Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Cuijk

Dorp dat al in de Romeinse tijd bewoond is geweest toen er een castellum werd gebouwd bij de Maasovergang in de heerbaan Tongeren-Maastricht-Nijmegen. In de 4de eeuw werd daar een stenen brug over de Maas geslagen. Tussen de rivier en de St.-Martinuskerk stond het eerste kasteel van de heren van Cuijk. Toen dit kasteel in 1133 door de graaf van Holland werd verwoest, verplaatsten de heren hun domicilie naar Grave. De oude kern vormen de parallel aan de Maas lopende Grotestraat en de haaks daarop aansluitende, pleinachtige, Maasstraat.

Cuijk, R.K. St.-Martinuskerk en oude kerktoren

Na de aanleg van de spoorlijn Nijmegen-Venlo in 1882 kwam de Stationsstraat tot stand als verbindingsweg. In 1959 werd Cuijk aangewezen als industriekern en verrezen ten westen van de spoorlijn en bij Katwijk nieuwe bedrijven, terwijl ten noorden en ten zuiden van het centrum nieuwbouwwijken ontstonden. In de jaren zestig werden dorp en Maas van elkaar gescheiden door de aanleg van de Maasboulevard.

De kerktoren (Kerkstraat 6) van de in 1913 gesloopte middeleeuwse St.-Martinuskerk werd gebouwd in 1485-1520. De steunbeerloze toren van drie geledingen is voorzien van smalle hoge spitsboognissen (tweede geleding), gekoppelde nissen en een spitsboogfries (derde geleding). De achtkante spits werd geplaatst tijdens de restauratie in 1956.

De R.K. St.-Martinuskerk (Kerkstraat 8) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek met dubbeltorenfront, gebouwd in 1911-'13 naar plannen van C. Franssen. Van de ernaast gelegen middeleeuwse St.-Martinuskerk bleef alleen de hiervoor genoemde toren bewaard. De twee westtorens van de nieuwe kerk hebben vier geledingen en slanke, gedeeltelijk opengewerkte, naaldspitsen met flankerende hoektorentjes. Boven de drie portalen in de voorgevel zijn reliëfs geplaatst van de hand van H. van der Geld. Het interieur is voorzien van kruisribgewelven met hardstenen schalken en kolommen met koolbladkapitelen. Het imposante hoofdaltaar werd tussen 1891 en 1909 op eigen initiatief gemaakt door H. van der Geld, die het eigenlijk een plaats in de Bossche St.-Jan had toegedacht. Het toont elf taferelen uit het leven van Christus en vierentwintig scènes uit het Oude Testament. De twee zijaltaren (1912-'13) zijn vervaardigd door M. van Bokhoven, de gebrandschilderde ramen (1916-'17) door het atelier van F. Nicolas en de wandschilderingen (1933) door J. Wilbrink. Het barokke orgel werd in de tweede helft van de 17de eeuw gebouwd, waarschijnlijk in Luik, en in 1804 naar

[p. 127]

Cuijk, Herv. kerk

Cuijk overgebracht, waar het onder meer in 1861 door L. Smits werd omgebouwd. Het deels gesloten kerkhof bevat diverse interessante 19de-eeuwse graven en een neogotische kerkhofkapel uit omstreeks 1895 naar plannen van P.J.H. Cuypers. In de kapel staat een retabel met kalkstenen calvariegroep. De pastorie (Kerkstraat 10) is een groot herenhuis met gepleisterde lijstgevel en empire-boogramen uit omstreeks 1840.

De Herv. kerk (Grotestraat 102) uit 1809 is een eenvoudige zaalkerk met driezijdige sluiting, dakruiter en vensters met gietijzeren traceringen. Opmerkelijk is dat de voorgevel geheel op traditionele wijze is uitgevoerd in kruisverband met klezoren op de hoeken. Het interieur is voorzien van een houten tongewelf. B.P. van Hirtum bouwde het orgel, in 1829-'30.

Het voorm. Aloysiusgesticht (Grotestraat 64-66) werd in 1887 gebouwd naar plannen van W.Th. van Aalst in neogotische stijl. Het moest dienen als fraterhuis annex patronaat voor de congregatie van de fraters van O.L. Vrouwe Moeder van Barmhartigheid te Tilburg. In 1900 werd het gesticht uitgebreid. Schuin tegenover het pand staat een bronzen H. Hartbeeld uit omstreeks 1920.

