Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Woudrichem

Stad, ontstaan in de vroege middeleeuwen als nederzetting aan de rivier de Waal. De gunstige ligging werd nog versterkt toen de Maasbedding zich omstreeks

Woudrichem, Binnenstad

1	(Herv.) Martinuskerk (zie p. 337)
2	R.K. kerk St.-Johannes Nepomuk (p. 337)
3	Stadhuis (p. 337)
4	Arsenaal (p. 338)
5	Kazerne (p. 338)
6	Huis Jacoba van Beieren (p. 338)
7	Water- of Gevangenpoort (p. 338)
8	Windmolen (p. 339)

1300 verlegde en ter hoogte van de nederzetting met de Waal samenvloeide tot de Merwede. In de 14de eeuw ontwikkelde Woudrichem zich tot een belangrijke handels-, markt- en visserijplaats. De inwoners ontvingen in 1356 tolvrijheid en in 1362 uitgebreide rechten op de riviervisserij. De plaats kreeg een eigen schepenbank en er werd een tol gevestigd. In 1389 wordt Woudrichem voor het eerst als stad genoemd. De welvaart werd echter spoedig afgeremd door de concurrentie van het zich aan de overzijde van de Merwede ontwikkelende Gorinchem, waarheen de tol in 1420 werd verplaatst. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog liep de stad zware schade op; in 1573 werd ze geheel platgebrand. Na de inname door Staatse troepen in 1574 kwamen in 1583-'87 verdedigingswerken tot stand naar ontwerp en onder leiding van Adriaan Anthonisz. van Alkmaar. Met Gorinchem en Loevestein vormde Woudrichem een belangrijke vestingdriehoek. In de 19de eeuw werd de vesting opgenomen

[p. 337]

Woudrichem, (Herv.) Martinuskerk

in de Nieuwe Hollandse Waterlinie en diende ze ter verdediging van de linker Maas- en Merwededijk; samen met het fort Vuren en de vesting Gorinchem bestreek ze de rivieren Afgedamde Maas, Waal en Boven-Merwede. De vesting werd als zodanig pas opgeheven in 1955. De vestingwerken zijn nagenoeg geheel bewaard gebleven en daarbinnen heeft het stadje zijn oorspronkelijke karakter goeddeels weten te behouden. Ten zuidwesten van de oude stad ontstond na de Tweede Wereldoorlog een nieuw stadsdeel, dat in oppervlakte de oude vesting thans ver overtreft.

De (Herv.) Martinuskerk (Kerkstraat 35) [1] is een kruiskerk met zware toren, driebeukig pseudo-basilicaal schip, transept, dwarskapel en een langgerekt, vijfzijdig gesloten koor. De kerk kwam oorspronkelijk in de 15de eeuw tot stand maar werd na zware schade in 1573 en 1574 grotendeels herbouwd in het eerste kwart van de 17de eeuw. Toen kreeg het gebouw ook een nieuwe kap met trekbalken; op een van de trekbalken is het jaartal 1621 geschilderd. Omstreeks 1841 werd het koor afgescheiden van het schip en bestemd als opslagruimte. Schip en transept kregen stucwerkplafonds, maar deze werden in 1922 weer vervangen door houten plafonds; in de zijbeuken bleven de kappen ziend. Op de aan de noordzijde van het koor aangetroffen fundamenten van de oude sacristie trok men in 1922 een nieuw bijgebouw op.

De kerk bevat tegen de scheidingswand van koor en schip een orgel met rijk bewerkte kast, uit 1680. De frontstijlen zijn voorzien van vergulde gesneden slingers met blad- en vruchtmotieven en daartussen muziekinstrumenten; op de kast staat een aantal putti. De orgelkast is afkomstig van een orgel dat koning-stadhouder Willem III in 1680 schonk aan de Kloosterkerk te 's-Gravenhage. Het kwam in 1865 in het bezit van de kerk te Woudrichem. In de kast schuilt een modern instrument (1978-'79).

