Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Oirschot

Dorp ontstaan in de vroege middeleeuwen, dat als hoofdplaats van het kwartier Kempenland van de Meierij van 's-Hertogenbosch in de 13de eeuw tot bloei kwam. Aanvankelijk werd de dorpskern gevormd door het Vrijthof, waar ook de eerste parochiekerk stond. Ten noordwesten hiervan verrees de Petruskerk, waarvan de bouw in 1268 begon, maar die in 1462 door brand werd verwoest. Tijdens de dorpsbrand van 1566 bleef de nieuwe kerk gespaard, maar de bebouwing aan de zuidzijde ervan ging grotendeels in vlammen op. De verwoeste panden werden niet herbouwd, waardoor een open ruimte ontstond, de Markt. Het centrum van activiteit verplaatste zich geleidelijk van Vrijthof naar Markt. Dat proces werd voltooid toen bij een dorpsbrand in 1623 de resterende bebouwing dicht bij de kerk verdween en de Markt haar huidige omvang kreeg. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp fors uitgegroeid in oostelijke richting.

De Herv. kerk (Vrijthof 1) is een vroeg-12de-eeuwse romaanse zaalkerk,

Oirschot, Herv. kerk

[p. 262]

Oirschot, R.K. kerk St.-Petrus' Banden

opgetrokken in tufsteen. Als O.L. Vrouwekerk was ze de eerste parochiekerk van Oirschot. Vanaf 1648 deed ze dienst als Boterwaag en in 1801 werd ze Herv. kerk. Het romaanse koor verving men vermoedelijk in het begin van de 15de eeuw door een gotisch koor, dat in 1880

Oirschot, R.K. kerk St.-Petrus' Banden, plattegrond

op één travee na werd gesloopt. De westgevel, waarvan de oorspronkelijke top is verdwenen, heeft vier spaarvelden met rondboogfriezen. Het met leien beklede torentje dateert uit 1786. Tijdens de restauratie in 1960-'62 zijn in de noord- en zuidgevel de kleine rondboogvensters in oorspronkelijke vorm hersteld. De vorm van het verdwenen koor is in het plaveisel aangegeven. Het schip heeft een laat-13de-eeuwse houten kap met onbeschoten tongewelf, een van de oudste houten tongewelven in Nederland. De groene rankenbeschildering op de triomfboog is een reconstructie. De inventaris omvat een preekstoel uit omstreeks 1650, met kussenpanelen en getorste ionische hoekzuilen, en verder een doopbekkenhouder en een lessenaar. De laatste is in 1756 gegoten door Claude Demeny en draagt het wapen van Nassau-Dietz. Het orgel werd in 1751 gebouwd door Ludovicus de Backer.

De R.K. kerk St.-Petrus' Banden (Markt 2) is een laat-gotische kruisbasiliek met imposante westtoren, opgetrokken in baksteen met veelvuldige toepassing van natuursteen, onder meer in de vorm van speklagen. De kerk is een van de belangrijkste vertegenwoordigsters van de Kempische gotiek en staat op de plaats van de Petruskerk uit 1268, die in 1462 door brand was verwoest. De bouw van de nieuwe kapittelkerk, die tot 1512 heeft geduurd, begon bij het koor. Daarna volgden transept, schip en ten slotte de toren. De steunberen van het schip zijn rijker geleed dan die van koor en dwarsschip. De zijbeuken zijn hoger opgetrokken dan de kooromgang. Daardoor heeft het schip kleinere lichtbeukvensters dan het koor. Tijdens de restauratie in 1887-1905, onder leiding van

[p. 263]

