Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Roosendaal

Roosendaal is vanouds een van de meest verstedelijkte dorpen van Noord-Brabant. De eerste bewoning in het gebied ontstond op de hoger gelegen gronden (donken). Midden tussen de gehuchten Hulsdonk, Kalsdonk en Langdonk werd in 1268 een kapel gebouwd, die behoorde tot de parochie Nispen. Bij deze kapel ontwikkelde zich een bescheiden handelscentrum. Omstreeks 1400 kreeg Roosendaal het recht een weekmarkt te houden. Het marktplein is waarschijnlijk in die tijd in zijn huidige vorm ontstaan. Door de verbetering van de Steenbergse- en Roosendaalse Vliet in 1451 kreeg de plaats een belangrijke rol in de export van turf. De bevolking nam toe en geleidelijk verdichtte de bebouwing zich langs de verbindingswegen naar Zundert (Raadhuisstraat), Breda (Molenstraat) en Bergen op Zoom. Roosendaal overvleugelde Nispen en werd in 1510 een zelfstandige parochie. Het dorp had zwaar te lijden van branden in 1572 en 1583.

In de Franse tijd had Roosendaal een relatief omvangrijke nijverheid, waaronder twintig brouwerijen. Het dorp kreeg in 1809 stadsrechten van Lodewijk Napoleon - mogelijk om de nijverheid te bevorderen - maar behield die rechten slechts zes jaar. De aanleg van de straatweg Bergen op Zoom-Breda in 1810, de

[p. 285]

Roosendaal, Markt met raadhuis

verbetering van de haven in 1792 en 1823, en het graven van de Nieuwe Roosendaalse Vliet droegen bij tot de economische ontwikkeling van Roosendaal. Sinds de aanleg van de spoorlijn Antwerpen-Breda, die in 1854 gereedkwam, is Roosendaal een belangrijk grensstation. Langs de Roosendaalse Vliet (Oostelijke Havendijk) vestigden zich in de jaren zestig van de 19de eeuw enkele suikerfabrieken. Vooral in het laatste kwart van de 19de eeuw en de eerste decennia van de 20ste eeuw ging het Roosendaal - getuige de grote bouwactiviteit - voor de wind.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Roosendael zwaar getroffen bij het station en de haven, maar ook langs de Molenstraat, de Emmastraat en de Damstraat. Voor een betere verkeerscirculatie werd vlak na de oorlog de Burgemeester Prinsensingel door de oude dorpsstructuur gebroken. Voor en na de oorlog verrezen verschillende nieuwbouwwijken rondom het dorpscentrum.

De R.K. kerk St.-Johannes de Doper (Markt 2) is een driebeukige pseudo-hallenkerk met halfrond gesloten koor en een oudere westtoren. De in 1268 op deze plaats gebouwde kapel werd in het derde kwart van de 15de eeuw vervangen door een nieuwe kerk. De bewaard gebleven kerktoren, stamt waarschijnlijk ook uit die tijd. In de 16de eeuw werd de toren verhoogd. Kerk en toren leden veel schade bij branden in het laatste kwart van de 16de eeuw. De voor de protestanten te grote kerk zou in de loop van de tijd steeds meer vervallen; in de 17de eeuw was het westelijke deel van het schip reeds grotendeels gesloopt. Toen de kerk in 1799 weer in rooms-katholieke handen kwam, verkeerde het gebouw in een ruïneuze staat. Uiteindelijk verrees in 1834-'39 een geheel nieuwe kerk. J. Franssen maakte daarvoor het ontwerp, dat de waterstaatsingenieurs E. de Kruijff en A. de Geus enigszins veranderden. Van de oude kerk bleef alleen de toren behouden en deze kreeg een nieuwe bekroning: een open achtkant met koepeldak

Roosendaal, R.K. kerk St.-Johannes de Doper

en bol. Vóór de toren kwam er een zuilenportiek.

