Monumenten in Nederland. Utrecht

Oudewater

Stad ontstaan bij de uitmonding van de Lange Linschoten, ‘het Oude Water’, in de Hollandse IJssel. Omstreeks 1100 werd hier een kerk gebouwd. De eerste vermelding van de nederzetting dateert uit 1239. In 1265 werd Oudewater door de Utrechtse bisschop met stadsrechten begiftigd, ten einde een grensvesting tegen Holland te creëren. In 1280 stond

Oudewater, Binnenstad

1	Herv. kerk (zie p. 184)
2	St.-Ursulakapel (p. 185)
3	RK kerk H. Franciscus van Assisi (p. 186)
4	Oud-Kath. kerk (p. 186)
5	Geref. kerk (p. 186)
6	stadhuis (p. 186)
7	waag (p. 186)
8	monument Herman de Man (p. 187)
9	openbare lagere school (p. 187)
10	openbare lagere school (p. 187)
11	Arminiushuis (p. 187)
12	Donkere Gaard 3 (p. 188)
13	Lange Burchwal 61 (p. 189)
14	Rode dorp (p. 189)
15	baanschuren (p. 189)
16	touwfabriek (p. 189)
17	schutsluis (p. 189)
18	Herv. begraafplaats (p. 189)
19	RK begraafplaats (p. 189)

de bisschop de stad echter in onderpand af aan de graaf van Holland. Pas bij een wijziging van de provinciegrenzen in 1970 kwam Oudewater weer op Utrechts grondgebied te liggen.

De stadsmuur om het vrijwel rechthoekige stadsgebied werd in 1321 gebouwd. Nadat Oudewater in 1572 de zijde van de prins van Oranje had gekozen, werden de grachten uitgediept en de muren versterkt. Het mocht niet baten; de Spanjaarden namen de stad in 1575 in. Een bloedbad was het gevolg en een groot deel van de stad werd door brand verwoest.

Oudewater is een typische dijkstad, waarbij de kronkelende Linschoten als haven het hart vormt en de overkluizing in het midden als marktplein dient. Het stratenpatroon is bepaald door de loop van de Linschoten en de ligging van de Michaëlskerk aan de IJssel. Oorspronkelijk was de stad dubbel omgracht. Na 1575 werd het verdedigingsstelsel gemoderniseerd, onder meer door het samentrekken van de grachten en aanleg van bastions op de hoekpunten en in het midden van de oostelijke wal. Het toen al bebouwde IJsselvere, gelegen op de westoever van de IJssel, werd in 1585 door middel van een hoornwerk bij de stad getrokken. In de loop der tijd ontwikkelde Oudewater zich tot centrum voor de touwfabricage. Een periode van economische bloei tussen 1575 en 1640 maakte herstel van de door de Spanjaarden verwoeste huizen en de bouw van veel nieuwe huizen mogelijk. Midden 19de eeuw werden de poorten en de muurtorens afgebroken, de grachten deels gedempt en de vestingwerken geslecht om ruimte te scheppen voor nieuwe stedelijke bebouwing en een begraafplaats. Na de oorlog zijn vooral in noordelijke richting nieuwe wijken gebouwd. De historische kern van Oudewater is beschermd stadsgezicht.

Herv. kerk [1] (Noorder-Kerkstraat), oorspronkelijk gewijd aan St.-Michaël. De aanvankelijk eenbeukige, romaanse tufstenen kerk kreeg tegen het midden van de 13de eeuw een dwarsschip en een recht gesloten koor. Omstreeks 1300 werd begonnen met de bouw van de rechthoekige westtoren, die omstreeks 1340 werd voltooid. In de detaillering is de overgang van romaans naar gotiek zichtbaar. De twee onderste geledingen hebben steunberen op de hoeken. De toren bezit geen westingang maar

[p. 185]

Oudewater, Herv. kerk, interieur met orgel (1969)

