Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

[p. 265]

Oisterwijk

Voormalige hoofdplaats van het gelijknamige kwartier van de Meierij van 's-Hertogenbosch. De nederzetting ontstond op een langgerekte zandrug en bezat al in 1230 stadsrechten. Oisterwijk kwam vanaf de 14de eeuw tot grote bloei, mede door de ligging aan de kruising van enkele belangrijke handelswegen (Antwerpen-Den Bosch en Maastricht-Holland). Deze voorspoed duurde tot de Tachtigjarige oorlog. Belangrijke takken van nijverheid waren wolweverij, bierbrouwerij en later leerlooierij en schoenmakerij. De bebouwing concentreerde zich vanouds langs de hoofdas, gevormd door De Lind, Dorpsstraat en Kerkstraat. De handelsactiviteiten vonden vooral plaats op en rondom De Lind, dat uitgroeide tot een langgerekt plein met in het midden de Mariakapel. Die kapel verving men in 1899 door een raadhuis. De spoorlijn Tilburg-Boxtel werd in 1863 evenwijdig aan de hoofdas aangelegd en bracht daarom nauwelijks verandering in de langgerekte stadsstructuur. Tussen station en Dorpsstraat kwam de Stationsstraat tot stand. Grote uitbreidingen, vooral naar het zuiden, vonden pas plaats na de Tweede Wereldoorlog.

De Herv. kerk (Kerkstraat 64) is een eenvoudige bakstenen zaalkerk - een zogeheten ‘Napoleonskerk’ - uit 1810 naar plannen van L. van Heyst. Het pand met schilddak, dakruiter en rondboogvensters heeft aan de voorzijde geblokte pilasters. Het houten voorportaal is bij de restauratie in 1973-'74 aangebracht en de zonnewijzer daarboven in 1826.

De R.K. kerk St.-Petrus' Banden (Kerkplein 1) is een neogotische kruisbasiliek met rijzige vieringstoren uit 1894-'97, gebouwd naar plannen van P.J.H. Cuypers. De kerk heeft een zevenzijdig gesloten koor met omgang en een driezijdig gesloten dwarsschip. De zware vieringstoren wordt bekroond door een achtkantige spits en flankerende hoektorens. De kerk vertoont een combinatie van centraal- en langsbouw, waarbij schip en dwarsarmen nagenoeg even lang zijn; in de binnenhoeken staan diagonaal geplaatste kapellen. De plattegrond is geïnspireerd op die van de 13de-eeuwse O.L. Vrouwekerk te Trier. Inwendig worden de in rode en gele baksteen

Oisterwijk, R.K. kerk St.-Petrus' Banden, interieur

opgetrokken gewelven gedragen door zuilen van bak- en zandsteen, en in de kooromgang door zuilen van zwart graniet. De gebrandschilderde ramen, waarvan er enkele in 1944 verloren gingen, werden ontworpen door Cuypers en vervaardigd door F. Nicolas & Zn. uit Roermond. Nieuwe ramen maakten C. Eyck in 1935 (Mariakapel) en Max Weiss in 1955-'56 en in 1967. De hoofd- en zijaltaren in witte kalksteen werden naar ontwerp van Cuypers in 1896 gemaakt

Oisterwijk, R.K. kerk St.-Petrus' Banden, plattegrond

door H. van der Geld; triomfkruis, beelden en marmeren doopvont zijn ook van zijn hand. J.F. van Hool maakte in 1850 de preek- en de biechtstoel in neobarokke stijl. De drie altaarstukken in de kerk zijn in 1839-'40 vervaardigd door G. Wappers. In de Mariakapel staat het midden-15de-eeuwse, notenhouten beeld van ‘Onze Lieve Vrouw ter Linde’, toegeschreven aan de Meester van Coudewater. Dit beeld stond oorspronkelijk in de Mariakapel op De Lind. Het atelier van Cuypers en Stoltzenberg restaureerde en polychromeerde het opnieuw in 1910. Aan de westzijde van de kerk bevindt zich het bronzen beeld van de 17de-eeuwse Oisterwijkse jezuïet en moraalprediker pater Adriaen Poirters, in 1926 vervaardigd door A. de Beule. De pastorie (Kerkstraat 95) stamt uit 1858.

De R.K. kerk St.-Johannes van Oisterwijk (De Lind 50) is een driebeukige basiliek uit 1928, naar plannen van H.W. Valk in expressionistische baksteenstijl opgetrokken. De hoge, massieve westtoren met voorbouw werd pas in 1951-'53 voltooid door G.H.F. Valk. Het geheel vormt een sterke visuele afsluiting van De Lind.

Het voorm. postkantoor (Hoog-

[p. 266]

straat 1), karakteristiek gelegen op de scherpe hoek van Kerkstraat en Hoogstraat, stamt uit 1888.

De St.-Jozefschool (Kerkstraat 52), met een vleugel haaks op de Schoolstraat, dateert uit 1894 en is een goed voorbeeld van een dorpsschool in eenvoudige neorenaissance-stijl.