Tussen de doorgetrokken zijbeuken van het schip staat de drie geledingen tellende toren, die in zijn vormgeving gotische en renaissancistische stijlkenmerken combineert. De massale onderbouw, die nog 15de-eeuws is, heeft haakse steunberen met natuurstenen banden. Zij gaan tegen de jongere bovenbouw, die waarschijnlijk gereedkwam in het tweede kwart van de 16de eeuw, over in overhoekse steunberen voorzien van pinakels. De tweede en derde geleding zijn versierd met smalle, hoge spitsboognissen en worden afgesloten door een uitgekraagd rondboogfries met schelpvormige boogvullingen. In de nissen zijn ruitvormige en ronde, natuurstenen medaillons aangebracht. Zij tonen frontaal of in driekwart-profiel de koppen van krijgers, maagden en beesten; ook de schelpvormen zijn om en om getooid met dergelijke kopjes. De oorspronkelijke

Woudrichem, (Herv.) Martinuskerk, orgel

spits werd in 1573 stukgeschoten; de daarna geplaatste, lagere spits werd in 1717 door een storm verwoest. Het huidige lage tentdak gaat schuil achter een moderne bakstenen balustrade, aangebracht tijdens een restauratie in 1933. Bij die gelegenheid kreeg het torenportaal een nieuw stergewelf.

De R.K. kerk St.-Johannes Nepomuk (Vissersdijk 15) [2] is een neoclassicistische zaalkerk uit 1837-'38, gebouwd naar plannen van J. de Kroon. In een diepe boognis boven de ingang staat het beeld van de patroonheilige; de omlijsting van de nis bestaat uit twee toscaanse zuilen, een zware kroonlijst en een boogvulling met fantasiecassetten. Het interieur heeft een in stuc uitgevoerd tongewelf dat wordt gedragen door een kroonlijst op ionische zuilen met hoge basementen. Tot de inventaris behoren een geschilderd altaarstuk uit 1839 van de Vlaming Jan Baptist van der Hulst en een eikenhouten communiebank uit omstreeks 1840.

Het voorm. stadhuis (Hoogstraat 47) [3] is een rechthoekig maniëristisch gebouw met hoog souterrain en zadeldak tussen twee trapgevels. De met natuurstenen speklagen uitgevoerde voorgevel heeft een gevelsteen met het jaartal 1592. De getoogde kelderingangen aan de lange zijde wijzen op een oorspronkelijk waagfunctie. Het huidige uiterlijk van

[p. 338]

Woudrichem, Stadhuis

het gebouw is het resultaat van een ingrijpende restauratie en reconstructie in 1957. Daarbij verdween de 19de-eeuwse pleisterlaag, werden nieuwe topgevels opgetrokken en herkregen vensters en deuren hun oude vorm.

Het voorm. arsenaal (Kerkstraat 41) [4] is een rechthoekig gebouw uit 1851 met zeer zwaar muurwerk en een zadeldak tussen twee brede zijtopgevels. Ten zuiden en oosten van het gebouw was een laad- en losplaats voor militaire goederen.

De voorm. kazerne (Vissersdijk 35-35a) [5] werd in 1854 in dezelfde stijl als het Arsenaal opgetrokken met flauw hellend zadeldak. Aansluitend aan noord- en westzijde lag het kazerneterrein, dat diende als appèlplaats.

De voorm. brandweerkazerne (Kerkstraat 28) is een diep pand uit de eerste helft van de 19de eeuw, met gepleisterde, deels gebosseerde, gevel en een brede inrijpoort met halfrond bovenlicht.

Het zogeheten Huis van Jacoba van Beieren (Molenstraat 8) [6] maakte deel uit van een groter middeleeuws gebouwencomplex, dat behalve de in 1852 afgebroken ‘Hoftoren’ aan de oostzijde ook het tolhuis en de visbank - beide verdwenen - omvatte. Jacoba van Beieren zou hier in 1419 korte tijd hebben geresideerd. In 1474 richtte men het complex in als kruisherenklooster. Het restant bestaat uit rechthoekig dwars pand met zadeldak tussen zijgevels, waarvan één met trappen. De boogtrommels boven vensters en deur zijn gevuld met metselmozaïek. Het gebouw is in oudste aanleg waarschijnlijk 14de-eeuws, maar werd gewijzigd in de 17de en de 18de eeuw; de vleugel tegen de achterzijde dateert blijkens een gevelsteen uit 1639. Restauraties vonden plaats in 1904, toen tegen de linker zijgevel een driezijdig uitgebouwd traptorentje werd toegevoegd, en in 1962-'65, toen er aan de rechterzijde een travee bijkwam.

