Monumenten in Nederland. Overijssel

Almelo

Stad, ontwikkeld als langgerekte nederzetting bij de plaats waar een landweg (nu Grotestraat) het stroomdal van de Aa kruiste. De overgang werd beheerst door Huis Almelo, dat in 1236 voor het eerst wordt genoemd, toen Hendrik van Almelo toestemming kreeg om bij zijn kasteel een kapel te stichten, de huidige Herv. kerk. Leden van de familie Van Almelo worden al eerder genoemd. Mogelijk heeft Huis Almelo de positie overgenomen van de meer westelijk gelegen Schulenborg, een waarschijnlijk 11de-eeuwse landsheerlijke burcht die in 1227 werd afgebroken. In 1420 blijkt de nederzetting stadsrechten te bezitten. Van militair belang is de stad nooit geweest, want ze was wel omgracht maar niet ommuurd.

In de 17de en 18de eeuw nam de huisweverij sterk in belang toe. Een groot aantal kleine wevershuisjes stond op de achterterreinen van de vaak monumentale huizen aan de Grotestraat van doopsgezinde fabrikeurs als Coster, Hofkes en Bavink. De stoommachine, die in 1830 in Almelo zijn intrede maakte bij de weverij van H.E. Hofkes & Co., leidde tot de overschakeling van de huisweverij naar een fabrieksmatige productiewijze. De aanleg van het Overijssels Kanaal in 1855 en de spoorlijn Almelo-Salzbergen in 1865 bevorderden de bouw van weverijen en spinnerijen. De meeste fabrieken werden in de buurt van het kanaal en spoorlijn gevestigd. Niet succesvol was het graven van het kanaal Almelo-Nordhorn in 1888-'89.

Omstreeks 1900 woonde de rijke bovenlaag van Almelo in villa's langs de uitvalswegen, zoals de Ootmarsumse-, de Bornse- en de Wierdensestraat. De samenvoeging van de gemeenten Staden Ambt-Almelo in 1914 had ten gevolge dat de stad naar het zuiden, noorden en westen uitbreidde. Er ontstonden arbeiderswijken, zoals het tuindorp De Riet. Na de Tweede Wereldoorlog groeide de stad nog sterk door. Recentelijk hebben

Almelo, Herv. kerk (1992)

de sloop van de textielfabrieken en de sanering van grote delen van de binnenstad Almelo ingrijpend veranderd. Het gebied nabij het huidige Centraal Station (1962) is geherstructureerd. Op de plaats van de fabriek Nijverdal-Ten Cate verrees het nieuwe gerechtsgebouw.

De Herv. kerk (bij Kerkplein 15), in oorsprong de slotkapel bij Huis Almelo, heeft een driezijdig gesloten, zandstenen koor uit 1493. De rest van de eenbeukige kruiskerk is tot stand gekomen bij herbouw in 1738. De toren van twee geledingen heeft hoeklisenen en een ingangspartij met uitgebreid Latijns opschrift uit 1738. De in 1777 toegevoegde, opmerkelijke houten koepelspits is waarschijnlijk geïnspireerd op torenbekroningen uit de geboortestreek van de toenmalige vrouwe van Almelo (Van Rechteren-Von-Castell), het gebied rond Rüdenhausen (D.). In 1835 heeft men de kerk gemoderniseerd, waarbij ook de venstertraceringen zijn veranderd.

Het interieur wordt overdekt door vlakke houten plafonds uit het tweede kwart van de 18de eeuw. Er zijn diverse, meest zandstenen, grafstenen, waaronder het priestergraf van meester Johan ter Bruegge (†1562) en een rijk bewerkte grafsteen van Carel August Emanuel van Rechteren tot Vellenaer (†1789). In het koor staat een marmeren epitaaf voor

[p. 53]

Almelo, Doopsgez. kerk, interieur (1992)

Adolf Hendrik van Rechteren (†1731) en zijn echtgenote Sophia Juliana von Castell (†1758) uit 1772 met diverse vergankelijkheidssymbolen, pilasterschachten met 16 kwartieren en een grijze piramide met de wapens Van Rechteren en Castell Rüdenhausen en het wapen van Almelo. De kerk bevat verder onder meer een eiken gravenbank (tweede kwart 18de eeuw) met op de overhuiving het wapen Van Rechteren-Limpurg, enkele rouwborden van de familie Van Rechteren en 20ste-eeuwse luchters van Venetiaans glas. De door A.A. Hinsz gebouwde orgelkast dateert uit 1754; het binnenwerk werd in 1890 en in 1962-'63 vervangen, de laatste keer door W. van Leeuwen.

