Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Rosmalen
(gemeente 's-Hertogenbosch)

Dorp ontstaan in de vroege middeleeuwen op een dekzandrug ten zuiden van de Maas. Omstreeks 815 wordt het voor het eerst genoemd en in 1293 was er sprake van een zelfstandige parochie. Vanuit de buurtschappen Kerkenhoek, Molenhoek en Varkenshoek ontwikkelde zich rondom de kerk een dorpskern. Ten zuiden hiervan werd in 1823-'25 de steenweg Den Bosch-Grave aangelegd, in 1881 gevolgd door de spoorlijn 's-Hertogenbosch-Nijmegen. Overstromingen van de Maas en de jaarlijkse wateroverlast van de Beerse Overlaat beperkten de ontwikkelingsmogelijkheden. Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Rosmalen zich als forenzendorp.

Rosmalen, R.K. St.-Lambertuskerk

De R.K. St.-Lambertuskerk (Markt 1) is een in oorsprong laat-gotische driebeukige basiliek met dubbel transept en driezijdig gesloten koor. De westtoren van drie geledingen stamt uit de 15de eeuw. De onderste geleding werd in de eerste helft van de 16de eeuw beklampt met baksteen afgewisseld door speklagen tufsteen, afkomstig van een romaanse voorganger van de huidige kerk. In dezelfde tijd ontstonden schip en transept. De Mariakapel, aan de zuidzijde van de toren, werd omstreeks 1550 gebouwd. In plaats van het eveneens 16de-eeuwse koor verrees in 1911 naar plannen van F.A. Ludewig een tweede transept en een nieuw koor in aangepaste stijl. Gelijktijdig kwamen aan weerszijden van het koor nieuwe aanbouwen tot stand. In de lichtbeuk wisselen kleine spitsboogvensters af met blindnissen, een situatie die ook voorkomt bij de kerken te Geffen en Bakel. Bij een restauratie in 1977 zijn de venstertraceringen van schip, transept en koor vernieuwd. Het interieur werd in 1824 gewijzigd in neoclassicistische stijl, waarbij de vensters van de lichtbeuk door een tongewelf aan het oog onttrokken werden. De oudste dwarsarmen hebben nog de oorspronkelijke stergewelven op kraagsteentjes. Ook het ribgewelf van de Mariakapel, met engelenfiguren op sluit- en kraagstenen, dateert uit de bouwtijd. Van de hand van Walter Pompe zijn de preekstoel met reliëfs (omstreeks 1750), een Mariabeeld (1751) en een houten reliëf met St.-Joris en de draak. De neogotische beelden zijn alle door H. van der Geld vervaardigd. Het orgel werd omstreeks 1850 gebouwd door F.C. Smits en heeft een sierlijk bewerkte kast, met een harpspelende David en musice-

[p. 290]

rende engelen, en decoratief vergulde frontpijpen.

De school met onderwijzerswoning (Kruisstraat 29-31) stamt uit het laatste kwart van de 19de eeuw, maar zou een oudere kern kunnen bevatten.

Woonhuizen. In het dorp staan enkele neoclassicistische blokvormige landhuizen uit de tweede helft van de 19de eeuw, zoals Sparrenburg (Sparrenburgstraat 5) en Vreeburg (Dorpsstraat 66) uit omstreeks 1890. Villa Hoog Oord (Stationsstraat 2) en Driesprong 11, beide uit omstreeks 1870, hebben een rijkere eclectische decoratie.

De windmolen (Molenstraat 17), een gesloten standerdkorenmolen, werd mogelijk gebouwd in 1732. De in 1996 gerestaureerde molen heeft inwendig inscripties uit 1774 en 1801.

Het voorm. station (Stationsstraat 4) van de Nederlandsche Zuid-Ooster Spoorweg-Maatschappij werd in 1880 in neoclassicistische stijl gebouwd en later verhoogd. In de zijgevel staat nog de stationsnaam ‘Rosmalen’ vermeld.