L.C. Hezenmans, is het tufsteen van de speklagen grotendeels vervangen door witte kalksteen met ingehakte voegen, om de grootte van de oude stenen te imiteren. Door beschietingen in 1944 liep het gebouw zware schade op. De huidige kappen en bakstenen gewelven dateren van na de Tweede Wereldoorlog. De doopkapel aan de zuidzijde van het schip werd in 1946 opgetrokken op de plaats van een oudere en kleinere uitbouw. De restauratie werd in 1963 voltooid. In het interieur zijn de zuilen van koor en viering uitgevoerd in baksteen en blauwe ardenner natuursten en voorzien van lijstkapitelen; in het schip worden ze afgesloten door een even uitspringende band. In koor en transept is een triforium aangebracht in de vorm van een opengewerkte balustrade. Het kerkmeubilair, waaronder de vermaarde in 1508-'11 door Jan Borchmans gesneden koorbanken, ging in 1944 volledig in vlammen op. Alleen de nu in het torenportaal liggende zwart marmeren grafzerk van Richard van Merode († 1552) bleef gespaard. De steen rustte oorspronkelijk op de vier leeuwen, die nu de doopvont dragen. Het huidige meubilair omvat onder meer een barok hoofdaltaar (omstreeks 1700), barokke zijaltaren (1766) afkomstig uit de kerk te Panningen (Limburg), twee neogotische altaren door J. Custers (omstreeks 1900). Daarvan bevat het altaar in het zuidertransept het vroeg-15de-eeuwse eikenhouten Mariabeeldje van de H. Eik. Uit de gesloopte St.-Pieterskerk te 's-Hertogenbosch komen de door de Antwerpenaar A.I. Rutten vervaardigde preekstoel (omstreeks 1843) en het door F.C. Smits gebouwde orgel (1843-'45). Verder zijn er nog enkele 18de-eeuwse heiligenbeelden, waaronder een gepolychromeerd Jozefbeeld uit 1747 van Walter Pompe. In de kooromgang ligt de grafsteen van de Oirschotse ‘wonderdokter’ Arnoldus Feij († 1679), die in 1945 vanuit Kranenburg (Duitsland) hierheen is gehaald.

De toren heeft haakse steunberen en is rijkelijk voorzien van nissen. Deze worden naar boven toe per geleding dieper. De onderste twee geledingen hebben speklagen van tufsteen. De oorspronkelijke spits werd in 1627 verwoest, waarna een balustrade en klein tentdak werden aangebracht. Nadat in 1904 de zuidwesthoek

Oirschot, Klooster Nazareth met internaat en kapel

van de toren over de gehele hoogte instortte, volgde in 1906-'12 een restauratie naar plannen van J. van Gils. In 1944 werd de klokkengeleding weggeschoten. Tijdens de laatste restauratie heeft men deze geleding in oude vorm gereconstrueerd.

Het karmelietessenklooster Blijendaal (Nieuwstraat 28) is een gebouwencomplex waarvan het oudste gedeelte bestaat uit een eenvoudig vroeg-17de-eeuws woonhuis met aan weerszijden twee lage vleugels. Van 1644 tot 1663 huisde hier de orde der karmelietessen. In 1931 kwam het klooster weer als zodanig in gebruik en werd uitgebreid met nieuwe vleugels en een kapel naar plannen van H.W. Valk.

Het klooster Nazareth (Koestraat 35-37) is een gebouwencomplex van de zusters franciscanessen met een rondom een carré gebouwd klooster (1924-'26) met kloosterkapel (1910), voorm. internaat (1907-'10), rectorhuis (circa 1925) en voorm. R.K. school voor jongens en meisjes (1907-'09). De verschillende gebouwen kwamen tot stand naar plannen van J.Th.J. Cuypers en J. Stuyt. Het koor van de kapel is markant geplaatst tussen twee flankerende torens in een stijl met neoromaanse invloeden en jugendstil-achtige tegeldecoraties.

Het Jan Daemsgasthuis of ‘Huize Groenberg’ (Molenstraat 15) is een rechthoekig gebouw met dubbele kap tussen trapgevels. Het is in 1613 door Jan Daems van Nuenen als gasthuis gesticht. De twee empire-ingangspartijen stammen uit omstreeks 1813. Tot het gasthuis behoorden ook de vijf naastgelegen eenvoudige woonhuisjes (Molenstraat 17-25) uit 1613. Volgens de gevelsteen zijn ze in 1780 verbouwd.