een dwarsdoorgang, net als bijvoorbeeld de Herv. kerk van Vianen. De bovenste geleding heeft een - in Utrecht ongebruikelijk - dwars zadeldak met wolfeinden en een kapconstructie uit de bouwtijd. Aan de oostzijde (stadszijde) bevindt zich een uitbouw voor het carillon, aangebracht in 1601. Aan de kerk werd eind 14de eeuw een vijfzijdige koorsluiting toegevoegd. In de eerste helft van de 15de eeuw kreeg de verbouwing tot de huidige driebeukige gotische hallenkerk met (recht gesloten) zijkoren gestalte. Van het voormalige koor werd de oude kapconstructie hergebruikt. De rechthoekige aanbouw met opvallende accoladevensters tegen de noordmuur van het transept dateert uit het eerste kwart van de 16de eeuw. In dezelfde periode werd ten zuiden van het koor in twee fasen een rechthoekige sacristie aangebouwd. In het tweede kwart van de 16de eeuw werd aan dit bouwdeel een vierkante ruimte toegevoegd. Beide delen bezitten stenen stergewelven met gebeeldhouwde kraagstenen. Bij de stadsbrand van 1575 bleef de kerk gespaard. De kerk is in de jaren 1960-'67 gerestaureerd. Daarbij werden onder meer de gevels ontpleisterd en kregen de topgevels en kappen van het transept, die in 1732 waren afgebroken, hun oude vorm terug. Het wit gepleisterde interieur heeft houten tongewelven. De ronde zuilen in het koor zijn voorzien van hoge, achtkante basementen en koolbladkapitelen. De bij de restauratie gereconstrueerde achtkante pijlers in het iets later gebouwde schip hebben geen basementen en kapitelen. Tot de inrichting van de kerk behoren een 15de-eeuwse achtkante hardstenen doopvont (afkomstig uit de in 1858 gesloopte

Oudewater, Herv. kerk, plattegrond

doopkapel) en een marmeren memorietafel voor de in Oudewater geboren taal- en wiskundige Rudolph Snellius van Royen (†1613). In de kerk staat het oude carillon van Gerrit Both uit 1600 opgesteld; in de toren hangt een kopie. Het orgel dateert uit 1840 en is het werk van A. Meere, voltooid door Kam en Van der Meulen. De orgelkast heeft een gedeelde middentoren en snijwerk in empire-trant. In de sacristie bevinden zich restanten van laat-middeleeuwse schilderingen met evangelistensymbolen.

Voorm. St.-Ursulakapel (Kapellestraat 24) [2]. Van deze omstreeks 1415 gestichte kloosterkapel is slechts het koorgedeelte bewaard gebleven. De koorsluiting van de kapel werd circa 1500 in laat-gotische stijl vernieuwd. Het baksteenwerk is voorzien van speklagen en natuurstenen hoekblokken. Na de Reformatie werd het gebouw als school gebruikt. Bij een verbouwing in 1783 is het westelijk deel van de kapel afgebroken en vervangen door een nieuw gebouw. In de 19de eeuw volgden nog enkele wijzigingen. De beide neogotische ramen zijn vermoedelijk in 1865 aangebracht. Sedert de restauratie van 1984-'85 maakt de kapel deel uit van het politiebureau. Naast de kapel bevindt zich een muur met poortdoorgang.

Daarin zijn een 17de-eeuwse steen met stadswapen en een steen ter herinnering

[p. 186]

aan de verbouwing van de aangrenzende onderwijzerswoning in 1840 opgenomen.

De R.K. kerk H. Franciscus van Assisi (Kapellestraat 15) [3] is een basilicale neogotische kruiskerk met half ingebouwde westtoren en rijzige spits, gebouwd in 1881 naar ontwerp van E.J. Margry. De kerk heeft een vijfzijdige koorsluiting en driezijdig gesloten zijkoren. Vrijwel de gehele aankleding en inrichting van de kerk dateren uit de bouwtijd. Ook de oorspronkelijke polychromie is gehandhaafd. In het interieur bevinden zich een altaar (1882), kruiswegstaties (1886) en communiebanken (1888) uit het atelier van Margry. De fraai gelegen pastorie dateert eveneens uit 1881. Aan de overzijde bevindt zich de resterende vleugel van het St.-Franciscusgesticht (Kapellestraat 26) uit 1887, naar ontwerp van E.J. Margry. Het is nu in gebruik als stadskantoor. Het St.-Antonius Patronaat (Kapellestraat 1) dateert uit 1916 en heeft een vormgeving in de trant van Berlage.

De Oud-Kath. kerk (Leeuweringerstraat 12) [4], gewijd aan de H. Michaël en Johannes de Doper, is een zaalkerk gebouwd in 1882, naar ontwerp M.C. van Wijngaarden. De kerk heeft een voorgevel opgetrokken in neobyzantijnse vormen, met zuiltjes en teerlingkapitelen en een puntgevel met klimmend

Oudewater, RK. kerk H. Franciscus van Assisi, interieur

Oudewater, Stadhuis

boogfries en kruis. Het redelijk intact gebleven interieur bevat onder meer een altaar en een communiebank uit 1702. De pastorie (nr. 14) stamt eveneens uit 1882.

De Geref. kerk (Rodezand 26) [5] is een van buiten nauwelijks als zodanig herkenbare zaalkerk. In het voorste deel bevindt zich de kosterswoning. De klokgevel dateert uit 1869 en slechts het grote boogvenster op de verdieping geeft de kerkelijke functie aan.