Woonhuizen. De meeste historische huizen staan langs de Grotestraat en de Maasstraat en bevatten soms een oudere kern. Het huis Grotestraat 1 heeft een 18de- of mogelijk 17de-eeuwse kern, maar werd in de 19de eeuw door de familie Regouin gewijzigd en kreeg in 1910 een nieuwe voorgevel naar ontwerp van O. Leeuw. Maasstraat 10 is voorzien van 18de-eeuwse in- en uitgezwenkte gevels. Achter het huis staat het restant van een uit 1886 stammende synagoge. Korte Molenstraat 9 is een groot neoclassicistisch pand met risaliet en vensteromlijsting uit omstreeks 1870; het is nu als winkel in gebruik. P.P.L.J. Regouin liet in het begin van de 20ste eeuw de villa Zonnestraal (Stationsstraat 8) bouwen. Het ontwerp van O. Leeuw vertoont een mengvorm van neobarokke en neoclassicistische elementen. Huize Louise

Cuijk, Café De Toerist

(Grotestraat 94-96) is een woon- en winkelpand uit 1908 in ‘Um-1800’-vormen. Stationsstraat 19-21, een uit 1893 stammend herenhuis met neogotische elementen, werd gebouwd voor dokter A.H.P.J. Aernsbergen. Stationsstraat 29 is een woonhuis met kenmerken van de chaletstijl. Het werd in 1913 gebouwd voor beeldhouwer P.M. Smits naar ontwerp van H. Smits. De beide deels gepleisterde huizen Stationsstraat 32-34 uit 1914 vertonen jugendstil-elementen, met name door het gebruik van de verschillende kleuren geglazuurde baksteen.

Café De Toerist (Grotestraat 61) is een goed voorbeeld van een dorpscafé met feestzaal gebouwd omstreeks 1908 in jugendstil-vormen.

Korenmolen ‘Jan van Cuijk’ (Hagelkruis 24) is een ronde bakstenen beltkorenmolen uit 1860.

Industriegebouwen. Delederen drijfriemenfabriek Regouin (Grotestraat 3) werd in 1838 door M.B. Regouin gesticht in een mogelijk nog 17de-eeuws pand. Na in 1880 te zijn uitgebreid, kwam in 1916 een ketelhuis met schoorsteen tot stand, in 1925 en 1938 gevolgd door nieuwe looierijruimten. De sigarenfabriek Kansas (Kerkstraat 7) van de families Philipse en Van Hussen is in 1908 in kalkzandsteen opgetrokken en heeft siermotieven in verblendsteen. Het station (Stationsplein 2) is een later wit geschilderd gebouw dat voor de Staatsspoorwegen werd ontworpen door M.A. van Wadenoyen. Het tijdens de bouw in 1882 enigszins vereenvoudigd

[p. 128]

Sint Agatha bij Cuijk, Kruisherenklooster

uitgevoerde pand in neorenaissance bestaat uit een hoofdblok met verdieping onder zadeldak met overstek en te weerszijden daarvan lagere vleugels van verschillende lengte. Het is iets groter dan het vergelijkbare station van Boxmeer. Aan de perronzijde heeft het gietijzeren goten en dito consoles voor de inmiddels verdwenen perronkap.

Het beeld van Jan van Cuijk (Maasstraat ong.) werd in 1865 vervaardigd door H.I. Smits en is afkomstig van het gesloopte raadhuis.

Huis Overhage (Overhage 16-18), ten westen van het dorp, is een oorspronkelijk omgracht herenhuis, gesticht omstreeks 1608 en gesloopt in 1831. Van het complex resteert nog een forse Tboerderij uit het eind van de 18de eeuw en een vroeg-19de-eeuws onderkelderd en gepleisterd tuinhuis.

Vianen. In dit heidegehucht ten westen van Cuijk staat de R.K. kerk St.-Antonius van Padua (Franssenstraat 62), een eenbeukige kerk met terzijde staande toren voorzien van koperen tentdak. De kerk werd in 1931 gebouwd naar plannen van M. van Beek.

Sint Agatha. Dit dorp ten zuidoosten van Cuijk ontstond op een oeverwal van de Maas dicht bij het in 1371 gestichte kruisherenklooster (Kloosterlaan 26). Vanwege de strategische ligging werd het klooster tijdens de Tachtigjarige Oorlog diverse keren geplunderd en verwoest, onder meer in 1584. In 1606 volgde herbouw. In 1637-'39 moesten de kloosterlingen het veld ruimen. Kort na 1644 gebeurde dit opnieuw, waarna ze in 1653 definitief terug konden keren. Het klooster bestaat uit een kapel en drie vleugels rondom een kloosterhof. De eenbeukige kapel met driezijdige sluiting en kruisribgewelven stamt uit de tweede helft van de 15de eeuw en werd omstreeks 1500 met drie traveeën verlengd. De zuid- en oostvleugel bevatten nog restanten van de 15de-eeuwse kloostergang, die in de 17de eeuw werd verhoogd. Het langgerekte poortgebouw (Kloosterlaan 22) kwam getuige een jaartalsteen in 1644 tot stand. Na een restauratie en neogotische herinrichting van het complex in 1856, naar plannen van P.J.H. Cuypers, volgde 1906 een gedeeltelijke sloop en herbouw van de kloostervleugels. In 1944 liepen de gebouwen zware schade op en ging het neogotische meubilair van de kapel verloren. In 1960 werd een geheel nieuwe westvleugel gebouwd. De kapel bevat grafzerken uit de 15de, 16de en 17de eeuw met wapens van adellijke geslachten. Tot de inventaris behoren een beeld van St. Anthonius Abt (omstreeks 1520), een Mariabeeld (vroeg-18de-eeuws) en een, opnieuw gepolychromeerd, St.-Agathabeeld door Walter Pompe (omstreeks 1749).