De Doopsgez. kerk (Grote Straat 57) is een uit 1684 daterende zaalkerk, die in 1791 een nieuwe halsgevel in Lodewijk XVI-stijl kreeg. De ingang en het daarboven gesitueerde venster zijn gevat in een classicistische omlijsting. In het middenrisaliet zit een ingangsomlijsting met ionische pilasters en festoenen. In 1978 is de kerk gerestaureerd. Het interieur wordt overdekt door een midden-18de-eeuws tongewelf. Veel interieuronderdelen dateren uit omstreeks 1791, zoals de kansel in Lodewijk XVI-stijl, de twee kerkenraadsbanken, het orgel door Friedrich Heilmann uit Herbern (D.) - in de 19de eeuw ingrijpend gewijzigd door J. Armbrost en G. Elberink - en het tochtportaal. Het uurwerk van dat portaal is in 1736 gemaakt en geschonken door de Almelose arts en klokkenmaker Hendrik van Heilbron. De zeven gebrandschilderde ramen met art deco-patronen in de bogen dateren uit 1927.

De R.K. St.-Georgiuskerk (Boddenstraat 78) is een neogotische kruisbasiliek met driezijdig gesloten koor en transeptarmen, een dakruiter op de viering en een forse zuidtoren van vier geledingen met ingesnoerde achtkante naaldspits. De kerk en de naast het koor geplaatste neogotische sacristie werden in 1901-'02 gebouwd naar ontwerp van W. te Riele. Ze vervingen een kerk uit 1784. In het met kruisribgewelven overdekte interieur staat een gotische doopvont afkomstig uit de Herv. kerk. De pastorie (Boddenstraat 76) werd in 1900 in eclectische stijl gebouwd.

De R.K. St.-Egbertuskerk (Bornerbroeksestraat 160) is een centraliserende kerk met klaverbladvormige plattegrond. Ze heeft een kort schip, een ronde vieringkoepel met kegeldak en een toren van twee geledingen met vierzijdige spits. De kerk werd gebouwd in 1922-'24 naar ontwerp van J. Stuyt en heeft een karakteristieke blokvormige versiering. De aangebouwde pastorie (Bornebroeksestraat 162) dateert uit dezelfde tijd. Bij het complex horen ook een parochiehuis annex kapel (Arendsboerweg 3-5) en de R.K. St.-Egbertusschool (Arendsboerweg 7), beide eveneens uit 1925.

De (Geref.) Noorderkerk (Vissedijk 2) is een zaalkerk met steil zadeldak voorzien van dakruiter, gebouwd in 1935 naar ontwerp van B.T. Boeyinga in expressionistische trant.

De R.K. St.-Jozefkerk (St.-Josephstraat 111) is een basilicale kerk met driezijdig gesloten koor en een narthex aan de voorzijde. Ze verrees in 1952-'53 naar ontwerp van A. Vosman. Het voorm. R.K. ziekenhuis St. Elisabeth (Hofkampstraat 52-78) is een fors gebouwencomplex, bestaande uit een ziekenhuis met kapel en het rusthuis ‘Canisius’. De drie in 1926 naar ontwerp van Th.J. van Elsberg en J. Stuyt vrijstaand opgetrokken gebouwen zijn in de jaren vijftig onderling verbonden.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Grotestraat 80, gelegen op de hoek

Almelo, Raadhuis Grotestraat 80

met de Koornmarkt, dateert uit 1690. Het gebouw heeft een schilddak met dakruiter en bakstenen gevels met kolossale dorische pilasters, kruiskozijnen en festoenen. Deze 17de-eeuwse toestand is teruggebracht bij een restauratie in 1971-'72, onder leiding van D. Hulshoff. Het huidige raadhuis Stadhuisplein 1, een langwerpig kantoorgebouw met dubbel corridorsysteem en aluminium gordijngevel, is in 1962-'73 gebouwd naar ontwerp van J.J.P. Oud en uitgevoerd onder leiding van Ch. Dethmers. Het is Ouds laatste ontwerp en een schoolvoorbeeld van zijn poëtisch functionalisme. Aan de noordzijde bevindt zich de raadzaal met driehoekige opbouw en aan de zuidzijde een uitkragende burgerzaal.

