Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Loon op Zand

Straatdorp, ontstaan bij het kasteel van de heren van Loon, dat omstreeks 1270 werd gesticht.

De R.K. kerk St.-Jans' Onthoofding (Oude Raadhuisplein 21) is een kruiskerk met laat-14de-eeuws, driezijdig gesloten koor, een driebeukig schip met dwarspand uit de tweede helft van de 15de eeuw en een toren uit omstreeks 1500. De kerk werd in 1890 naar plannen van C. Weber gewijzigd van een pseudo-basiliek in een basiliek door het toevoegen van een lichtbeuk bestaande uit een rij topgevels die met een steekkap op het schipdak aansluiten. Ook het klokkentorentje kreeg in de 19de eeuw zijn huidige vorm. In 1929 werd de kerk naar plannen van H.W. Valk vergroot met een langgerekte kapel aan weerszijden van het koor dat thans, mede door latere aanbouwsels, nauwelijks meer zichtbaar is. Het interieur is voorzien van achtkante pijlers met lijstkapitelen en 19de-eeuwse houten tongewelven met trekbalken. Tot de inventaris behoren een preekstoel met vierkante kuip, vervaardigd door J.B. Peeters (vroeg-19de-eeuws) en een beeldengroep met St. Gerlachus als middelpunt (19de eeuw). De omstreeks 1500 gebouwde toren is een van de mooiste vertegenwoordigers van de Kempische gotiek in de provincie. Het bouwwerk van vijf geledingen heeft natuurstenen banden, overhoekse steunberen, nissen met traceerwerk en een later verhoogde veelhoekige traptoren. Het geheel wordt bekroond door een achtkante ingesnoerde spits.

De rijk gedecoreerde neogotische pastorie (Oranjeplein 1) dateert uit 1898 en heeft een grotendeels gaaf neogotisch interieur. Het ommuurde kerkhof werd aangelegd in 1883 en heeft graven met boomstamkruisen.

Fraterhuis 't Inverte (Kloosterstraat 8) is een herenhuis uit 1840-'44 met lage zijvleugel uit omstreeks 1910. Tot 1898 was het in gebruik als pastorie van de R.K. kerk St.-Jans' Onthoofding.

Het woonhuis Peperstraat 1-3a is een eenlaags diep pand met expressionistische voorgevel uit omstreeks 1920.

Kasteel Loon op Zand (Kasteellaan 17) is een rechthoekig omgracht en onderkelderd gebouw met schilddak en dakruiter. Het kasteel bestond aanvankelijk uit een vrijwel vierkante 14de-eeuwse donjon, die in de loop van de tijd met de woonbebouwing op de voorburcht werd verbonden. De donjon had in 1586 zwaar te lijden van oorlogshandelingen. Het herstel kwam pas in 1663 en toen zijn ook de huidige keldergewelven aangebracht. In 1777 werd het kasteel tot op de kelder afgebroken en naar ontwerp van architect Stevens verrees daarop het huidige landhuis. Bij het landhuis heeft men het front niet naar

[p. 248]

Loon op Zand, Kasteel

het oosten, zoals bij het kasteel, maar naar het noorden gericht. Het voorplein met flankerende bouwhuizen en afsluitende muur met monumentaal toegangshek zijn uit dezelfde tijd.

Aan de rand van de gracht rondom het terrein, en half daarin gebouwd, staat het Zaadhuis (Kasteellaan 20B), een eenlaagspand met steil schilddak, dat waarschijnlijk in de 17de eeuw als tuinhuis werd gebouwd. Het in 1955 gerestaureerde gebouw heeft inwendig een samengestelde balklaag met geprofileerde sleutelstukken en een kap met gestapelde jukken. Rond het kasteel ligt een geometrische lanenstructuur, waarvan de naar het zuiden gerichte Kasteellaan de belangrijkste was.

De Moer. Dit dorp ten westen van Loon op Zand ontstond in de late middeleeuwen. De R.K. St.-Joachimkerk (Middelstraat 28) is een rijke neogotische driebeukige kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor, dakruiter en westtoren, gebouwd in 1902 naar ontwerp van C. van Hoof. De pastorie (Middelstraat 26) in neorenaissance-stijl stamt uit 1895.