Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Veghel

Dorp ontstaan in de late middeleeuwen bij een doorwaadbare plaats in de Aa en in de nabijheid van het verdwenen kasteel Frisselstein. Haaks op de doorgaande hoofdweg ontstond het huidige marktplein. Het graven van de Zuid-Willemsvaart in 1822-'26 en de aanleg van de spoorlijn Boxtel-Wesel in 1872 zorgden voor een bloeiende handel en nijverheid. Nog steeds vormt Veghel een belangrijk centrum van werkgelegenheid voor de Meierij.

De Herv. kerk (Hoofdstraat 53) is een langwerpige achtkante, neoclassicistische zaalkerk uit 1823, gebouwd naar plannen van J. Schoonwater. Het gebouw is voorzien van geblokte pilasters, spitsboogvensters met gietijzeren vensterharnassen en een middenrisaliet met dorische deuromlijsting. Tot de inventaris behoort een doopbekkenhouder uit omstreeks 1650 en een preekstoel met koperen lessenaar uit 1751.

De R.K. St.-Lambertuskerk (Markt ong.) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek met hoge westtoren en slanke naaldspits, gebouwd in 1858-'62 naar plannen van P.J.H. Cuypers. Het is de eerste grote kerk waarbij Cuypers zich voor het ontwerp liet inspireren op de 13de-eeuwse Franse gotiek. Het interieur heeft bakstenen kruisribgewelven. Het atelier van Cuypers en Stoltzenberg verzorgde het overgrote deel van de neogotische inventaris, waaronder de vele zandstenen heiligenbeelden. Het sacramentsaltaar werd in 1886 gemaakt door H. van der Geld. Bij een restauratie in 1992-'94 werden de gepolychromeerde heiligenbeelden bij de pijlers hersteld.

Op het kerkhof bevindt zich een calvarieberg met grafkelders en kruisigingsgroep met gietijzeren kruisbeeld, vervaardigd

[p. 317]

Veghel, Calvarieberg op het kerkhof van de R.K. St.-Lambertuskerk

in 1852 en verplaatst in 1873. J. Goossens maakte omstreeks 1850 de in de berg geplaatste gepolychromeerde terracotta beeldengroep met voorstelling van zielen in het vagevuur. Verder zijn er nog diverse monumentale 19de-eeuwse grafmonumenten in neobarokke en neogotische vormen. De pastorie (Burg. De Kuyperlaan 1) werd in 1902-'03 gebouwd naar plannen van J.Th.J. Cuypers en J. Stuyt.

De voorm. synagoge (Deken Van Miertstraat 1) dateert uit 1865. In 1949 werd het pand tot woning verbouwd en voorzien van een nieuwe voorgevel in wederopbouwstijl.

Het voorm. klooster van de zusters franciscanessen van Veghel (Deken Van Miertstraat 8) heeft een imposant rectoraatsgebouw, nu St.-Bernadinusgasthuis, gebouwd

Veghel, klooster van de zusters franciscanessen van Veghel

in 1869-'72 naar plannen van P.J.H. Cuypers. Het pand met neorenaissance-elementen bestaat uit een hoofdgebouw met twee haakse zijvleugels, waarvan de kopse kanten bekroond worden door frontons. Een naastgelegen gasthuis met kapel en kweekschool uit 1898 werd in 1989 afgebroken. Achter het hoofdgebouw staat een kruiskerk met massieve vieringtoren, gebouwd omstreeks 1950 naar plannen van J. van Halteren in de traditionele vormen van de Delftse School.

De voorm. Congregatiekapel (Mr. Van Coothstraat 1) is een driebeukige neogotische kapel met driezijdig gesloten koor, gebouwd in 1890 naar plannen van P.J.H. Cuypers. Het gebouw is opgetrokken in rode baksteen met speklagen van gele baksteen en wordt rondom bekroond door opengewerkte bakstenen balustrades en hardstenen pinakels. Het interieur heeft een spitsboogvormig tongewelf, rustend op slanke houten kolommen. Sinds 1980 is het gebouw in gebruik als moskee.