De Nieuwe Sociëteit Tot nut en vermaak (Grotestraat 100) verrees in 1894-'95 in een sterk Frans geïnspireerde neorenaissance-stijl. Het onderkelderde gebouw is voorzien van een veranda en een afgeknot schilddak. B. Vixseboxse Bz. maakte het ontwerp, nadat een prijsvraag niet tot het beoogde resultaat had geleid. Van het interieur uit 1895 zijn in de zaal en het voorzaaltje de lambrisering, de schouw, de deuren, het plafond, de pilasters en de consoles gespaard gebleven. Aan de kopse zijden van de overdekte veranda zitten twee nissen in neorenaissance-stijl.

De voorm. waag annex markthal (De Waag 1), bestaande uit twee

[p. 54]

Almelo, Nieuwe Sociëteit Tot nut en vermaak

haaks op elkaar staande vleugels in karakteristieke neorenaissance-stijl met rijk versierde topgevels, verrees in 1913 naar ontwerp van stadsarchitect P. Kolpa. Het is het laatst gebouwde waaggebouw van Nederland.

Het voorm. gerechtsgebouw (Wierdensestraat 4) uit 1846 werd in 1958 ingrijpend verbouwd en uitgebreid tot een langgerekt gebouw met twee naar voren springende zijvleugels in neoclassicistische trant. Achter het Gerechtsgebouw sluit het Huis van Bewaring (Marktstraat 3-7) aan, een gebouwencomplex in expressionistische stijl, gebouwd in 1925-'28 naar ontwerp van J.G. Robbers, architect van de Rijksgebouwendienst. Het bestaat uit een blokvormig drielaags hoofdgebouw met lagere zijvleugels, twee dienstwoningen en ten slotte een uit 1880 daterende directeurswoning (De Waag 5) in neoclassicistische stijl.

Scholen. Het Oude Rectorshuis (Korte Prinsenstraat 2) is een langgerekt en dwars eenlaags pand in Lodewijk XVI-trant. Het werd door de heer van Almelo omstreeks 1730 als Franse school gesticht en in 1783 veranderd in een Latijnse school (tot 1883). In 1816 werden drie lokalen toegevoegd in een haaks geplaatste vleugel. Vanaf 1883 was het pand in gebruik bij aannemer-architect H.A. Witzand; bij de restauratie in 1984-'86 is het ingericht als Almelo's Museum. De voorm. Rijks Hogere Burger School, nu Scholengemeenschap Erasmus (Sluiskade Noordzijde 68) is een ruim opgezet scholencomplex, bestaande uit een aantal haakse vleugels en een directeurswoning. Het is in 1924-'26 gebouwd in de expressionistische stijl, naar ontwerp van G. Westerhout, architect van de Rijksgebouwendienst. Dat ontwerp is sterk beïnvloed door het werk van F.L. Wright.

De voorm. marechausseekazerne (Vriezenveenseweg 122) met dienstwoningen (Vriezenveenseweg 124-126) is een complex in functionalistische trant, gebouwd in de jaren dertig naar ontwerp van de Rijksgebouwendienst. Verder zijn er nog paardenstallen uit de bouwtijd.

Huis Almelo (Gravenallee 1-5), een reeds in 1318 vermeld kasteel, bestaat uit een omgracht U-vormig gebouw rond een naar het voorplein geopende binnenplaats. Dit gebouw kwam in 1650-'52 tot stand voor Zeger van Rechteren, waarschijnlijk met gebruikmaking van een oudere kern. De voor- en de pleingevels van het U-vormige deel zijn voorzien van zandstenen banden. De meer achterwaarts gelegen frontgevel heeft kolossale ionische pilasters en een gebroken fronton. Het gebouw werd getuige jaartalankers verbouwd in 1778 en 1883. Bij die laatste verbouwing heeft men naar ontwerp van G. te Riele een deel van de binnenplaats opgevuld met een vierkant paviljoen met omgaand schilddak, waardoor het mogelijk werd gelijkvloers een hal te situeren. Verder is toen de pilastergevel naar voren verplaatst.

