Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Hilvarenbeek

Akkerdorp ontstaan in de vroege middeleeuwen op een zandrug. De kern wordt gevormd door het Vrijthof, een ruim rechthoekig dorpsplein, met de St.-Petruskerk. De overige bebouwing bestaat grotendeels uit eenvoudige woonhuizen, meestal met een 19de-eeuws voorkomen.

De R.K. kerk St.-Petrus' Banden (Vrijthof 28) is een grotendeels bakstenen, driebeukige gotische kruiskerk, waarvan de hoge westtoren als een van de mooiste voorbeelden van de Kempische gotiek mag gelden. De kerk verrees in de 14de eeuw op de plaats van een tufstenen voorgangster, maar is in de loop der eeuwen verscheidene malen verbouwd en uitgebreid. Het schip is nog gedeeltelijk 14de-eeuws en het koor dateert uit de eerste helft van de 15de eeuw. De iets later gebouwde dwarsarmen werden tussen 1520 en 1527 in fasen verhoogd en verbreed. Het muurwerk van het koor bevat veel tufsteen en ook de noordelijke dwarsarm is rijk voorzien van speklagen in tufsteen. De noordbeuk, deels 15de-eeuws en deels uit het eerste kwart van de 16de eeuw, werd in 1557 verhoogd en kwam onder één dak met het middenschip. De zuidbeuk bouwde men waarschijnlijk in het eerste kwart van de 16de eeuw. Anders

Hilvarenbeek, R.K. kerk St.-Petrus' Banden, plattegrond

dan de noordbeuk is de zuidbeuk even hoog en breder dan het middenschip, zodat een tussenvorm is ontstaan van een pseudobasiliek en een hallenkerk. Bij het herstel na een brand in 1583, waarbij de kappen verloren gingen, kreeg de kerk weer houten tongewelven, waarbij die van het schip werden voorzien van korbeelstellen. De kapel aan de zuidzijde van het koor is in de tweede helft van de 16de eeuw gebouwd; de sacristie aan de noordzijde dateert uit 1933. De oorspronkelijke vensterharnassen zijn verdwenen; nieuwe traceringen werden aangebracht bij restauraties omstreeks 1900 en in de jaren zestig van de 20ste eeuw. In het interieur herinneren de deels blinde lichtbeukvensters van het middenschip

[p. 235]

Hilvarenbeek, R.K. kerk St.-Petrus' Banden

aan de oorspronkelijke aanleg met lage zijbeuken. Tot de inventaris behoren een houten beeld van Christus op de Koude Steen (eerste helft 16de eeuw), twee koperen lichtkronen (16de eeuw), de preekstoel met rijk snijwerk in renaissance-stijl (1648) en de koorbanken met eenvoudiger renaissance-snijwerk (tweede kwart 17de eeuw). Het overige, barokke meubilair werd grotendeels aangekocht in België, zoals twee laat-17de-eeuwse biechtstoelen en een vroeg-18de-eeuws zijaltaar met beeldje van St. Sebastiaan uit 1729 door Walter Pompe. Het doopvont en de godslamp dateren ook uit de 18de eeuw. B.P. van Hirtum bouwde in 1840 het orgel. De toren verving omstreeks 1450 een oudere, wellicht door brand verwoeste voorganger. De nieuwe toren kwam enkele

Hilvarenbeek, Herv. kerk en pastorie

meters westelijker te staan, waarvoor het schip met een travee werd verlengd. De torenspits, uitlopend in een peervorm en bekroond door een open lantaarn met peervormige helm, kwam tussen 1615 en 1621 gereed in de laatste fase van het herstel van kerk en toren na de brand in 1583. De toren dankt zijn sprekende silhouet aan het naar boven toe geleidelijk slanker worden van de drie geledingen en de vele versnijdingen van de haakse steunberen, die van puntige details zijn voorzien. De gevels zijn versierd met vele korf- en spitsboognissen. Het ingangsgedeelte, met speklagen in natuursteen, werd in 1550 gewijzigd. Boven het portaal zit een spitsboogvenster in een diepe nis, afgesloten met een natuurstenen balustrade die gedragen wordt door kraagstenen in de vorm van menselijke figuurtjes.

De Herv. kerk (Vrijthof 22) is een zaalgebouw met neoclassicistisch geïnspireerde voorgevel en driezijdige sluiting, opgetrokken in 1809 naar ontwerp van L. van Heyst. Het interieur bevat een laat-18de-eeuwse preekstoel met koperen lessenaar en een vroeg-19de-eeuws orgel. De pastorie (Vrijthof 23) is een tweelaags dorpshuis uit 1717 met een 19de-eeuwse empire-voorgevel.

De Openbare School (Paardenstraat 6) werd in 1890 gebouwd met drie klaslokalen en een aangrenzende bergplaats. De overdekte speelplaats dateert van omstreeks 1900.

Het raadhuis (Vrijthof 10) is een in

[p. 236]

traditionele trant gebouwd complex uit omstreeks 1950, gesitueerd rond een binnenplaats met galerij. Het ontwerp is van J. Bedaux.

Woonhuizen. De huizen langs het Vrijthof maken een oorspronkelijke indruk, maar zijn voornamelijk het resultaat van ingrijpende restauraties of historiserende nieuwbouw van na 1950; architect J. Bedaux heeft hiervan een belangrijk deel op zijn naam staan. Enkele panden hebben nog een 17de- of 18de-eeuwse kern, zoals Vrijthof 5, 9 en 14. Notaris H.J.A. Pollen liet in 1936 Doelenstraat 31 bouwen, een huis annex praktijkruimte op vierkante plattegrond onder een zadeldak tussen tuitgevels. P.B.A. Tooten maakte het ontwerp in de stijl van de Delftse School.