Boerderijen. In de omgeving van Rosmalen staat een aantal interessante boerderijen, deels aan een dijk, deels op een huisterp of op een zandrug gebouwd. De kortgevelboerderij Duinse Hoef (Vliertwijksestraat 63) is een gaaf voorbeeld van een ‘Einzelhof’ en kan een 17de-eeuwse kern bevatten. De sterk gewijzigde kortgevelboerderij Sprokkelboschstraat 4 is 18de-eeuws van oorsprong. De kortgevelboerderijen

Rosmalen, Klooster Coudewater (psychiatrisch ziekenhuis), landhuis

Waterleidingsstraat 8 en Heeseind 1 stammen uit het begin van de 19de eeuw. Uit de tweede helft van die eeuw dateren Heeseind 33 en Kruisstraat 64 (1864), de laatste markant op een terp gelegen. De 17de-eeuwse hoekgevelboerderij Oude Baan Oost 178 werd in 1844 ingrijpend verbouwd.

Peter de Gorterstraat 2a is een gaaf bewaard gebleven landarbeiderswoning. Deels nog goed bewaard zijn de keuterboerderijen Hondsberg 3 (krukhuis), Hondsberg 9 (T-boerderij) en Oude Baan 31 (kortgevelboerderij). Kort voor de Tweede Wereldoorlog verrezen enkele modelboerderijen, zoals de in 1926 gebouwde boerderij Peter de Gorterstraat 9a-11 en Kruisstraat 39 met villa-achtig woonhuis. Door de oorlogsschade in 1944 kwamen relatief veel boerderijen in wederopbouwstijl tot stand. Voorbeelden zijn Heeseind 5 en Heeseind 35, Kruisstraat 60 en Striensestraat 27.

Het voorm. klooster Coudewater (Berlicumseweg 8), gelegen ten zuiden van Rosmalen, werd omstreeks 1434 gesticht als birgitinessenklooster. In 1713 verhuisde het klooster naar Uden en werden de gebouwen ingericht tot landhuis. In 1870 werd dit aangekocht door de ‘Maatschappij tot verpleging van Krankzinnigen op het land’. Het landhuis heeft een vroeg-16de-eeuwse eikenhouten kap met gestapelde jukken en ook het muurwerk van de zijvleugels stamt uit de 16de eeuw. Het huidige uiterlijk, met voorgevel voorzien van fronton op pilasters, is 19de-eeuws. Een fraai aangelegd voorplein met oude bomen maakt deel uit van het landschappelijke park. Achter het huis bevindt zich een torentje als fragment van vroegere kapel (1872). Voor het psychiatrisch ziekenhuis verrezen in het park enkele (later gewijzigde) paviljoens, waaronder ‘Veldzicht’, in 1934 verbouwd door P. Bekkers. Het herenpaviljoen ‘Milla de Campen’ en het damespaviljoen ‘De Loofert’, die ogen als grote neorenaissance-villa's, dateren respectievelijk uit 1910 en 1903. In 1938-'40 bouwde men nog een kloostergebouw en kloosterkapel, naar plannen van P. Bekkers in traditionele vormen. Bij het complex horen verder een dokterswoning (Berlicumseweg 4) uit 1874, een voorm. directeurswoning (Berlicumseweg 10) in chaletstijl uit 1882 en twee woningen voor de huismeesters (Berlicumseweg 9-11) uit omstreeks 1900.

Maliskamp. Dit kerkdorp ten zuiden van Rosmalen ontstond tussen 1920 en 1940. De R.K. St.-Bernadette Soubirouskerk (Graafsebaan 103) werd in 1934-'35 gebouwd naar ontwerp van J. van der Valk. De toren is nooit voltooid. Het klooster van de paters van de H.H. Harten (Graafsebaan 172) is eenvoudige baksteenbouw uit de jaren dertig met torenachtig uitgebouwd trappenhuis. Vinkeloord (Graafsebaan 133) is een combinatie van een landhuis met een herenboerderij, gebouwd in 1958 naar ontwerp van Anton Pieck.