Het huidige interieur dankt zijn aanzien voornamelijk aan de grondige verbouwing in 1883-'85. Uit deze periode dateren onder andere de stucwerkplafonds en betimmeringen in neorococo-stijl, de marmeren vloer, het smeedijzeren hekwerk in de monumentale hal en het beschilderde plafondstuk in de bibliotheek. Er zijn enkele oudere schouwen, deels van elders afkomstig. In de eetkamer is velours d'Utrecht aangebracht, afkomstig uit het Mauritshuis te Den Haag. Een 18de-eeuws beschilderd behangsel draagt de voorstelling van Huis Almelo vóór de verbouwing. Het huis is ook in 1908 en 1953 inwendig verbouwd.

Aan weerszijden van het omgrachte voorplein staan langgerekte bouwhuizen met schilddaken uit respectievelijk 1670 en 1695. Deze zijn evenwel in 1908 en 1930 vrijwel geheel nieuw opgetrokken naar plannen van M.H. Krabshuis. Het geometrische lanenstelsel om het huis zal in opzet uit de 17de eeuw dateren. De Gravenallee kwam omstreeks 1700 tot stand. Binnen de rechtlijnige aanleg werd omstreeks 1820 een landschapspark naar ontwerp van G.A. Blum aangelegd, waarvoor de grachten tot grillig gevormde waterpartijen werden vergraven. Het toegangshek aan het begin van de Gravenallee heeft vroeg-18de-eeuwse zandstenen hekpijlers met gebeeldhouwde sierelementen.

In het park staat bij de noordelijke buitengracht de oranjerie, een neoclassicistisch gebouw met twee zijvleugels uit omstreeks 1824, met een waarschijnlijk 18de-eeuws middendeel. Het voorm. tolhuis annex herberg 't Jagertje (Gravenallee 18) is omstreeks 1850 gebouwd voor de particuliere tolheffing van de graaf van Rechteren Limpurg van het Huis Almelo aan de verharde Gravenallee. Een tegen de muur aangebracht tolbord herinnert aan deze tol, die tot 1934 is geheven. Het rentmeestershuis

[p. 55]

Almelo, Huis Almelo

(Gravenallee 10) is een eenlaags pand in eclectische stijl uit omstreeks 1870. Het eenlaagse jachthuis (Gravenallee 9) dateert van omstreeks 1880. Ten oosten van het kasteel ligt een 18de-eeuws hovencomplex met kleine tuintjes en twee theekoepels. Waarschijnlijk uit de eerste helft van de 19de eeuw stamt een klein bakstenen theehuisje met zadeldak met hoger gelegen verblijfsruimte.

Waarschijnlijk laat-19de-eeuws is een zeskantige koepel met laag souterrain en ver overstekend, gebogen tentdak. De kasteelboerderij (Gravenallee 14) is een boerderij van het kop-romp-type, gebouwd in 1939 naar ontwerp van J. Jans.

Woonhuizen. Het Hofkeshuis (Grotestraat 62) is een omstreeks 1775 voor de fabrikeur Egbert Hofkes gebouwd herenhuis in Lodewijk XVI-stijl met zijlisenen, een kroonlijst met balustrade en fronton, en een schilddak met hoekschoorstenen.

In de kamer aan de achterzijde op de eerste verdieping bevindt zich boven de lambrisering een in grisaille beschilderd behang, gesigneerd door Andries Warmoes en gedateerd ‘1778’. Voorgesteld wordt de triomftocht van de Romeinse consul Fabius Maximus. Op het plafond en de schoorsteenboezem zit 18de-eeuws stucwerk. Van het 18de-eeuwse diepe pand Grotestraat 67 is de halsgevel omstreeks 1935 geheel nieuw opgetrokken in traditionele stijl. De gevel heeft een vernieuwde winkelpui. Kerkplein 13 is een gepleisterd en onderkelderd dwars eenlaags huis met fors schilddak uit omstreeks 1800. Hofstraat 3, een tweebeukig dwars eenlaags pand voorzien van schilddaken met hoekschoorstenen, heeft schuifvensters in empire-trant van omstreeks 1800. Het dwarse eenlaags huis Kerkplein 15 dateert uit het derde kwart van de 19de eeuw. Het uit de eerste helft van de 19de eeuw daterende Wevershuisje (Kerkegang 5-7) heeft een gepleisterde voorgevel; de achtergevel bestaat uit een vakwerkwand met een houten voorschot.