Het interieur heeft slanke toscaanse zuilen met imposten. De middenbeuk en het transept zijn voorzien van graatgewelven van stucwerk; de zijbeuken hebben vlakke zolderingen. De kerk bezit twee grote koperen kandelaars, gedragen door engelenfiguren; het betreft vermoedelijk Rijnlands werk uit de tweede helft van de 15de eeuw. Van de acht barokke heiligenbeelden (eerste helft 18de eeuw) werden de beelden van Johannes de Doper, Petrus, Maria Magdalena en Hiëronymus gemaakt voor biechtstoelen in de abdij van Tongerlo door Willem Kerrickx; de overige vier (Jozef, Augustinus, Dominicus en Norbertus) stammen uit dezelfde tijd. De vroeg-18de-eeuwse houten zijaltaren komen eveneens uit de abdij van Tongerlo; zij bevatten de omstreeks 1840 daterende beelden van

[p. 286]

Roosendaal, R.K. kerk St.-Johannes de Doper, plattegrond

St.-Jan de Doper en Maria van de hand van beeldhouwer H. van Hool. Samen met schrijnwerker C.J. Rogier was hij ook verantwoordelijk voor het neobarokke hoofdaltaar, de preekstoel, de biechtstoelen en de orgelkast- en galerij (omstreeks 1840).

De Herv. kerk (Bloemenmarkt 14) is een neoclassicistische zaalkerk met dakruiter voorzien van lantaarn, gebouwd in 1810 naar ontwerp van H. Huysers. De voorgevel heeft geblokte toscaanse pilasters en een houten hoofdgestel met fronton. De kosterij (Bloemenmarkt 16) stamt uit dezelfde tijd.

De R.K. kerk van O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand (Kade 21) is een basilicale kruiskerk met dubbeltorenfront, apsis en zijkapellen, gebouwd in 1868 voor de paters redemptoristen. Th. Asseler maakte het ontwerp in een combinatie van romaanse en Byzantijnse vormen. De kerk werd in 1907 naar plannen van A. de Bruin - en onder toezicht van P.J.H. Cuypers - verlengd met drieëneenhalve travee en voorzien van een vieringtoren. Een uit de bouwtijd daterende kooromgang heeft men gesloopt. Een rijk uitgevoerd portaal in het transept geeft toegang tot het naburige, in neoromaanse vormen uitgevoerde klooster (Kade 23), dat in 1877 verrees naar ontwerp van architect Van der Vaart.

De R.K. kapel (Kapelstraat 5) dateert uit 1897. De achtkantige kapel is uitgevoerd in een combinatie van neoromaanse en neogotische elementen.

Het R.K. St.-Josephklooster (Van Gilselaan 51-53), een langgerekt gebouw met middenrisaliet en hoekrisalieten, werd in 1909-'10 gebouwd voor de zusters franciscanessen. C. Bennaars maakte het ontwerp in een combinatie van neogotiek en neorenaissance. Drie bij het klooster behorende scholen uit 1910 zijn in 1990 gesloopt.

De R.K. St.-Josephkerk (St.-Josephstraat 4) is een centraliserende kruiskerk met een hoge opengewerkte toren op de noordwesthoek en een lage toren op zuidwesthoek, gebouwd in 1923-'24 gebouwd naar ontwerp van J. Hurks en W. Vergouwen in expressionistische stijl. Het interieur is uitgevoerd in gele baksteen met siermetselwerk en bezit voor die tijd moderne, grote bakstenen koepelgewelven. Van dezelfde architecten en uit dezelfde tijd is de pastorie (St.-Josephstraat 2).

Het franciscanessenklooster Mariadal (Vincentiusstraat 3a-7) verrees in 1934 in de stijl van Delftse School naar ontwerp van J. Cuypers en F.B. Sturm. Het bestaat uit een drielaags hoofdvleugel met twee haakse vleugels en midden achter een driebeukige kapel.

Roosendaal, Franciscanessenklooster Mariadal met kapel

Het schip van de kloosterkapel is uitgevoerd in expressionistische stijl in de trant van Dom. Bellot en wordt overwelfd met keperboogvormige ribben en transversaalbogen. Bij het klooster hoort een ommuurde kloostertuin met kerkhof, voorzien van geometrisch padenpatroon en een beplanting van platanen. In de tuinmuur is een veelhoekige kapel opgenomen.