Het voorm. raadhuis (Markt 1) is een rechthoekig bakstenen gebouw met hoog souterrain en twee verdiepingen onder een zadeldak tussen trapgevels. Het gebouw verrees in 1513 als raadhuis annex markthal. Ongebruikelijk is dat op zolder resten van een schouw uit de bouwtijd zijn aangetroffen. Na de dorpsbrand van 1623 heeft men de kap met gestapelde jukken ingrijpend hersteld met eerder gebruikt hout. In de 18de eeuw onderging het gebouw een ingrijpende in- en uitwendige verbouwing. Bij de restauratie in 1938-'39, onder leiding van A.A. Kok, raakte de voorgevel zijn 19de-eeuwse pleisterlaag kwijt. De ramen reconstrueerde Kok in 18de-eeuwse vorm met kleine roedenverdeling. Van de oorspronkelijke markthal in het souterrain heeft men de op zuilen van Namense steen rustende gewelven opnieuw gemetseld. De pomp voor het raadhuis dateert uit 1975 en staat op de plaats van een ouder, verdwenen exemplaar.

De voorm. Latijnse school (Schoolstraat 4-16) is een in opzet 16de-eeuws dwarshuis, dat waarschijnlijk tevens de scholaster en kanunniken onderdak bood. Toen door de val van 's-Hertogenbosch in 1629 veel katholieke leerlingen naar Oirschot trokken, werd het pand ingrijpend verbouwd. Het resultaat was een tweelaags gebouw met hoog zadeldak tussen trapgevels, voorzien van jaartalankers, geprofileerde korfbogen, boogtrommels met metselmozaïeken en speklagen in maniëristische vormen.

Het voorm. kantongerecht (Torenstraat 1) is in 1907-'08 gebouwd naar ontwerp van de rijksbouwmeester

Oirschot, Kantongerecht

[p. 264]

Oirschot, Woonhuis Torenstraat 8

voor het Ministerie van Justitie, W.C. Metzelaar. Het blokvormige pand heeft een geaccentueerde middenrisaliet met torenvormige opbouw en is wat betreft materiaalgebruik door de jugendstil beïnvloed. Het gebouw lijkt sterk op het in 1907 gebouwde kantongerecht te Helmond. Tot 1918 deed het dienst als kantongerecht, daarna heeft het diverse functies gehad.

Woonhuizen. In het centrum van Oirschot staan diverse, meer of minder ingrijpend verbouwde of gerestaureerde 17de- en 18de-eeuwse huizen. De Beyerd (Gasthuisstraat 25) zou omstreeks 1490 gesticht zijn als pelgrimsverblijf, maar dateert in zijn huidige vorm uit de 17de eeuw. Panden met 17de-eeuwse trapgevels zijn De Reizende Man (Schoolstraat 1) en St.-Odulphusstraat 1 en 3 (hoek Markt). De twee laatstgenoemde huizen zijn in 1937 ingrijpend gerestaureerd. Restaurant De Zwaan (Markt 4), heeft in de zijgevel de jaartalankers ‘16’ en in de achtergevel de ankers ‘23’. Diverse panden uit de eerste helft van de 17de eeuw hebben inen uitgezwenkte gevels, zoals Markt 19, In den Bonten Os (Markt 15) uit 1648 en het mooiste voorbeeld Torenstraat 8 uit 1638, waarvan het huis doorloopt tot aan Nieuwstraat 7. Het tweebeukige huis Koestraat 14-18, ook wel (ten onrechte) ‘Hof van Solms’ genoemd, werd in 1668-'69 gebouwd voor chirurgijn Arnoldus Feij. Het middengedeelte van de gepleisterde voorgevel is uitgevoerd als een pilastergevel in de trant van Vingboons. Sinds 1904 dient het pand als onderkomen voor bejaarde zusters franciscanessen van het klooster Nazareth. Het eenlaags woonhuis Gasthuisstraat 38 heeft de jaartalankers ‘1674’. Schoolstraat 9-11 stamt uit omstreeks 1690 en is nu museum ‘De Vier Quartieren’.

