Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

{problem}Willemstad
(gemeente Zevenbergen)

Stadje, ontstaan uit het in 1565 gestichte dorp Ruigenhil in de polder met dezelfde naam. In 1583 gaf prins Willem van Oranje opdracht het zeer strategisch aan de toegang tot het Hollands Diep gelegen dorp te versterken, waarbij het tevens stedelijke rechten kreeg. De verdedigingswerken werden onder leiding van Adriaan Anthonisz voltooid in 1587. De vesting kreeg een zevenhoekige vorm met zeven bastions. Van het oorspronkelijke voorstraatdorp Ruigenhil bleef de opzet in de nieuwe aanleg bewaard, namelijk de loodrecht op de dijk gelegen Voorstraat met parallel daaraan twee achterstraten (Groenstraat, Achterstraat). Aan het eind van de Voorstraat verrees een Herv. kerk op een rechthoekig kerkhof omringd door een kerksloot. De vesting werd opgeheven in 1926. Sinds de 17de eeuw hebben noch de plattegrond, noch de hoofdvormen van de bebouwing en de vestingwerken ingrijpende wijzigingen ondergaan. Het geheel is dan ook beschermd stadsgezicht.

De Herv. kerk (Kerkring 1) [1] is een centraalbouw op achthoekige plattegrond. Het achtzijdige tentdak draagt een open dakruiter met koepeldakje; aan de zuidwestzijde staat een onvoltooide toren. De kerk verrees in 1597-1607 naar plannen van Adriaan de Muyr, Coenraet van Norenburg en Andries de Roy, maar het is niet bekend wie het definitieve ontwerp heeft geleverd. Aan de zuidoostzijde bouwde men in 1657 nog een consistoriekamer. Het gebouw leed in 1944 zware oorlogsschade. In 1950, daags

Willemstad, Herv. kerk, plattegrond

[p. 333]

Willemstad, Stad en vestingwerken

Willemstad, Binnenstad

1	Herv. kerk (zie p. 332)
2	Stadhuis (p. 334)
3	Mauritshuis of Gouvernementshuis (p. 334)
4	Arsenaal (p. 335)
5	Wachthuis (p. 335)
6	windmolen d'Orangemolen (p. 335)
7	Kruitmagazijn (p. 335)

voordat de net herstelde kerk weer in gebruik zou worden genomen, brak er brand uit. Van het gebouw bleven slechts de muren overeind staan. Bij de herbouw behield de kerk haar oude silhouet. In het interieur doen de toscaanse halfzuilen vermoeden dat men oorspronkelijk een stenen gewelf heeft beoogd; de ribben van het (nieuwe) houten koepelgewelf worden gedragen door stijlen op de kapitelen van deze halfzuilen. Ter vervanging van de verbrande inventaris bezit de kerk nu een preekstoel uit 1659, afkomstig uit de Herv. kerk te Hoogvliet (Zuid- Holland), en enkele banken uit

[p. 334]

Willemstad, Herv. kerk (1972)

omstreeks 1670, uit de nu afgebroken Herv. kerk te Graft (Noord-Holland). Het voorm. Herv. weeshuis (Voorstraat 24-26), een dwars pand in gele baksteen, dateert van omstreeks 1775. Het voorm. stadhuis (Raadhuisstraat 2) [2] dateert uit 1587 en is een dwars geplaatst, rechthoekig gebouw met zadeldak tussen trapgevels. Natuursteen is toegepast voor vensters, hoekblokken, banden en omlijstingen. Aan de oostzijde staat een belvedèretoren die ongeveer

Willemstad, Stadhuis

halverwege overgaat van een vier- in een achtkant. In het onderste deel van de toren bevindt zich een loge of roepstoel, overkluisd door een bakstenen stergewelf. De oude torenspits met ojiefvormig profiel brandde in 1793 af; de huidige spits dateert uit 1807. Het stadhuis kreeg in 1620 een nieuwe voorgevel in maniëristische stijl. Deze gevel heeft in het midden een topgevel met rolwerk en een nis met Justitiabeeld. Het exterieur is bij een restauratie in 1933-'43 in de oorspronkelijke staat hersteld en gereconstrueerd. Men verwijderde een 19de-eeuwse bepleistering en bracht weer stenen kruisvensters en nieuwe gevelstenen aan. Het interieur is in de loop der tijd ingrijpend gewijzigd. Sinds 1973 is het niet meer als stadhuis in gebruik.

Het Mauritshuis of Gouvernementshuis (Hofstraat 1) [3] werd in 1623-'25 gebouwd als verblijf voor prins Maurits. Na zijn dood in 1625 diende het huis tot 1795 als ambtswoning voor de gouverneur van Willemstad en vervolgens heeft het nog diverse bestemmingen gehad. Het gebouw dankt zijn huidige aanzien grotendeels aan een ingrijpende reconstructie in 1968-'73. Van 1973 tot en met 1996 diende het als stadhuis van Willemstad.

