Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Heeze
(gemeente Heeze-Leende)

Akkerdorp, ontstaan als beekdalnederzetting in het stroomgebied van de Grote en de Sterkselse Aa, die ter plaatse tot de Kleine Dommel samenvloeien. De nabijheid van het kasteel van de heren van Heeze, waarvan in 1203 voor het eerst melding wordt gemaakt, heeft sterk tot de ontwikkeling van het dorp bijgedragen. Samen met Leende en Zes Gehuchten vormde het een heerlijkheid, die van 1285 tot 1615 behoorde tot het Land van Horn (Limburg). In de 19de eeuw kwam in Heeze een textielindustrie (bandfabrieken) tot ontwikkeling, maar daarvan zijn de sporen inmiddels weer vrijwel verdwenen.

Kasteel Heeze (Kapelstraat 25) is een fraai in het landschap gelegen, omgracht gebouwencomplex. Van het laat-middeleeuwse kasteel Eymerick - dat op een nog ouder kasteel teruggaat - rest een gedeeltelijk onderkelderd, rechthoekig zaalgebouw. Dit gebouw is in oorsprong 15de-eeuws, maar wellicht in de 17de eeuw geheel of gedeeltelijk herbouwd. Het vierkante voorplein wordt omsloten door 17de- en 18de-eeuwse gebouwen. De protestant Albert Snouckaert van Schauburg kreeg het kasteel in 1659 in zijn bezit en liet Pieter Post in 1662 een ontwerp maken voor een nieuw kasteel met bijbehorende tuinen. Van

[p. 187]

Heeze, Kasteel

zijn ontwerp, dat voorzag in een voorbouw van drie vleugels rond een plein en een groot kasteel met vierkante binnenplaats ter plaatse van het oude kasteel, werd slechts de voorbouw voltooid. Na wijziging van de plannen in 1665 diende het als adellijk huis. Door de breedheid van de voorbouw van twee verdiepingen boven een souterrain en de iets uitspringende en torenvormig verhoogde midden- en hoekpaviljoens ontstond een grandeur die in het oude plan niet bereikt kon worden. Het middenrisaliet bevat een poort met toscaanse pilasters en een deels natuurstenen hoofdgestel. In opdracht van François Adam de Holbach verrees in 1735 aan de achterzijde van het voorplein een lagere vleugel met stallen en koetshuis. Jan Diederik baron van Tuyll van Serooskerken liet in 1797-'98 een verbouwing uitvoeren naar plannen van de Luikse architect N. Renier. Boven de poort werden de wapenschilden van de geslachten Van Tuyll van Serooskerken en Van Westreenen aangebracht en een nieuw venster ten behoeve van de hier ingerichte muziekkamer. Lambert Yerna uit Luik voorzag die kamer van stucwerk met muziekemblemen. Tevens werd een bijzonder fraaie badkamer met verzonken sleutelgatvormig bad aangelegd. In de toen ingerichte grote salon hangt een

Heeze, Kasteel

serie vroeg-18de-eeuwse gobelins die, naar tekeningen van Charles Lebrun, de geschiedenis van Alexander de Grote uitbeeldt. In een bij een verbouwing in 1904-'06 onstane kleine salon hangen enige wandtapijten naar gravures van

[p. 188]

Heeze, Kasteel, interieur badkamer

Peter Paul Rubens. De cartons werden vervaardigd door tekenaar-graveur Schelto Adamsz. á Bolswert.

Bij het kasteel was in 1796-'98 naar ontwerp van J.B. van Wintershoven een park in Engelse landschapsstijl aangelegd; de nog bestaande duiventoren werd waarschijnlijk toen gebouwd. In jaren 1904-'23 onderging het park wijzigingen naar plannen van H. Poortman. Hij ontwierp een groot entreehek aan het begin van de oprijlaan, waarvan de bomen in 1917 werden gekapt. In dezelfde periode bouwde men achter het kasteel een ijskelder (1907) en een aantal dienstwoningen, waaronder een jagers- en een tuinmanswoning.