Het voorm. klooster van de Congregatie van de broeders van O.L. Vrouwe Onbevlekt Ontvangen (Hoogstraat 27) werd in 1821 als woonhuis annex brouwerij gebouwd voor de familie Smits en kwam in 1879 in het bezit van de congregatie. Deze liet omstreeks 1925 aan de achterzijde een sobere kruiskapel in neoromaanse vormen bouwen naar plannen van L.J.P. Kooken.

Het voorm. raadhuis (Markt 1) is een groot pand met sterk vooruitspringende middenpartij, gebouwd in 1874-'77 naar plannen van J.M. Nabbe. Het diende oorspronkelijk als raadhuis, postkantoor, kantongerecht en boterhal. Zware beschadigingen in de Tweede Wereldoorlog leidden tot herbouw en herstel naar ontwerp van F. Schütz en met beeldhouwwerk van J. Uiterwaal.

Woonhuizen. Veghel bezit nog een aantal rijkere herenhuizen uit de 19de eeuw, in voornamelijk eclectische vormgeving. De twee herenhuizen Hoofdstraat 39-41 stammen uit omstreeks 1840. Villa Louise (Burg. De Kuyperlaan 2) dateert uit omstreeks 1860 en heeft een erker uit omstreeks 1880. Uit 1870 stamt het herenhuis Klondike (Hoogstraat 8) met neobarokke attieklijst. Rijk eclectisch van vormgeving is Hoofdstraat 1 uit omstreeks 1875. De drie fabrikantenwoningen Zuidkade 5, 18 en 24 dateren uit omstreeks 1875. De vier grote eclectische herenhuizen Molenstraat 45-79 verrezen in 1880.

Industriegebouwen. Het uit 1911 daterende pand van Stoomwasscherij De Lelie (Lelielaan 2) heeft een voorvleugel en een achterliggende hal met sheddaken. Het N.C.B.-complex (N.C.B.-Laan) werd in 1915 gevestigd aan de Oude Haven. De oudste kern van het complex bestaat uit een veekoekenfabriek met maalderij en een graansilo in betonskeletbouw, beide naar ontwerp van L.J.P. Kooken.

Zijtaart. Dit dorp ten zuiden van Veghel ontstond op een oeverwal van de Aa en wordt al genoemd in 1356. De

Veghel, N.C.B.-complex, Veekoekenfabriek

[p. 318]

R.K. St.-Lambertuskerk (Pastoor Clerckstraat 69) is een driebeukige neogotische kerk met toren van drie geledingen en moderne spits, gebouwd in 1871 naar plannen van H.J. van Tulder. De pastorie (Pastoor Clerckstraat 71) stamt uit de bouwtijd. Het St.-Ceciliahuis (Pastoor Clerckstraat 52) is een sober neogotisch klooster, gebouwd in 1901 vermoedelijk naar ontwerp van J. van Groenendael voor de zusters franciscanessen uit Veghel. De neogotische kapel stamt uit 1907.

Mariaheide. Straatdorp ten noordoosten van Veghel dat aan het eind van de 18de eeuw tot ontwikkeling kwam. De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Goeden Raad (Pastoor Van Haarenstraat 40-42) is een laat-neogotische kruisbasiliek uit 1907-'09, gebouwd naar plannen van J. van Groenendael. De toren en de voorgevel werden pas in 1932 voltooid. De ingangspartij, geflankeerd door een traptoren en een terzijde staande toren, heeft een tegeltableau voorstellende Maria met biddend boerengezin. Uit de bouwtijd dateren ook de kerkinventaris, afkomstig van atelier Van Bokhoven, en de pastorie (Pastoor Van Haarenstraat 38). Het St.-Nicolaashuis (Pastoor Van Haarenstraat 44) is een sober neogotisch klooster, gebouwd in 1912 naar ontwerp van J. van Groenendael voor de zusters franciscanessen uit Veghel.

Eerde. Dit dorp ten westen van Veghel ontstond in de middeleeuwen. De R.K. kerk St.-Antonius Abt (Esdonkstraat 2) is een driebeukige neogotische basiliek met westtoren van drie geledingen en slanke ingesnoerde naaldspits, gebouwd in 1871-'72 naar plannen van H.J. van Tulder. Achter de kerk staat een patronaatsgebouw (Esdonkstraat 4) uit omstreeks 1890.