De R.K.H. Hartkerk (Heilig Hartplein 31) is een basilicale kerk met vijfzijdig gesloten koor en een deels in de rechter zijbeuk opgenomen vierkante toren met balustrade en spits. De kerk werd in 1935-'36 naar plannen van M.J. Granpré Molière gebouwd op een kruispunt van straten in de 1932 aangelegde wijk Kalsdonk. Het ontwerp in de stijl van de Delftse School werd gemaakt door J. van der Laan en F. Sturm. In dezelfde stijl, maar eenvoudiger ontwierp Sturm ook de in 1935 gebouwde pastorie (Heilig Hartplein 29) en het uit 1938 daterende, aangrenzende franciscanessenklooster (Rector Hellemonsstraat 1), een tweelaags gebouw op L-vormige plattegrond met aangebouwde kapel voorzien van een versmald driezijdig gesloten koor.

Overige kerken. De R.K. kerk O.L. Vrouw van Fatima (Dr. Schaepmanlaan 88-90) is een driebeukige basilicale kerk met verhoogd koor, apsis en dakruiter, gebouwd in 1951-'52 naar ontwerp van J. Hurks in de stijl van de Delftse School. De kubusvormige R.K. St.-Antoniuskapel (Brugstraat 30) werd in 1952 opgetrokken naar plannen van C. Sturm in de trant van de

[p. 287]

Delftse School. De R.K. Moeder-Gods-kerk (President Kennedylaan 73), met Mariakapel, verrees in 1967 naar ontwerp van A. van Kranendonk op een ruitvormige plattegrond met gebogen schaaldaken oplopend naar een centraal gesitueerd klokkentorentje.

Het voorm. refugium van de abdij Tongerlo (Molenstraat 2), gelegen op een omgracht terrein, dateert uit 1762 en bestaat uit een rechthoekig, onderkelderd hoofdgebouw met schilddak, twee lagere zijvleugels aan een voorplein en een lange galerij langs de tuin aan de zijde van de Kerkstraat. De ingangen van het hoofdgebouw aan plein- en tuinzijde hebben hardstenen omlijstingen in Lodewijk XV-stijl met bewerkte bovenlichten. Het symmetrische ingedeelde hoofdgebouw heeft enkele kamers met oorspronkelijke stucplafonds en schouwen. In de 19de eeuw was het in gebruik als pastorie. Uit die tijd dateert de eenvoudige huiskapel op de verdieping.

Het voorm. raadhuis (Markt 1) is een oorspronkelijk laat-16de-eeuws, maar later geheel gewijzigd en wit gepleisterd, rechthoekig gebouw. Van de oude aanleg bleef de overwelfde benedenruimte behouden. Omstreeks 1750 kreeg het pand een schilddak met dakruiter en een nieuwe voorgevel met middenrisaliet en fronton. De gevel is later geblokt bepleisterd.

Roosendaal, Refugium van de abdij Tongerlo

Bij de restauratie in 1974-'75 werden wijzigingen uit omstreeks 1895 ongedaan gemaakt en is het toen opgetrokken achterste gedeelte in aanzien aan het geheel aangepast. In de voormalige raadzaal bevindt zich een stenen schouw uit 1752 in Lodewijk XV-stijl, vervaardigd door M. Danco uit Antwerpen. Het voorm. postkantoor (Markt 31) dateert uit 1897 en is opgetrokken in een mengvorm van neogotiek en neorenaissance. Het dwars geplaatste pand heeft een zadeldak tussen trapgevels. De voorgevel is ter hoogte van het trappenhuis voorzien van een risaliet bekroond door een trapgevel met overhoeks geplaatste pilasters.