Het eenlaags woningblok Herengracht 2-24 werd in 1889 gebouwd in opdracht van de graaf van Rechteren-Limpurg voor de huisvesting van bejaarde personeelsleden van het landgoed Almelo. Het langgerekte tuindorp De Riet (E. van Dronkelaarplein e.o.) kwam vanaf 1914 tot stand naar ontwerp van W.K. de Wijs in samenwerking met

Almelo, Woonhuizen Herengracht 2-24

Almelo, Huis Almelo, interieur

tuinarchitect L.A. Springer. De zorgvuldig gedetailleerde huizen hebben kleine voortuinen en grote achtertuinen en er is veel openbaar groen, waaronder het Dronkelaarplein. In de wijk zijn een in 1919 gebouwde Lagere School (Violierstraat 81) en enkele winkels opgenomen. Het woningencomplex Celebesstraat e.o. werd in 1921 gebouwd in opdracht van Woningbouwvereniging St. Joseph.

Herenhuizen. In opdracht van I. Hedeman kwam in 1897 het neorenaissance-herenhuis Ootmarsumsestraat 84 tot stand, naar ontwerp van C. Eckhardt. Het brede eclectische herenhuis Ootmarsumsestraat 82, met terugspringende middenpartij, stamt uit omstreeks

[p. 56]

1900. Het herenhuis Wierdensestraat 25 verrees in 1900 voor de familie Salomonson, naar ontwerp van H.A. Witzand. Architect G.B. Broekema maakte de ontwerpen voor enkele herenhuizen in jugendstil, te weten: Ootmarsumsestraat 83 (omstreeks 1905) voor F. ter Braak, Ootmarsumsestraat 85 (1907) voor D.J. van der Saag en Ootmarsumsestraat 87 (1910) voor fabrikant J.L. ten Bos. Ook Ootmarsumsestraat 86 uit omstreeks 1910 heeft jugendstil-details.

Villa's en landhuizen. Fabrikant H.E. ten Cate gaf opdracht tot de bouw in 1892 van de monumentale villa Wierdensestraat 40, uitgevoerd in eclectische vormen met een op de Franse neorenaissance geïnspireerde detaillering, naar ontwerp van H.A. Witzand. Uit 1902 dateert de monumentale villa Huize Castello (Hofstraat 39). Aan de uitvalswegen werden verschillende landhuizen gebouwd, zoals Saxenheem (Bornsestraat 92), een eenlaags landhuis met hoger middendeel, gebouwd omstreeks 1915 voor de familie Van de Bos. Bornsestraat 112 is een eenlaags landhuis in gele baksteen, in een combinatie van expressionisme en Indische invloeden. Het werd in 1917 gebouwd naar ontwerp van Th. Rueter voor textielfabrikant A. Bendien. De Roggewoning (Ootmarsumsestraat 86) is een eenlaags landhuis met steil, gebroken rieten dak. J. Elsberg liet het in 1924 bouwen. Het blokvormige landhuis Kloosteresch (Wierdensestraat 52) verrees in 1925 in ‘Um 1800’-stijl naar plannen van B. Vixseboxse Bz. voor D. Doedes Breuning-Ten Cate. Het landhuis Bolkshoeksweg 15, met schuin geplaatste zijvleugel, werd in 1937 gebouwd naar ontwerp van W. Hamdorff voor C.H. Bendien.

Buitenplaatsen. Aan de rand van de stad liggen diverse buitenplaatsen. De voorm. buitenplaats Beeklust (Beeklustlaan ong.) kwam in de 18de eeuw tot stand in opdracht van fabrikeur Coster bij de samenvloeiing van de Wezenbeek en de Nieuwe Graven. Binnen de 18de-eeuwse geometrische hoofdstructuur heeft H. Poortman in opdracht van H. Ledeboer omstreeks 1930 het park veranderd in landschapsstijl. Het toegangshek heeft 18de-eeuwse zandstenen

Almelo, Bellinckhof (1983)

hekpijlers. Het oorspronkelijke paviljoen maakte in 1894 plaats voor een landhuis dat in 1975 werd gesloopt. Sinds 1960 is de buitenplaats als stadspark ingericht. De voorm. buitenplaats Van Aa's Hoes (Krommendijk 3) heeft als kern een huis met tweebeukig woongedeelte uit 1840, gebouwd tegen een in 1790 door het echtpaar Van der Aa-Krommendijk vernieuwde tweekapsboerderij. Aan de overzijde van de weg staat een koetshuis. Het smeedijzeren inrijhek heeft 18de-eeuwse natuurstenen pijlers.

