Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Heeswijk-dinther
(gemeente Bernheze)

Twee langgerekte beekdalnederzettingen, ontstaan in de vroege middeleeuwen. Heeswijk en Dinther behoorden tot twee afzonderlijke, maar toch door één heer bestuurde, heerlijkheden. Gaandeweg zijn ze volledig aan elkaar gegroeid.

De norbertijnerabdij (Abdijstraat 49, Heeswijk) ontstond aan het eind van de 12de eeuw als uithof van de abdij te Berne (bij Heusden). Onder abt Coenraad van Malsen werd het bestaande gebouw in 1546 vervangen door een nieuw buitenverblijf, dat bekend staat als ‘Het Slotje’. Het is een L-vormig pand met vierkante traptoren in de binnenhoek. In het muurwerk van de toren zijn een gevelsteen met het wapen van de abt en een jaartalcartouche met decoratie in vroege renaissance-vormen opgenomen. Toen de abdij te Berne in 1648 werd opgeheven, weken enkele ordeleden uit naar Bedaf in het vrije Land van Ravenstein. Vandaaruit vestigde men in 1857 te Heeswijk een nieuwe abdij. In 1857-'58 werd een vrijstaand neoclassicistisch kloostergebouw opgetrokken, mogelijk naar plannen van J.H. Laffertée. Tussen het oude en het nieuwe gebouw kwam in 1867-'70 een neogotische vleugel tot stand naar ontwerp van Th. Asseler. Samen met

Heeswijk-Dinther, Nobertijnerabdij

Heeswijk-Dinther, Norbertijnerabdij, gevelsteen

A.C. Bleys was deze in 1881 ook verantwoordelijk voor de kloosterkerk. Die kerk werd in 1926-'27 naar plannen van H.W. Valk aan de voorzijde uitgebreid met een nieuw schip en een massieve terzijde staande toren. Deze uitbreiding was een geschenk van de N.C.B.; in de linker gevelhoek staat dan ook het door J. Cantré gemaakte beeld van pater G. van den Elsen - de ‘Boerenapostel’ - grondlegger van die boerenbond. Aan de oostzijde van de abdij ligt het uit 1893 stammende gymnasium, van de hand van C.H. Dobbe. H.W. Valk ontwierp de in 1934 opgerichte toegangspoort tot het in een parkachtige omgeving gelegen complex.

De Herv. kerk (Kerkstraat 2, Dinther) is een eenvoudige zaalkerk uit 1822 met schilddak en dakruiter. De pastorie (Kerkstraat 4) stamt uit dezelfde tijd.

De R.K. St.-Servatiuskerk (St.-Servatiusstraat 1, Dinther) is een driebeukige neogotische kruiskerk met toren van vier geledingen, gebouwd in 1877-'79 naar plannen van J. Werten, die zich liet inspireren door de kerken van C. van Dijk. De laat-19de-eeuwse kruiswegstaties zijn van F. de Vriendt, de gebrandschilderde ramen van M. de Leeuw (1956-'59).

De R.K. St.-Willibrorduskerk (Hoofdstraat 80, Heeswijk) is een driebeukige neogotische kruiskerk met een toren van vier geledingen, gebouwd in 1895-'96 naar plannen van P. Stornebrink. De kerk is vormgegeven in de trant van de vroege gotiek, met hoogopgaande lichtbeuk en luchtbogen. Na schade in de Tweede Wereldoorlog verving men bij de toren de slanke naaldspits met hoektorentjes en wimbergen door een lagere spits met balustrade. Het kerkinterieur is voorzien van stenen kruisribgewelven en gepolijste, zwarte granieten zuilen. Op het kerkhof bevindt zich een grafkelder uit 1922 van W. baron van den Bogaerde. De pastorie (Hoofdstraat 82) stamt uit omstreeks 1918.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis van Heeswijk (Mgr. Van Oorschotstraat 1) is een fors pand met hoektoren uit 1915, opgetrokken in een mengeling van sobere neorenaissance-

[p. 185]

Heeswijk-Dinther, Kasteel Heeswijk, voorburcht

en jugendstil-vormen. Het voorm. raadhuis van Dinther (Raadhuisplein 9) is een traditioneel vormgegeven dorpsraadhuis uit 1939.

Scholen. Het voorm. St.-Jozefhuis (Hoofdstraat 78) verrees in 1884 naar plannen van P. Stornebrink en C. van Dijk, als school met twee klassen en een onderwijzerswoning. Het pand werd in 1928 verbouwd. De school was al in 1915 verplaatst naar de toen gereedgekomen school van drie klassen, met onderwijzerswoning (Hoofdstraat 100-102).

Kasteel Heeswijk (Kasteel 4), ten westen van het dorp, werd begin 12de eeuw gesticht als ronde motteburcht. Na 1350 begon de bouw van de omgrachte onregelmatige weermuur van de hoofdburcht, waarbinnen in het begin van de 15de eeuw aan de noord- en oostzijde een L-vormige onderkelderde woonvleugel met twee ronde hoektorens en een arkeltoren tot stand kwam. In het midden van de 16de eeuw verrees de eveneens omgrachte voorburcht, met dienstvleugels en poortgebouw, voorzien van kruisvensters en speklagen. Na 1603 werd enige oorlogsschade hersteld. Bij

Heeswijk-Dinther, Kasteel Heeswijk, plattegrond bel-etage hoofdburcht

[p. 186]

een verbouwing tussen 1655 en 1672 werd fraai stucplafond aangebracht en de houten bordestrap op driehoekige plattegrond vernieuwd en verhoogd. In 1730 sloopte men de ringmuren en het poortgebouw van de hoofdburcht. De zuidwestelijke toren werd verlaagd en ingericht als theekoepel. In 1835 kwam het kasteel in bezit van A.J.L. baron van den Bogaerde. Hij liet de oude noordvleugel verdubbelen en - als fervente verzamelaar van oudheden - gaandeweg talloze van elders afkomstige bouwfragmenten inmetselen. De oostvleugel van het kasteel werd in 1835 vervangen door een nieuwgebouwde wapenzaal annex kapel in vroege neo-gotische stijl. In 1871 volgde een tweede grote verbouwing in neogotische stijl onder leiding van P.M.F. Snickers. Op de verlaagde zuidwestelijke toren verrees de zogeheten ‘IJzertoren’. Toren en wapenzaal verbond men door een open galerij. Door interieurverbouwingen ontstonden een Chinese kamer (1876) en een Witte kamer (1881). In 1895 werd het grootste deel van inboedel geveild. De in de kapel ingemetselde maniëristische onderdelen afkomstig uit de Bossche St. Jan, waaronder een cartouche geflankeerd door engelen (1620)

Heeswijk-Dinther, Kasteel Heeswijk

en twee zandstenen altaarpanelen, bleven behouden. Bij een restauratie in 1951 werden de aangebrachte bouwfragmenten weer verwijderd en de bestaande brug door een simpeler exemplaar vervangen. Rond het kasteel ligt een park met oprijlanen en zichtassen. Aan westzijde bevindt zich een moestuin met druivenkas en een toegangshek met torenvormige terracotta hekpijlers. De oranjerie annex het koetshuis (Kasteel 1) stamt uit omstreeks 1890.