Windmolen ‘De Doornenboom’ (Doelenstraat 53) is een ronde bakstenen beltkorenmolen uit 1856.

Industriegebouwen. Een goed voorbeeld van een Brabantse dorpsbrouwerij is brouwerij ‘De Roos’ (Vrijthof 20), bestaande uit een 18de-eeuws tweelaags herenhuis met daarachter een schuurachtige vleugel waarin men tot 1933 bovengistend bier brouwde. De sigarenfabriek M. de Lang & Co. (Wouwerstraat 3) dateert uit 1905. Het rechthoekige fabrieksgebouw wordt door een trappenhuis en gang in twee delen gescheiden. Het westelijk deel bevat op de begane grond het tabaksmagazijn, op de verdieping de sigarenmakerswerkplaats en op zolder de sorteerkamer; het oostelijk deel herbergt op de begane grond het schaftlokaal en de kistenkamer, op de verdieping het kantoor en twee droogkamers en op zolder twee magazijnen.

Boerderijen. Rondom Hilvarenbeek liggen verschillende 17de- en 18de-eeuwse langgevelboerderijen, zoals Spaaneindsestraat 21 (met schuur) en Tilburgseweg 37. Uit de eerste decennia van de 19de eeuw dateren de langgevelboerderijen Groenstraat 30 en Grote Voort 6. Deze boerderijen bezitten nog gebintconstructies. In de tweede helft van de 19de eeuw ging men balkdragende muren toepassen, zoals bij Groot Loo 8, Groot Loo 9 en Bosscheweg 1 uit omstreeks 1900.

Huis Groenendaal (Groenendaal 1), ten oosten van het dorp, is een blokvormig empire-landhuis uit 1842 met achtkante traptoren aan de achterzijde. Voordien stonden op die plek achtereenvolgens een laat-middeleeuws huis, dat tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd verwoest, en een vroeg-17de-eeuws huis, waarvan waarschijnlijk de overwelfde kelderruimten resteren. Omstreeks 1965 werd het huis tot conferentieoord verbouwd en met een vleugel uitgebreid. Het landhuis staat op een gedeeltelijk omgracht terrein in een landschappelijke parkaanleg met serpentinevijver. De ingang is voorzien van hekpijlers met leeuwen.

Het landgoed Gorp en Roovert ligt ten westen van Hilvarenbeek in het dal van de meanderende Roovertsche Leij. In het begin van de 20ste eeuw nam de Goirlese textielfabrikant Van Puijenbroek het initiatief tot ontginning van de Beeksche Heide door deze te beplanten met loof- en naaldhout. Het op het landgoed gewonnen water werd via een open goot naar de textielfabriek in Goirle gepompt. Op het landgoed staan diverse gebouwen, zoals het in 1849 in opdracht van E.F.J. de Zerezo de Tajado gebouwde kasteel (Gorp 8), een rechthoekig gebouw met leien zadeldak, aan de voorzijde voorzien van twee arkeltorentjes en een rondboogfries onder de dakrand. Bij het kasteel horen een koetshuis en ‘De Warande’, een 18de- of vroeg-19de-eeuwse stervormige aanleg met in het midden een ronde vijver. Voorts zijn er het wit geschilderde jagershuis ‘Gorp en Rovert’ (Gorp 4) uit 1870 en een in 1900 voor notaris Huijsmans gebouwd jachthuis (Roovertsebaan 1a). Enkele meters over de grens met België, die is aangegeven door een gietijzeren grenspaal

Hilvarenbeek, Landgoed Gorp en Roovert, jachthuis

Biest-Houtakker bij Hilvarenbeek, R.K. St.-Antonius van Paduakerk

uit 1843, staat een 18de-eeuwse kapel. Deze is een vierkant gebouwtje met afgeschuinde hoeken en een ingezwenkt koepeldak.

Op het landgoed ligt een aantal interessante boerderijen die behoren bij het oudere agrarische buurtschap Gorp. ‘De Leenhof’ (Gorp 6) is een 16de-eeuwse boerderij met ingezwenkte topgevel en op een van de hoeken een 18de-eeuwse, achtkante herenkamer met rieten dak en inwendig een gebogen stucplafond. Bij deze boerderij ligt een sterrenbos. De langhuisboerderijen ‘Kleine Hoef’ (Gorp 5) en ‘Grote Hoef’ (Gorp 7) hebben 18de-eeuws muurwerk maar inwendig, mogelijk 16de-eeuwse, eiken gebinten met geprofileerde sleutelstukken. De in aanleg 16de-eeuwse boerderij Roovert 1 bezit eveneens een dergelijke houtconstructie. De boerderij werd in 1941 verbouwd; het overkragende gedeelte in de voorgevel is origineel. Roovert 3 is een 18de-eeuwse langgevelboerderij met wolfdak.

Biest-Houtakker. Dit akkergehucht ten noordoosten van Hilvarenbeek kwam in het begin van de 20ste eeuw tot ontwikkeling. De R.K. St.-Antonius van Paduakerk (Biestsestraat 26) is een neogotische, driebeukige basilicale kruiskerk, gebouwd in 1913 naar ontwerp van J.C.F. Margry. De gebrandschilderde ramen zijn gemaakt door glazenier Van Straaten. Het kerkhof heeft een calvarieberg met kruis- en beelden-

[p. 237]

groep uit de bouwtijd. De pastorie (Biestsestraat 24) dateert eveneens uit 1913 en is ook door Margry ontworpen.