De buitenplaats Bellinckhof (Wierdensestraat 208) heeft als kern een uit 1917-'20 daterend landhuis, gebouwd naar ontwerp van K. Muller en Th. Hanrath voor textielfabrikant J. ten Cate. Het huis is opgetrokken in ‘Um 1800’-stijl met invloed van de Engelse landhuisstijl. Het rijke interieur laat een staalkaart aan neo-Lodewijk-stijlen zien. De entree en de hal zijn versierd met marmeren platen en stucwerk; in de hal bevindt zich ook een trap met gesneden balusters. Een aangrenzend vertrek heeft een rijk stucplafond en een rijk gestucte schouw met neo-Lodewijk XIV-vormen. Een stucplafond met régence-invloeden en een schouw in neo-Lodewijk XVI-stijl zijn te vinden in de Roze Salon, die haar naam ontleent aan de kleur van de wandbespanning van zijdedamast. De vrijwel ongewijzigde Herenkamer toont neorenaissance-invloeden; boven een eikenhouten lambrisering is een donker papieren leerimitatie-behang aangebracht. Betimmeringen zijn ook te vinden in de Groene Kamer en de eetkamer; het laatste vertrek heeft een stucwerkplafond in neo-Tudor-vormen en een papieren leerimitatie-behang. Verder bevat ook de keuken diverse authentieke interieuronderdelen.

Het park is in 1917 aangelegd in gemengde stijl naar ontwerp van L.A. Springer; achter het huis bevindt zich een geometrische aanleg en de rest van het terrein heeft een landschappelijke aanleg. Bij het begin van de beide oprijlanen staan eenlaags dienstwoningen (Wierdensestraat 204-206 en 212) in dezelfde stijl als het hoofdgebouw; dit geldt ook voor het koetshuis met stallen (Wierdensestraat 210).

De buitenplaats Wendelgoor (Schuilenburglaan 7) heeft als kern een in 1931 gebouwd eenlaags landhuis in gele handvormsteen naar ontwerp van A.M. Vixseboxse. De echtgenote van de opdrachtgever J.J. van Wulfften Palthe heeft veel invloed gehad op het ontwerp.

Winkels. Het eenvoudige eenlaags woon- en winkelpand Tuinstraat 16-16a heeft een gaaf interieur in neoempire-stijl. Het is in 1883 gebouwd in opdracht van de groothandelaar in snoepgoed Van Barneveld. Andere aardige winkels zijn Grotestraat 65 (omstreeks 1900) in ‘Um 1800’-stijl, Grotestraat 102 (1903), met jugendstil-elementen, en Grotestraat 84-88 (1901), een fors woon- en winkelpand in neorenaissance-stijl naar ontwerp van C. Eckhardt. Het heeft deels nog zijn oorspronkelijke pui. Verder: Grotestraat 127 (1910), een bakkerij met jugendstil-gevel, en het hoekpand Grotestraat 94-96 (1912) in eclectische vormen.

Het voorm. bankgebouw van de firma Ledeboer Bankiers (Wierdensestraat 2) werd in 1908 gebouwd naar ontwerp van G. Beltman in ‘Um 1800’-stijl. Het is een onderkelderd blokvormig hoekpand met omgaand schilddak. Het voorm. kantoor van Waterschap de Regge (Hofkampstraat 49) werd in 1932 gebouwd naar ontwerp van H.F. Mertens in expressionistische trant.

Windmolen ‘De Hoop’ (Nieuwstraat 71) is een achtkante stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1870 en herbouwd na brand in 1910. De sluitsteen met het wapen van Almelo boven de toegang is mogelijk afkomstig van de stadsmolen uit 1747. De molen is in 1994-'95 gerestaureerd en met asfalt-shingles gedekt.

De draaibrug over het kanaal

[p. 57]

Almelo, Stoomspinnerij Twenthe (1983)

Almelo-Nordhorn (bij Sluiskade Zuidzijde 159) is een smalle houten brug met tuiwerk uit omstreeks 1890.

