdwenen vermaning ‘De Zon’ op de Singel te Amsterdam. In 1862 vond een verbouwing plaats naar plannen van A.J. Doyer uit Zwolle. Binnen heeft de kerk een wit geschilderd tongewelf met trekankers en een orgel in neobarokke orgelkast uit 1858, gemaakt door J. van Loo.

De Geref. kerk (Zuiderstraat 2), een zaalkerk met simpele geveltoren, verrees in 1908. De voorgevel is in 1956 geheel vernieuwd.

Het voorm. raadhuis (Noorderkade 13) werd in het midden van de 19de eeuw gevestigd in twee oorspronkelijk 18de-eeuwse panden, die toen waarschijnlijk van een daklijst zijn voorzien. Vanwege de afgenomen welvaart koos men voor het gebruiken van bestaande panden boven nieuwbouw.

Het voorm. weeshuis (Brouwerstraat 2), ook Prins Maurits Weeshuis genoemd, is een groot gebouw uit 1873 in neoclassicistische vormen, dat twee in 1676 als weeshuis ingerichte woonhuizen verving. In het portiek staat boven de ingang het opschrift: ‘Uit liefde, door liefde, tot liefde’. Tot 1928 heeft het gebouw zijn functie behouden; daarna diende het als verenigingsgebouw, galerie en nu als restaurant.

De School met den Bijbel (Kerkstraat 9) is een goed en vroeg voorbeeld van een tweeklassige school op een L-vormige plattegrond. De eerste steen voor dit neoclassicistische gebouw naar plannen van C.F. Kaemper werd in 1850 gelegd.

Het voorm. postkantoor annex de directeurswoning (Oude Verlaat 17) is een fors pand met een neoclassicistische opzet uit omstreeks 1875. Het is omstreeks 1895 met een verdieping verhoogd, waarvan de dakkapel in neorenaissance-vormen getuigt.

Woonhuizen. De bebouwing van Blokzijl wordt gekenmerkt door smalle en diepe woonhuizen, doorgaans met twee bouwlagen en een kap. De meeste stammen uit de twee bloeiperioden: de eerste helft van de 17de eeuw en de tweede helft van de 18de eeuw. Met name in de laatste periode is de stilistische invloed van Holland en vooral Amsterdam duidelijk merkbaar. Voorbeelden van panden met een 17de-eeuwse kern zijn: Groenestraat 1, Zuiderkade 4 en Noorderkade 20-21; het laatste heeft oorspronkelijk een pilastergevel uit omstreeks 1635. Vergelijkbaar materiaalgebruik hebben Kerkstraat 22-24, de schoudergevel van Brouwerstraat 7 en het forse pand met trapgevel Brouwerstraat 12, uit 1630. Het pand De Gouden

[p. 65]

Blokzijl, Woonhuizen Bierkade 6-8

Grendel (Oude Verlaat 15) met trapgevel en gevelsteen uit 1629 is een reconstructie. Het is echter van historisch belang, omdat hier zich de schuilkerk van de Dantzigers bevond. Op de gevelsteen staat: ‘Pax huic Domui’ (Vrede zij dit huis). De trapgevel met halsstuk van Kerkstraat 26 dateert uit omstreeks 1650. Bierkade 8 heeft een verhoogde halsgevel, die getuige de cartouches in 1660 is gebouwd. Ook Bierkade 7 stamt uit deze tijd. Het mooiste voorbeeld van woonhuisarchitectuur uit het midden van de 17de eeuw is Kerkstraat 2, een huis met insteek, verdieping en kap. De trapgevel met halsstuk dateert uit 1666 en is opgetrokken in een overgangsvorm van het late maniërisme naar de toen in Amsterdam gangbare classicistische pilastergevels van Philips Vingboons. In de tweede helft van de 18de eeuw kregen veel 17de-eeuwse panden een nieuwe voorgevel in de vorm van een klokgevel of een (verhoogde) halsgevel. Dit geldt voor de klokgevels Bierkade 3 (cartouche uit 1629) en Bierkade 4 (cartouche uit 1634). De halsgevel van Bierkade 6 is in 1783 nieuw opgebouwd, met gebruikmaking van de 17de-eeuwse klauwstukken. In de geveltop staat ‘G.K.M. 1783’. Voorbeelden van klokgevels met rococo-details zijn: Kerkstraat 10 (1761), Kerkstraat 5 (1768) en Rietvink 6 (1789). In dit laatstgenoemde pand bevindt zich op de verdieping een kamer met schilderingen op doek, mogelijk uit het begin van de 19de eeuw, evenals een beschilderde lambrisering en een beschilderd plafond. Laat-18de-eeuwse voorbeelden van klokgevels zijn Oude Verlaat 11 en Zuiderkade 11. Het uit 1615 daterende huis Kerkstraat 16 kreeg nog een nieuwe top in 1810. Uit het begin van de 19de eeuw stammen de lijstgevels van Bierkade 5 en Bierkade 10, beide panden hebben een oudere kern. Dat geldt ook voor het woon- en winkelpand Bierkade 1, waarvan de etalagekasten uit omstreeks 1880 stammen. Het huidige hotel Kaatje bij de sluis (Zuiderstraat 1) is wel omstreeks 1870 in zijn geheel nieuw gebouwd als woonhuis. De beide simpele jugendstil-gevels van Oude Verlaat 4-6 werden omstreeks

Blokzijl, Woonhuizen Oude Verlaat 4-6

1905 echter weer voor oudere panden gezet.

Van de vestingwerken, oorspronkelijk aangelegd in 1581, zijn met name aan de noordwestzijde (Stadswal) enige resten bewaard gebleven. Aan de oostzijde werd een deel gebruikt voor de aanleg in 1876 van de Alg. begraafplaats (Slingerpad ong.), met daarop het van een hek voorziene grafmonument van H. ter Horst (†1886). De naastgelegen Isr. begraafplaats (Slingerpad ong.) bestaat al sinds 1771; het oudste graf stamt uit 1859.

Sluizen. De als haven in gebruik genomen, oorspronkelijk buitendijks gelegen kolk heeft aan de stadskant een schutsluis met ophaalbrug (Wortelmarkt ong.), die in 1912-'13 zijn huidige vorm kreeg. De aan de noordoostzijde gelegen ophaalbrug uit 1912 is gefundeerd op de oudere sluiskom van de ‘Vollenhoofse Zijl’ uit 1709. Aan de havenmond, richting de voorm. Zuiderzee, ligt een keersluis (bij Noorderkade 28). Van deze keersluis of sas, die enkel bij (extreem) hoge waterstanden werd gesloten, dateren de sluisdeuren uit 1900 en het sluismechaniek uit 1904. De sluiswachterswoning (Noorderkade 28) stamt ook uit die tijd.