Tull en 't Waal
(gemeente Houten)

't Waal is een 12de-eeuws laagveendorp langs de Waalsewetering, een achterkade van Schalkwijk. De kern bevindt zich rond de kerk. De oudere gehuchten Tull en Honswijk lagen op de oeverwallen langs de Lekdijk. De kerk van Honswijk werd in 1672-'73 verwoest en zou uiteindelijk in de 19de eeuw wijken voor de aanleg van het fort Honswijk.

De Herv. kerk (Waalseweg 71) bestaat uit een eenbeukig gotisch schip met een vrij kleine, eveneens middeleeuwse, westtoren. De toren is voorzien van een open klokkenstoel, waarin een klok uit 1616 hangt, gemaakt door Petrus van Meurs. In 1778 vond een verbouwing plaats waarbij de muren van het schip werden beklampt en voorzien van pilasters. Het schip kreeg een spitstongewelf met eiken trekbalken. Bij deze gelegenheid heeft men het koor en de sacristie gesloopt. Aan de zuidzijde tegen de




toren, op de plaats van een middeleeuwse overwelfde kapel, verrees een aanbouw waarvoor middeleeuwse baksteen werd hergebruikt. In 1890 bouwde men aan de oostzijde op de plaats van het koor een veelhoekige consistorie. In de kerk staat tegen de dichtgemaakte triomfboog een laat-18de-eeuwse preekstoel met koperwerk. De kerk vormt met het kerkhof en de pastorie (Waalseweg 73), een herenhuis uit 1860, een waardevol ensemble. De voorm. St.-Michaëlschool (Waalseweg 3-5) uit 1886 bestaat uit twee lokalen met onderwijzerswoning. E.G. Wentink maakte het ontwerp in de vormen van de neorenaissance.

Boerderijen. Langs de Waalsewetering en de Lekdijk staan waardevolle boerderijen. De tot op halve hoogte wit gepleisterde krukhuisboerderij Geerestein (Waalseweg 85) is vermoedelijk

nog 16de-eeuws. Boven een kelder met tongewelf en steekkappen bevindt zich de uitgebouwde, hoge opkamer. De bakstenen schuur dateert uit 1878. Waalseweg 26 is een kleine keuterboerderij uit de 18de eeuw. Ook 18de-eeuws zijn de boerderijen Lekdijk 46, Schalkenberg (Lekdijk 48-50), met bakhuis en Snellesteyn (Lekdijk 66-68), een krukhuisboerderij voorzien van kelder met steekgewelf.

Vestingwerken. Fort Honswijk (Lekdijk 58), ook wel Fort Willem II genoemd, is in 1841-'48 aangelegd. Het moest de Lek afgrendelen en de inundatiehoofdinlaatsluis verdedigen. De vesting heeft een onregelmatige, vierhoekige vorm. Het zuidelijke bastion is uitgerust met een ronde, bomvrije toren. Omdat de toren door de introductie van krachtiger geschut te kwetsbaar was geworden, werd in 1878 de bovenste bouwlaag afgebroken. Op het terrein staan verder een bomvrije poort en een fortwachterswoning - beide uit de periode 1879-'88 - en enkele jongere barakken. De inlaatsluis is na de Tweede Wereldoorlog gesloopt. Het drie kilometer lange inundatiekanaal, met ‘gedekte gemeenschapsweg’ (1874-'79), bleef wel bewaard. Bij het kanaal liggen nog twee kleinere verdedigingswerken, namelijk ten noordoosten van het fort het Lunet aan De Snel uit 1845-'46 (verbeterd in 1874) en aan het eind van de gedekte gemeenschapsweg het Werk aan de Korte Uitweg (Lange Uitweg), verbeterd in 1876-'79. Om de oudere verdedigingswerken te beschermen werd in 1914-'18 meer oostelijk, dwars op de Lekdijk, het Werk aan de Groeneweg aangelegd; dit bestond uit loopgraven, aarden wallen en betonnen schuilplaatsen. Dit werk werd in 1939-'40 verbeterd, onder andere met gietstalen kazematten. Na de opheffing is het gedeeltelijk geëgaliseerd. Het Werk aan de Waalse Wetering (bij Waalseweg 22) werd in 1875 aangelegd om de Achterdijk en het noordelijk daarvan gelegen niet inundeerbare terrein te bestrijken. Het bestaat uit een aardwerk met bomvrije gebouwen. Van de batterij aan de Noorder Lekdijk (Lekdijk) uit 1910 resteren de betonnen groepsschuilplaatsen.