Panden uit de 18de eeuw zijn Leeuwerikstraat 18-22, drie eenlaags huizen met in de zijgevel de ankers ‘I.H.V. 1715’. Het huis Nieuwstraat 45 heeft de jaartalankers ‘1766’. Het grote herenhuis Nieuwstaat 17-17a uit omstreeks 1840 doet dienst als R.K. pastorie. Een vergelijkbaar pand is Rijkeluisstraat 2 uit 1856, terwijl Markt 8 uit 1870 stamt. Interessant is het in 1907 in jugendstil gebouwde dubbele woonhuis Dekanijstraat 12-14, dat dienst deed als veldwachtersoning en excercitielokaal van de vrijwillige volksstorm.

Bedrijfsgebouwen. Brouwerij ‘De Kroon’ (Koestraat 20) is een in opzet uit 1773 stammende brouwerij met proeflokaal. De voorm. leerlooierij Molenstraat 42, met karakteristiek houten geveldeel, stamt uit het eind van de 19de eeuw. De in 1860 opgerichte Oirschotse stoelen- en meubelfabriek Teurlincx en Meyers (Rijkeluisstraat 50-52) bestaat uit een woonhuis uit omstreeks 1870 met daarachter een langgerekt fabrieksgebouw uit 1899 en een tweede fabrieksgebouw uit 1917-'19, naar ontwerp van J. Donders. De fabriek is bekend geworden door de zogeheten ‘Amerikaanse stoel’ - na 1918 ‘Oirschotse stoel’ genoemd. Deze was steviger dan de traditionele Brabantse knopstoel.

Windmolen ‘De Korenaar’ (Korenaar 49) is een ronde bakstenen stellingkorenmolen uit 1857.

De R.K. begraafplaats (Kapelpad ong.), aangelegd rond 1830, bezit een calvariegroep geplaatst op een baarhuis uit omstreeks 1880-'90. Interessant is verder de neogotische hardstenen tombe van John Turing von Ferrier († 1902), in leven eigenaar van kasteel Bijsterveld. De tombe heeft een ingelegde messing grafplaat versierd met wapens.

Boerderijen. Rondom Oirschot liggen nog veel min of meer in oorspronkelijke staat verkerende langgevelboerderijen uit de 18de of 19de eeuw. Vaak zijn de wanden van het bedrijfsgedeelte deels in hout uitgevoerd. Voorbeelden zijn vooral te vinden in de buurtschappen Notel en Boterwijk. Genoemd kunnen worden Notel 43 (1878) en Oude Grintweg 90 (19de eeuw), tevens dorpscafé.

Kasteel Bijsterveld (Montfoortlaan 12), ten oosten van het dorp, is nu klooster van de montfortanen. Het werd in 1775 door baron Sweerts de Landas gesticht. De voorgevel heeft een vooruitspringende hardstenen middentravee met fronton en een deur met pilasteromlijsting. Het pand ligt in een landschappelijk aangelegd park met twee grote beuken.

De Isr. begraafplaats (De Kemmer ong.), ten zuiden van het dorp in het bos verscholen, is van omstreeks 1800 tot omstreeks 1900 in gebruik geweest. In 1915 werd de begraafplaats overgedragen aan de Nederlands-Israëlitische gemeente te Eindhoven.

De familiebegraafplaats van De Girard de Mielet van Coehoorn (Oude Grintweg ong.) is in 1895 ten noorden van het dorp aangelegd. Er zijn acht zerken, waaronder het in 1897 van het nabijgelegen landgoed Heerenbeek hierheen verplaatste graf van J.B. baron de Girard de Mielet van Coehoorn († 1872), in leven generaal-majoor der artillerie en nazaat van vestingbouwer Menno van Coehoorn.

Straten. Dit ten oosten van Oirschot gelegen gehucht bestaat uit een aantal boerderijen rondom een brink met de in 1853 gebouwde R.K. kapel van St.-Antonius Abt (De Bollen 12), een bakstenen gebouw met ingezwenkte geveltop en klokkentoren. De kapel is in 1953 hersteld en in 1992 gerestaureerd. Interessant zijn de kortgevelboerderijen Straten 10 (1606) en 9 (1801) en de twee langgevelboerderijen uit het einde van de 19de eeuw met houten schuurdelen, De Bollen 9-11.

Straten bij Oirschot, R.K. kapel St.-Antonius Abt