Heeze, Kasteel, Duiventoren

De Herv. kerk (Kapelstraat 50) is een kleine zaalkerk uit 1906 met dakruiter, smaller en lager driezijdig gesloten koor en een voorgevel met klimmend boogfries. De kerk verrees op de grondslagen van de bij het kasteel behorende middeleeuwse kapel. Het interieur bevat een houten wapenbord van Reinoud Diederik baron van Tuyll van Serooskerken († 1784).

De R.K. kerk St.-Martinus en St.-Agatha (Jan Deckerstraat 24) is een vijfbeukige kruiskerk uit 1932-'33, gebouwd in traditionele vormen naar plannen van H.W. Valk. De imposante toren is voorzien van vier puntgevels en een ruitdak. De kerk verving een nabij gelegen voorganger uit 1828-'33. Het interieur is geheel in schoon metselwerk uitgevoerd. De centraliserende werking van het interieur - kenmerkend voor de zogeheten christocentrische kerken van Valk - werd bereikt door toepassing van een ondiep koor en een breed middenschip met brede, twee zijbeuktraveeën omvattende, scheibogen. De gebrandschilderde apostelramen (1873) zijn van J. Stroucken en de kruiswegstaties (1894) van J.J.H. Lücker. De uit 1915 daterende neogotische pastorie (Jan Deckerstraat 22) is een ontwerp van W. te Riele.

Het raadhuis (Jan Deckerstraat 2) met hoektoren voorzien van ui-vormige spits werd in 1954 in traditionele vormen gebouwd naar plannen van J. Roffelsen.

De Openbare Lagere School (Schoolstraat 2) is een eenvoudig maar kenmerkend schoolgebouw met simpele expressionistische elementen uit omstreeks 1920.

Woonhuizen. Het uit omstreeks 1800 daterende eenlaags herenhuis Kapelstraat 120 heeft een rijke eclectische vormgeving. De voorm. dokterswoning Jan Deckerstraat 29-31 werd in 1894 gebouwd en is sinds 1917 postkantoor. De villa Marie Louise (Kapelstraat 116), met waranda en ingangspartij met gietijzeren zuiltjes, verrees omstreeks 1905 in neorenaissance-vormen. Jan Deckerstraat 43-45 is de voorm. fabrikantenvilla van stoombandfabriek Van Engelen & Evers en stamt uit omstreeks 1910.

Café De Zwaan (Kapelstraat 23), gebouwd met veranda en in- en uitge-

[p. 189]

zwenkte gevel, is een goed voorbeeld van een dorpscafe uit omstreeks 1905.

Windmolen ‘St.-Victor’ (Leenderweg 14-16) is een ronde bakstenen beltkorenmolen uit 1856, herbouwd na brandschade in 1905. Het windvaantje met het jaartal 1841 is afkomstig van een andere molen, waarschijnlijk in Nederweert (Limburg).

Boerderijen. Veel van de boerderijen in dit oorspronkelijk agrarische dorp zijn verdwenen of kregen een andere bestemming. Een interessante groep bevindt zich nog aan de noordzijde van de dorpskern, aan de driehoekige ‘plaats’ van het gehucht Strabrecht. Belangrijke langgevelboerderijen zijn Strabrecht 37 en Strabrecht 46. De kortgevelboerderij Strabrecht 4-4A, heeft de in afwijkende kleur baksteen uitgevoerde datering ‘1695’.

Kerkhof. Gehucht ten zuidwesten van Heeze. Het kerkhof van de verdwenen, oorspronkelijk 13de-eeuwse kerk, bevat een omheind graf van baron Tuyll van Serooskerken († 1843). In de nabijheid staan enkele 18de-eeuwse boerderijen, waaronder Kerkhof 13 (1714) en Kerkhof 12 (1765).