Het tweebeukige dwarse gebouw heeft zadeldaken tussen trapgevels; de achterste beuk, die in 1823 nagenoeg geheel was afgebroken, werd in stijl met het voorste gedeelte nieuw opgetrokken. De topgevels, kruiskozijnen en dakkapellen zijn alle nieuw aangebracht. De maniëristische voorgevel wordt op de begane grond geleed door gekoppelde pilasters en heeft korfbogen boven de vensters; op de verdieping zijn de pilasters gereconstrueerd. De verdiepingsvensters hebben tudorbogen met cartouche-ornamenten in de boogtrommels. De natuurstenen ingangsomlijsting heeft dorische zuilen op postamenten, een (later in een lichtopening veranderde) cartouche en een gebroken fronton in laat-maniëristische

[p. 335]

vormen. Achter het hoofdgebouw, en met een gang daarmee verbonden, staat een kleiner gebouw met trapgevels. Dit oorspronkelijk als ‘zomerkamer’ bedoelde bouwdeel werd herbouwd bij de restauratie. Op het terrein staat verder nog een uit 1866 daterend, langgerekt bijgebouw, dat werd opgetrokken als affuitenloods en opslagplaats voor artilleriemateriaal.

Het voorm. arsenaal (Benedenkade 6) [4] is een diep pand, gebouwd in 1793 naar plannen van Philip Willem Schonck. De voorgevel heeft twee poorten met hardstenen classicistische omlijstingen voorzien van zwarte ornamentschildering; de sluitstenen tonen een Medusakop.

Het voorm. wachthuis (Benedenkade 4) [5] dateert uit de tweede helft van de 18de eeuw. Het is een dwars pand met aan de voorzijde een ingebouwde galerij met bakstenen boogstelling.

Woonhuizen. Het stadsbeeld van Willemstad wordt bepaald door eenvoudige, voornamelijk diepe, 17de- en 18de-huizen, waarvan een aantal is voorzien van 19de-eeuwse gevels. Voorstraat 25 bezit een gepleisterde lijstgevel uit het derde kwart van de 19de eeuw, maar het huis is getuige het jaartal 1636 in de achtergevel beduidend ouder. Kerkring 37, een diep huis met tuitgevel, dateert uit het eind van de 17de of het begin van de 18de eeuw. Voorstraat 1-3 is een drielaagspand met empire-lijstgevel uit het begin van de 19de eeuw. Het gepleisterde herenhuis Voorstraat 63, met schilddak en kroonlijst, dateert uit dezelfde tijd. Kerkring 25 is een 19de-eeuws neoclassicistisch herenhuis.

Bedrijfsgebouwen. De ronde bakstenen stellingkorenmolen ‘d'Orangemolen’ (Bovenkade 11) [6] dateert uit 1734-'35. In het 18de-eeuwse hoekpand ‘In de Blaauwen Molen’ (Voorstraat 65) was een grutterij annex rosmolen ondergebracht. De huisnaam en een 18de-eeuws tegeltableau met de afbeelding van een paardentredmolen en de tekst ‘de Willemstadtsche Grutterij’ verwijzen hiernaar. Aan de Bovenkade staan enkele voorm. pakhuizen; de nummers 3-3a dateren respectievelijk uit 1806 en 1817, nummer 2 uit 1854.

Verdedigingswerken. De grotendeels in 1583-'87 aangelegde vestingwerken

Willemstad, Mauritshuis

bestaan uit een hoofdwal met zeven, naar de provincies van de Republiek genoemde, bastions. Binnendijks liggen de bastions Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland en Overijssel. De twee buitendijkse bastions - Gelderland en Groningen - zijn in 1603 aangelegd; oorspronkelijk bevonden zich hier twee redoutes. Om de hoofdwal lopen de vestinggracht en een enveloppe met buitengracht. Twee beren sluiten het binnendijkse deel van de vestinggracht af en vormen de verbinding met de dijk langs het Hollands Diep. De westelijke beer is een aarden dam, die aan de oostzijde is van baksteen en voorzien van een monnik. De vesting had twee poorten, maar die zijn verdwenen: de waterpoort aan de havenzijde in 1872 en de landpoort, aan het einde van de Landpoortstraat, al in 1792. Vóór de voormalige landpoort ligt een in 1625 aangelegd en later vergraven ravelijn. Op het bastion Utrecht staat een kruitmagazijn [7] uit 1811. Op de flanken van het bastion Holland staan enkele door de Duitsers gebouwde betonnen bunkers uit de Tweede Wereldoorlog.

Fort De Hel (Helsedijk 81), gelegen ten zuiden van de stad, werd in 1812 onder de naam ‘l'Enfer’ aangelegd door de Franse genie op de plaats van de uit 1747-'48 daterende redoute ‘Anna’. Het fort kreeg een zware, lage bakstenen toren met geschutsplatform, alsmede een wachthuis. In de jaren 1883-'84 werd het fort gewijzigd, waarbij de toren gronddekking kreeg. De toren en de gracht zijn nog aanwezig.

Boerderijen. In de omgeving van Willemstad liggen boerderijen bestaande uit een rechthoekig woonhuis met zadeldak en een grote, vrijstaande schuur met wolfdak. De boerderij Oostdijk 12 heeft een 17de-eeuws woonhuis waarvan de vensters zijn voorzien van uitgekraagde korfbogen. Jongere voorbeelden zijn Oostdijk 18 uit omstreeks 1800, en Noordlangeweg 4 en Hoeve Stadzicht (Steenpad 3) uit het begin van de 19de eeuw.