Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Den Dungen
(gemeente Sint-Michielsgestel)

Dorp ontstaan in de middeleeuwen als beekdalnederzetting op een drietal zandopduikingen in het stroomgebied van de Aa. Ter bescherming tegen de voortdurende wateroverlast kwam aan het begin van de 17de eeuw een ringdijk gereed: de Poeldonkse- en Hooidonksedijk. Op de samenkomst van Litserstraat, Bosscheweg en Maaskantje verrees in 1451 een kapel. De daaromheen ontstane bebouwing verdichtte zich na 1900, waardoor de buurtschap Maaskantje één geheel ging vormen met Den Dungen.

De R.K. kerk St.-Jacobus de Meerdere (H. Hartplein 1) is een driebeukige kruisbasiliek met een vroeg-16de-eeuws, driezijdig gesloten koor en een schip dat, getuige een sluitsteen met jaartal in de zuiderzijbeuk, in 1533 moet

Den Dungen, R.K. kerk St.-Jacobus de Meerdere

Den Dungen, Schuurkerk

zijn voltooid. In 1821 werd het 16de-eeuwse transept vervangen. In plaats van een in 1733 gesloopte traptoren ontwierp C. Franssen de in 1899 opgetrokken westtoren van vier geledingen met achtzijdige naaldspits en flankerende torentjes. Naar plannen van J.Th.J. Cuypers werd de kerk in 1927 uitgebreid met nieuwe, driezijdig gesloten dwarsarmen en zijkapellen aan weerszijden van het koor.

Inwendig worden de beuken van het schip gescheiden door achtkante pijlers met spitse scheibogen. De netgewelven van het koor lopen in het muurwerk te niet; die van het schip rusten op neoclassicistische consoles uit 1821. De barokke preekstoel uit omstreeks 1800, met een kuip gedragen door een beeld van Johannes de Doper, werd gemaakt door P. Dieltjes en van beeldhouwwerk voorzien van J.B. van Hool. De neoclassicistische biechtstoelen werden in 1842 gesneden door J.F. Buijssen. Voorts bevat de kerk diverse beelden, waaronder een sierlijk vormgegeven St.-Barbarabeeld uit 1780, en diverse schilderijen, waaronder een laat-16de-eeuws Laatste Avondmaal door Carel van Mander. De kruisweg uit omstreeks 1900 is van de hand van H. van der Geld. Het orgel werd tussen 1830 en 1855 door F.C. Smits gebouwd en in 1899 omgebouwd. Het is afkomstig van voormalige groot-seminarie Haarendael te Haaren.

Het kerkhof bevat diverse interessante graven, waaronder zes - als geheel door kettingen omgeven - neoclassicistisch vormgegeven graven van de familie Cock. De pastorie (Grinsel 1) stamt uit 1821 en werd omstreeks 1899 verbouwd. De voorm. schuurkerk (Paterstraat 38-40) is een in opzet 18de-eeuwse boerderij. Lange tijd was het woongedeelte als pastorie in gebruik en de deel als schuurkerk. Na 1823 werd het weer boerderij.

Het voorm. raadhuis (Bosscheweg 1) dateert uit 1877. Voor het ontwerp van F. Beunen diende het raadhuis van Berlicum als voorbeeld.

De voorm. dorpsschool (Grinsel 19) stamt oorspronkelijk uit 1869, maar werd in 1883 verbouwd naar plannen van Th.J. Klumpers en kreeg daarbij onder meer een ingangspartij in chaletstijl.

Boerderijen. Den Dungen kent nog een grote diversiteit aan boerderijen, al zijn er vele verbouwd of van bestemming veranderd. Een aantal boerderijen heeft een zogeheten hoekgevel, een tegen de voorgevel uitgebouwde hoekkamer, waarboven het wolfdak is doorgetrokken.

Den Dungen, Dorpsschool

[p. 130]

Een van de mooiste is Bosscheweg 30, blijkens het ingesneden jaartal in het deurkalf daterend uit 1684. Bijzonder is de boven de ingang overkragende zolder op kinderbalken, die gedragen wordt door een in de voorgevel opgenomen gebint. De in oorsprong 17de-eeuwse en in 1725 verbouwde boerderij Hooidonksedijk 3 heeft eveneens een hoekgevel. Bij een restauratie in 1973-'74 werd de vermoedelijk oorspronkelijke vorm hersteld. De laat-17de-eeuwse boerderij Flaas 2 heeft een 18de-eeuwse hoekkamer, mogelijk een herenkamer, met klokgevel. Op het erf staat een 18de-eeuwse duiventoren. Nog in 1832 werd bij Poeldonksedijk 2 een hoekkamer aangebouwd. Grinsel 71, daterend uit het begin van de 18de eeuw, is een goed voorbeeld van een kortgevelboerderij. Ook Spurkstraat 70 en Rijndonksestraat 8 zijn kortgevelboerderijen van 18de-eeuwse oorsprong, maar men heeft ze in de 19de eeuw uitgebreid met een langgeveluitbouw. Langgevelboerderijen komen in Den Dungen pas vanaf de 19de eeuw voor. Voorbeelden zijn Bosscheweg 20 (1823), Bosscheweg 24 (1846) en Bramerslandstraat 28 (1902). De voorm. leerlooierij Bramerslandstraat 3 stamt uit 1874 en heeft de voor leerlooierijen karakteristieke gedeeltelijke houten beplanking.

Windmolen ‘De Pelikaan’ (Hoogstraat 91) staat in de buurtschap Maaskantje. Het is een ronde bakstenen beltkorenmolen uit 1864, herbouwd na een brand in 1922.