Woonhuizen. Achter de voornamelijk 19de- en vroeg-20ste-eeuwse voorgevels langs de Markt, Raadhuisstraat en Molentraat zijn nog diverse 17de- en 18de-eeuwse huizen te vinden. Tussen deze diepe huizen zijn veelal smalle stegen of osendroppen vrijgelaten. De Cleyne Cat (Markt 69) is een eenvoudig 17de-eeuws eenlaags woonhuis, gedeeltelijk onderkelderd; het kreeg een tuitgevel met toppilaster rustend op een kraagsteen met masker. Achter de uit 1850 daterende, eclectische gepleisterde gevel van Markt 24 gaat een oudere, onderkelderde en waarschijnlijk 18de-eeuwse kern schuil. De poort links van het pand dateert ook uit die tijd en heeft een zandstenen cartouche met sculptuur in Lodewijk XV-stijl. Markt 30 is, waarschijnlijk in de 18de eeuw, gebouwd als woonhuis annex herberg en kreeg in 1878 een eclectische voorgevel.

Het huis De Fortuyn (Raadhuisstraat 26) heeft een gepleisterde neoclassicistische gevel met fronton uit omstreeks 1830. In de zijgevels zijn empire-rond-boogvensters geplaatst. De omlijsting van de zijingang is voorzien van pilasters en kroonlijst. Raadhuisstraat 45 is een deels vrijstaand, drielaags neoclassicistisch herenhuis uit omstreeks 1870. Een poortdoorgang leidt naar het achtererf, waar aanvankelijk een bierbrouwerij en later een tabaksfabriek was gevestigd. Het herenhuis Raadhuisstraat 49 dateert uit dezelfde tijd en heeft een vergelijkbare opzet. Bankier J. Luykx liet in 1880 het monumentale herenhuis Molenstraat 12 bouwen in eclectische stijl. Het pand heeft een omlopend schilddak en een balkon met baldakijn. P. van Weel liet in 1875 het herenhuis Markt 54-54a bouwen in eclectische stijl. Na aankoop en sloop van het rechter buurpand in 1882 werd daar een rijweg naar het achtererf aangelegd. Emile van Loon liet deze rijweg in 1892 overbouwen met een toren naar ontwerp van M. Vergouwen. De toren heeft een steil, afgeknot tentdak met rijke decoratie in een Frans georiënteerde neorenaissance-stijl. De poortdoorgang is in 1935 dichtgemaakt toen men het pand inrichtte als gemeentehuis, welke functie het tot 1979 heeft vervuld. Het park achter het huis is in 1883 aangelegd in opdracht van Emile van Loon. Markt 20 heeft een neobarokke gevel en een hardstenen bordes uit 1888.

De fabrikantenvilla Mariahove (Burgerhoutsestraat 12) verrees in 1900 in opdracht van de kandijfabrikant H. van Gilse. De in een park gelegen villa is door M. Vergouwen ontworpen op een vrije plattegrond, met erkers en hoektorentje voorzien van kantelen, en in een mengvorm van neogotiek en neorenaissance. Het woningbouwcomplex Boulevard Antverpia 2-16, 22-28/ Badhuisstraat 39-44, bestaande uit kleine eenlaags woonhuizen met trapgevels, werd tussen 1906 en 1910 opgetrokken in opdracht van verzekeringsmaatschappij ‘Antverpia’ en naar ontwerp van A.J. de Bruijn. Speciale aandacht kreeg het tweelaags hoekpand Boulevard Ant-

[p. 288]

verpia 2-2a uit 1906, dat een combinatie van neorenaissance- en jugendstil-elementen vertoont. De hoek met de Badhuisstraat wordt geaccentueerd door een bijzondere, naar binnen verspringende, hoekoplossing en een hoektorentje. Herenhuis Markt 17 werd in 1909 gebouwd in opdracht van grossier H. Laarne en heeft een jugendstil-vormgeving. Het uit 1912 daterende pand Markt 4 heeft jugendstil-details. Tussen 1927 en 1935 werden de vrijstaande villa's Ludwigstraat 1-17, 2 en 32 gebouwd. Architect J. Hurks maakte de ontwerpen in de stijl van het expressionisme, met laag aangezette paraboolvormige daken, baksteenornamentiek, laddervensters en markante schoorstenen. Ludwigstraat 1 werd in 1927 gebouwd als woonhuis en kantoor voor de architect, maar hij verkoos uiteindelijk de in 1929 gebouwde, drielaags villa Ludwigstraat 2. Verder zijn vermeldenswaardig Ludwigstraat 7-7a, een dubbele vrijstaande villa uit 1932 met twee gekoppelde steile zadeldaken, en nummer 32, met uitgebouwd trappenhuis en erker uit 1930. Het hofje Mariagaard (Nieuwstraat 1-19), bestaat uit één- en tweelaags rug-aan-rug-woningen rond een binnenterrein. Op het via een klein poortgebouw toegankelijke binnenterrein staat een eenbeukige kapel. Het hofje kwam in 1935-'38 tot stand, naar ontwerp van A. van Hees in de trant van de Delftse School, ter vervanging van de godshuizen van Maria Wasservas. Een goed voorbeeld van wederopbouwarchitectuur in traditionele trant vormen de in 1950 naar ontwerp van H.P. Gremmen gebouwde woningen Burg. Prinsensingel 1-39. De panden zijn opgetrokken in imitatie-handvormsteen en hebben betonnen deuromlijstingen. Tussen de nummers 15-17 en nr. 23-25 bevinden zich eenlaags poortgebouwen met klokgevels.