Woonhuizen. Aan de Hoogstraat staan diverse huizen die omstreeks 1600 zijn herbouwd na de verwoestingen in 1573 en 1574. In de loop van de tijd werden de topgevels vaak vervangen door lijstgevels en wijzigde men vaak ook de pui. Gevelstenen met figuratieve afbeeldingen komen nog veel voor; hieraan danken diverse huizen hun naam. Verschillende maniëristische gevels zijn van

Woudrichem, Hoogstraat

het zogenoemde ‘Dordtse type’, zoals In den Gulden Engel (Hoogstraat 10-12) uit 1593, Hoogstraat 20 uit omstreeks 1600, In den Salamander (Hoogstraat 14-16) uit 1606 - met nieuwe topgevels uit 1956- en Hoogstraat 9 uit 1615. Verwante maniëristische gevels, met uitgekraagde korfbogen boven de vensters maar zonder uitgekraagd muurwerk boven deze bogen, hebben In den Vergulden Helm (Hoogstraat 4) uit 1601, Hoogstraat 5 uit 1608 en De Arend (Hoogstraat 7) uit dezelfde tijd. De Veste (Hoogstraat 27) is een breed 17de-eeuws pand, waarvan het rechter deel nog vensters met korfbogen heeft. Het linkerdeel is in de 18de eeuw veranderd.

Het aantal 18de-eeuwse gevels is geringer. Kerkstraat 25-27 is een breed herenhuis met schilddak uit 1775. Het bijbehorende gepleisterde koetshuis Vissersdijk 6 is in oorsprong ook 18de-eeuws. Hoogstraat 40 is een 18de-eeuws huis met schilddak en classicistische lijstgevel met geblokte pilasters. Kerkstraat 22 bezit een, later gepleisterde, lijstgevel uit de 18de eeuw. Kerkstraat 30 is een blokvormig herenhuis uit het begin van de 19de eeuw, met twee zadeldaken die aan de voorzijde een dakschild hebben. Uit dezelfde tijd dateert Hoogstraat 36, een pand met schilddak en gebosseerde voorgevel met pilasters. Het huis Hoogstraat 38 stamt uit 1834 en heeft een empire-deuromlijsting en schuifvensters. De stadspomp (Hoogstraat ong.) is een vierkante hardstenen pomp uit omstreeks 1800.

Vestingwerken. De middeleeuwse omwalling werd in 1573 verwoest. Van de vijf poorten bleef alleen de Waterof Gevangenpoort [7] behouden, een rechthoekig, drielaags bouwwerk met zadeldak tussen topgevels. Het onderste deel van de poort dateert uit de 14de of 15de eeuw. Dat geldt ook voor de veelhoekige arkeltoren op de noordoosthoek. Een dergelijke arkeltoren bevond zich ook op de andere hoek. Laat-middeleeuws zijn ook de drie spitsboognissen boven de doorgang; hierin zullen oorspronkelijk beelden hebben gestaan. De huidige kap en balklagen zijn laat-16de-eeuws en horen bij de herbouw na 1573. De poort onderging in de 18de eeuw een

[p. 339]

Woudrichem, Water- of Gevangenpoort

ingrijpende opknapbeurt en wijzigingen, onder meer omdat de bestemming veranderde. De kleine getraliede vensters op de bovenste verdieping tonen de plaats van het vroegere cachot.

De door Adriaan Anthonisz. van Alkmaar ontworpen vestingwerken werden in 1583-'87 aangelegd binnen de verwoeste en afgebroken middeleeuwse ommuring zodat het te verdedigen gebied werd verkleind. De omgrachte vesting kreeg de vorm van een onregelmatig vierkant met bastions op de hoeken en bij de Waterpoort. Alleen aan de rivierzijde voorzag men de aarden hoofdwal van een bakstenen front. In het begin van de 17de eeuw voegde men aan de zuidzijde een ravelijn toe en bouwde men in de hoofdwal de Koepoort, een doorgang bestaande uit twee bakstenen keermuren voorzien van schotbalksponningen. Aan de oostzijde ontstond in het begin van de 18de eeuw een zelfde situatie met de aanleg van een ravelijn en de op gelijke wijze gebouwde Loevesteinse poort. De westbeer in de vestinggracht dateert uit het begin van de 17de eeuw, in 1936 werd er een monnik op geplaatst. De beer aan de zuidoostzijde is vroeg-18de-eeuws. In de 19de eeuw werden de werken verbeterd en uitgebreid met een inundatiesluis (1815) nabij de zuidoostbeer en enkele bomvrije ruimten (omstreeks 1867) in de hoofdwal nabij het zuidoostelijk bastion. De hoge bakstenen stellingmolen [8] op dat bastion is in 1991 geplaatst.

Oudendijk. Dit gehucht ten westen van Woudrichem bestaat uit een kleine lintbebouwing. Het voorm. schoolgebouw (Oudendijk 64-66) dateert uit 1879 en is gebouwd op een H-vormige plattegrond.