Het voorm. raadhuis (De Lind 56) werd in 1899 naar ontwerp van L.W. Schooneberg gebouwd in neorenaissance-vormen. Het staat op de plaats van een 16de-eeuwse Mariakapel, die in 1728 werd verbouwd tot raadhuis en in 1899 werd afgebroken. Achter het gebouw staat een fraaie 17de-eeuwse etagelinde op een plein met muziektent.

Woonhuizen. Het beeld van Oisterwijk wordt bepaald door dwarshuizen uit de 19de eeuw, waarvan er verscheidene mogelijk een oudere kern bevatten. Het oudste woonhuis is vermoedelijk De Brouwkuip (Kerkstraat 90), een huis dat blijkens de sierlijk bewerkte ankers uit 1633 dateert. De in- en uitgezwenkte gevel met toppinakel en de geprofileerde korfboogvormige ontlastingsbogen zijn laat-maniëristisch. Het grote huis Kerkplein 22 dateert in zijn huidige vorm uit het begin van de 19de eeuw, maar zou in opzet een 17de-eeuws (brouw)huis kunnen zijn. Interessante panden zijn De Lind 33-35, een dwarspand met gevel uit omstreeks 1870 met daarnaast een klein pand met jaartalankers (1769). De Lind 54 stamt uit omstreeks 1865. Het pand heeft een hoog middengedeelte

Oisterwijk, Dorpswoonhuizen De Lind 52 en 54

onder schilddak en later toegevoegde, lagere vleugels met pinakels. De Lind 52, een wit gepleisterd neoclassicistisch pand uit omstreeks 1870. Voorheen was het hotel ‘De Linde’ en nu dient het als pastorie. Andere karakteristieke huizen zijn De Lind 8 en 40, beide uit het begin van de 19de eeuw, en De Lind 18, een voorm. burgemeesterswoning in neorenaissance-vormen uit omstreeks 1895. Het woonhuis Stationsstraat 13 uit 1905 is gebouwd in chaletstijl. Het langspand Kerkplein 2-4 is een gaaf voorbeeld van een dubbel woonhuis uit omstreeks 1885 met in het midden een winkelpui. De winkelpui van Kerkstraat 23, in jugendstil-vormen, stamt uit omstreeks 1910.

Bedrijfsgebouwen. De voorm. bierbrouwerij ‘De Valk’ (Dorpsstraat 12-14) dateert in opzet uit het begin van de 19de eeuw; de aanbouw links van de poort werd omstreeks 1907 gebouwd. Pakhuis ‘Het Molenhuis’ (Molenstraat 3-5), met houten aanbouw en trijshuis, stamt uit omstreeks 1870. De voorm. sigarenfabriek ‘De Huifkar’ (De Lind 30) is een rijzig pand uit 1895. Ook De Lind 12 is waarschijnlijk rond 1905 gebouwd als sigarenfabriek. Omstreeks 1920 werd het verbouwd tot winkelpand met dubbelhoge winkelpui en art decotegels. Van het complex van de leerfabriek ‘Koninklijke Verenigde Leder B.V.’ (Almijstraat 14) verrezen de oudste delen rond 1900, maar het hoofdgebouw in expressionistische vormen dateert uit omstreeks 1925.

Het station (Stationsplein 1), een stationsgebouw vierde klasse van de Staatsspoorwegen,

Oisterwijk, Hoofdgebouw Koninklijke Verenigde Leder B.V.

is in 1863 gebouwd aan de lijn Tilburg-Boxtel, naar plannen van K.H. van Brederode. De elkaar kruisende zadeldaken hadden oorspronkelijk een groter overstek en waren voorzien van geschulpte windveren. De lage aanbouw aan de linkerzijde dateert uit 1908.

Windmolen ‘De Hoop’ of de ‘Kerkhovense molen’ (Langvennen Oost 300), ten noorden van Oisterwijk, is een ronde bakstenen stellingkorenmolen uit 1895. Na een brand in 1912 werd hij grotendeels herbouwd met behulp van restanten van een Rotterdamse molen en in 1982 is hij gerestaureerd.

De Isr. begraafplaats (Hondsbergselaan ong.), sfeervol gelegen in het bos ten zuiden van Oisterwijk, werd in 1761 ingericht. Ze is de oudste Joodse begraafplaats van Noord-Brabant. In 1885 volgde een uitbreiding en verrees de nog bestaande ommuring.

De Hondsberg (Hondsbergselaan 5), ten zuiden van Oisterwijk, is in opzet een vroeg-19de-eeuws landhuis, dat rond 1910 ingrijpend werd uitgebreid. Het ligt in een landschappelijk park naar plannen van de Bossche tuinarchitect Maréchal.

Het Hooghuis (Posthoornseweg 7), ten westen van Oisterwijk, is een jachthuis met boswachterswoning. Het huis heeft op de Amsterdamse tentoonstelling van 1896 gestaan en is daarna naar Oisterwijk verplaatst.