Winkels. Naar ontwerp van M. Vergouwen werd in 1886 het woon- en winkelpand Markt 33 gebouwd; het pand heeft een eclectische vormgeving. Het rond 1895 gebouwde woon- en winkelpand Molenstraat 106-108 is voorzien van een rijke eclectische detaillering. Markt 11 kwam in 1898 in neorenaissance-stijl tot stand als woonhuis

Roosendaal, Station

annex slagerij. Het van een afgeschuinde hoek voorziene hoekpand Brugstraat 1a werd in 1910-'11 gebouwd naar ontwerp van F.B. Sturm. Dit brede woon- en winkelpand is opgetrokken in donkerrode baksteen en heeft in gele verblendsteen uitgevoerde penanten tussen de vensters.

Het bankgebouw Molenstraat 8 werd in 1913 gebouwd voor bankier S. van Hasselt. Het is gebouwd in de stijl van het rationalisme, naar ontwerp van J. de Lepper. Het gebouw in baksteen met speklagen is sterk beïnvloed door het werk van Berlage. Het gaaf bewaarde interieur is in dezelfde stijl uitgevoerd. De genoemde bankier bewoonde de ernaast gelegen en in zijn opdracht in 1904 gebouwde bankierswoning (Molenstraat 10). Architect A.J. de Bruijn maakte het ontwerp in een sterk op België georiënteerde neorenaissancestijl. Het middenrisaliet van het blokvormige pand heeft een hardstenen erker en wordt afgesloten door een, eveneens in hardsteen uitgevoerde, rijk gedecoreerde Vlaamse gevel.

Windmolens. De gesloten standerdkorenmolen De Hoop (Gezellelaan ong.) is oorspronkelijk omstreeks 1684 gebouwd te Schaarbeek bij Brussel en na omzwervingen in 1896 naar de Bredaseweg in Roosendaal verplaatst. Sedert 1967 staat de molen op de huidige plaats. De ronde bakstenen stellingkorenmolen De Twee Gebroeders (Wouwseweg 97) dateert uit 1872.

Het stationscomplex (Stationsplein

Roosendaal, Locomotievenloods, interieur

1) van Roosendaal werd in 1904-'07 gebouwd, grotendeels naar ontwerp van G.W. van Heukelom, ter vervanging van een uit 1853 daterend station aan de Vughtstraat. Als een van de belangrijkste grensstations van Nederland heeft het de nodige voorzieningen voor personen- en goederenvervoer. Voor het uit 1907 daterende stationsgebouw maakte G.W. van Heukelom de plattegronden en rijksbouwmeester D.E.C. Knuttel de gevelontwerpen. De voorgevel heeft grote vensterpartijen; tussen de beneden- en bovenvensters zijn kleurige landenwapens en een wereldbol aangebracht. Het ingangsgedeelte, dat dergelijke versieringen ook had, werd in de Tweede Wereldoorlog verwoest en in 1949 vervangen door nieuwbouw naar ontwerp van S. van Ravesteyn. Van zijn hand is ook de in 1948-'49 tot stand gekomen noordoostelijke pleinwand van het Stationsplein, bestaande uit een hoge bakstenen muur, onderbroken door een poort naar het Van Gend & Loosterrein en een fietsenstalling, en eindigend bij een forse toren. Eveneens uit 1907 en naar ontwerp van