Industriegebouwen. In de afgelopen decennia is een groot deel van de textielfabrieken gesloopt. De voorm. Stoomspinnerij Twenthe (Twentheplein 3) bestaat uit een drielaags betonskeletbouw en een vierkante watertoren met slanke schacht en ver overkragend reservoir. De fabriek werd in 1914 gebouwd naar ontwerp van A.G. Beltman en verving de dat jaar afgebrande fabriek van de katoenmaatschappij voorheen Gebr. Scholten & Co. De fabriek werd in 1920 uitgebreid en kreeg in 1993 een nieuwe bestemming als bedrijfsverzamelgebouw. Van de verdwenen voorm. textielfabriek Holland (Gorterstraat 3) van de firma H. ten Cate Hzn. & Co. bestaat nog wel het kantoorgebouw. Het oorspronkelijke kantoorgebouw in strakke baksteenarchitectuur werd na de fusie met de Koninklijke Stoomweverij te Nijverdal in 1953 aan de noordzijde uitgebreid met een eenlaags kantoorgebouw in glas en staal, naar ontwerp van J. Kromhout van het architectenbureau Van de Broek en Bakema in samenwerking met G. Beltman jr. Van de weverij bleef na de sloop in 1993 slechts het naar ontwerp van H.A. Witzand in 1911 gebouwde hoektorentje in jugendstilvormen behouden. Het op een straathoek gelegen torentje, met tentdak en opbouw voorzien van wijzerplaten, was een geschenk van het personeel ter gelegenheid van een halve eeuw mechanisch weven. Van het grotendeels verdwenen fabriekscomplex van de Stoomspinnerij Ten Cate (Sluiskade N.Z. 14) resteert de fabriekswatertoren met stelling uit 1924, gebouwd naar plannen van A.G. Beltman. De toren diende als reservoir voor de sprinklerinstallatie van de fabriek.

Pakhuizen. Het voorm. pakhuis aan de Marktstraat (ong.), gebouwd voor de firma J.J. Engberts & Co., is een onderkelderd drielaags gebouw uit 1862. Het drielaags pakhuis Poulinkstraat 3, voorzien van een hoektoren met ingesnoerde lage spits, stamt uit omstreeks 1910.

De watertoren (bij Reggestraat 7) is in 1926 gebouwd in opdracht van de Algemene Waterleiding Maatschappij Almelo naar ontwerp van G. Halbertsma en J. Buining. De in functionalistische vormen uitgevoerde toren van gewapend beton heeft een taps toelopende schacht en een vierkant reservoir met tentdak.

Begraafplaatsen. Mogelijk nog uit de 18de eeuw dateert de voorm. Oude Isr. begraafplaats (Kerkhofsweg 1), die in 1842 werd gesloten toen bij de voorm. synagoge aan de Boddenstraat de Nieuwe Isr. begraafplaats (Boddenstraat 22) in gebruik werd genomen. Deze is voorzien van een hoge gepleisterde muur met schijnvoegen en sierornamenten. In het Gravenbos ligt de particuliere begraafplaats van de familie van Rechteren Limpurg uit 1875. De 19de-eeuwse R.K. begraafplaats (Kloosterweg 2) bezit een ingang met twee hekpijlers in Bentheimer zandsteen uit de eerste helft van de 18de eeuw. De omgrachte Alg. begraafplaats (Wierdensestraat 140), aangelegd in 1871, kreeg omstreeks 1930 een nieuwe ingangspartij in expressionistische vormen. Het toegangsensemble bestaat uit een hek geflankeerd door een dienstwoning en een werkplaats. Direct achter de ingang staat een achthoekige aula met overstekend rieten tentdak.

Boerderijen. Rond Almelo en deels door nieuwbouwwijken ingesloten ligt een groot aantal langhuisboerderijen van Huis Almelo. Ze zijn voorzien van vensterluiken met de kleuren van het landgoed en hebben een gevelsteen met het wapen Rechteren Limpurg en een jaartal. We noemen Vissedijk 37 uit 1857, Reefman (Bolkshoeksweg 44) uit 1864, Bolkshuis (Bolkshoeksweg 40) uit 1867, Bolkshoeksweg 1 uit 1869, Pellewever of ‘Stegers’ (Bolkshoeksweg 34) uit 1876, verbouwd in 1912, Brinkhuis (Bolkshoeksweg 38) uit 1877, De Horst (Bolkshoeksweg 30) uit 1877 en W. de Clerqstraat 99 (19de eeuw), met voor het woongedeelte een zandstenen put uit 1742. Bolkshoeksweg 36 is een 19de-eeuwse langhuisboerderij

Almelo, Watertoren

[p. 58]

met uitgebouwd woongedeelte en aangebouwd koetshuisje. Binnen bevindt zich een betegelde kamer met originele betimmeringen en schouw.