[p. 289]

G.W. van Heukelom zijn de zeer lange perronoverkappingen met ijzeren vakwerkspanten. Op het middenperron bevinden zich een hoog perronwachtershuis annex rangeerderskantoortje uit 1907 en wachtkamers uit 1949, naar ontwerp van S. van Ravesteyn. Verder maakte Van Heukelom de plannen voor het vrijstaande seinhuis aan het einde van het middenperron, de ernaast gelegen seinbrug met handbediende armseinen, de locomotievenloods en de werkplaats op het rangeerterrein. De grote locomotievenloods, onderdeel van het tractiedepot van de Staatsspoorwegen, werd gebouwd voor 18 locomotieven. De overspanning van 35 meter bij een hoogte van 16 meter is uitgevoerd met behulp van vakkniespanten, gekoppeld door gordingen, waarop een getrapt dak met staande raamstroken rust.

De watertoren (Nispense straat 27) verrees in 1916-'17 naar plannen van H.P.N. Halbertsma en werd gebouwd door de MABEG uit Utrecht ter vervanging van een watertoren uit 1887. De toren heeft een achtkante onderbouw, met neoclassicistische entreepartij, en een rond reservoirgedeelte met kegelvormige spits. Het geheel is opgetrokken met een gewapend betonskelet waarvan de velden zijn ingevuld met baksteen.

Het pompstation (Waterleidingstraat 2) dateert uit 1930 en is een torenvormig bouwwerk met plat dak, gelegen op een lage heuvel.

Op de voorm. buitenplaats Huis te Roosendaal of ‘Vrouwenhof’ (Scholtenboslaan 1) staat een gepleisterd neoclassicistisch buitenhuis uit 1830 met een mogelijk oudere, laat-18de-eeuwse kern. Om het huis ligt een park met 18de-eeuwse geometrische hoofdstructuur, waarvan het achterterrein waarschijnlijk tegelijk met de bouw van het huis of later een landschappelijke aanleg kreeg. In 1916 is het park gewijzigd naar plannen van L.A. Springer en nog eens in 1947 naar plannen van J.T.P. Bijhouwer, waarschijnlijk in samenwerking met J. van Koolwijk, toen het stadspark werd. In 1950 heeft men het uitgebreid met een wandelpark met openluchttheater en volière.

Het Emile van Loonpark (Stationsstraat/Vughtstraat) werd in 1883 aangelegd in landschapsstijl naar ontwerp van de broers U.J. en A. Heerma van Voss. Het park kwam tot stand in opdracht en bij het huis van Emile van Loon (Markt 54) en strekt zich uit achter de bebouwing aan de noordzijde van de Markt. Na aankoop van het park door de gemeente werd het in 1935 deels gereorganiseerd door J.T.P. Bijhouwer; daarbij ontstond het centrale geometrische deel.

Het Burgermeester Coenenpark (Parklaan ong.) werd in 1932-'34 aangelegd naar plannen van J.T.P. Bijhouwer in samenwerking met de tuinarchitecte E.J. Bosma en de stedenbouwkundige W.F.C. Schaap. Het is een langgerekt park, waarin geometrische elementen zijn gecombineerd met landschappelijke elementen, zoals kunstmatige heuvels en een vijver.

Nispen. Dit dorp ten zuiden van Roosendaal wordt in 1157 voor het eerst vermeld. In 1944 werd het grotendeels verwoest. De R.K. Maria Hemelvaartkerk (Kerkplein 1) is een driebeukige basilicale kerk met tripletvensters, in 1930 gebouwd naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers in late gotiserende trant. De van de voorganger gehandhaafde 17de-eeuwse westtoren werd in 1944 opgeblazen. De huidige toren dateert uit 1958 en is een ontwerp van J. van Elst. De windmolen Dorpsstraat 26 is een ronde bakstenen beltkorenmolen uit 1850.