Het stadhuis (Visbrug 1) [6] is in 1588 herbouwd met gebruikmaking van restanten van het oude stadhuis dat in 1575 door Spaanse troepen werd verwoest. In 1614 vond een verbouwing plaats en in 1834 werden de kruisvensters door grotere schuifvensters vervangen. Het gebouw is in 1887 gerestaureerd en - na een brand in 1968 - in de jaren 1970-'72. Van de herbouw in 1588 is het bestek bewaard is gebleven en daarin wordt de Delftse steenhouwer Gieleam Verminx (Julian Vlamingh) genoemd. In de voorgevel bevinden zich naast het eigen stadswapen die van Alkmaar en Delft; waarschijnlijk omdat in 1573 de Victorie in Alkmaar begon en stadhouder Willem van Oranje in Delft resideerde. De wapenhoudende leeuwen op het gereconstrueerde bakstenen bordes dateren van de verbouwing uit 1614. Het jaartal 1588 is zichtbaar in de band met meanderend siermetselwerk van de trapgevel. De maniëristische bouwstijl komt vooral tot uitdrukking in de trapgevel, de frontons en het siermetselwerk. In de trapgevel bevindt zich het beeld van een geblinddoekte Vrouwe Justitia. Op de schoorsteen is een ooievaarsnest aangebracht. In de dakruiter werd in 1696 een luidklok van Hemony opgehangen. De voormalige raadzaal, nu trouwzaal, heeft een waarschijnlijk uit 1588 daterende schouw met een houten schoorsteenmantel, gedragen door zandstenen figuren (Adam en Eva). Een schilderij uit 1656 van Dirck Stoop toont het beleg van Oudewater in 1575. De schouw in de voormalige burgemeesterskamer stamt waarschijnlijk uit 1614.

De waag (Leeuweringerstraat 2, hoek Gasthuissteeg) [7] is een rechthoekig bakstenen gebouw. Het werd in 1595 op oudere fundamenten opgetrokken. Bij de restauratie in 1938 is de trapgevel gereconstrueerd. Op de eerste verdieping bevindt zich een gevelsteen met de keizers- en koningskroon van Karel V. Het gebouw staat bekend als de Heksenwaag. Vanouds werden hier certificaten van normaal gewicht afgegeven aan van hekserij verdachte personen. Tegenwoordig is het gebouw als museum en oudheidkamer ingericht. Het zandstenen reliëf met de voorstelling van St.-Joris en de draak geplaatst tegen de achterwand van de benedenverdieping, is afkomstig uit de gevel van de ten behoeve van de

[p. 187]

Oudewater, Waag

bouw van de R.K. kerk afgebroken stadsdoelen.

De bronzen beeldengroep [8] vóór de Waag, ter herinnering aan de uit deze streek afkomstige schrijver Herman de Man (1898-1946), werd in 1977 vervaardigd door Ineke van Dijk.

De voorm. openbare lagere school (Kapellestraat 37) [9] werd in 1882 gebouwd naar ontwerp van M.C. van Wijngaarden. Het pand bestaat uit drie haaks op elkaar staande vleugels die een schoolplein omsluiten.

De voorm. openbare lagere school annex onderwijzerswoning (Waardsedijk 219-221) [10] is een eenvoudig utilitair gebouw uit 1927 naar ontwerp van de stadsarchitect S.P. Berkhof.

Woonhuizen. In Oudewater zijn veel woonhuizen met trapgevels uit het eind van de 16de- en het begin van de 17de eeuw bewaard gebleven. De (gedeeltelijke) verwoesting van de stad in 1575 heeft in deze periode geleid tot ingrijpende herstelwerkzaamheden en gevelvernieuwingen. De herbouw werd uitgevoerd in maniëristische stijl. De gevels zijn veelal van een zelfde type. Boven de pui bevindt zich vaak een fries, al dan niet voorzien van siermetselwerk. De verdiepingen zijn gewoonlijk door geprofileerde waterlijsten van elkaar gescheiden. De vensters worden bekroond door met blokken natuursteen versierde korfbogen, waarvan de velden met metselmozaïeken van baksteen en natuursteen zijn gevuld. Daarin zijn twee varianten te onderscheiden. In het ene geval kragen alleen de ontlastingsbogen op consoles uit. Bij een meer voorkomende, mogelijk iets latere variant, worden de enigszins terugliggende vensters en boogvelden geheel omlijst door geprofileerde neggen, waarin ook blokken natuursteen voorkomen. Tegen de geveltop bevindt zich dikwijls een door

Oudewater, Markt met Arminiushuis (midden)

een gebeeldhouwd kopje gedragen pilaster of getorst zuiltje. De onderpuien zijn vrijwel alle in de 19de of 20ste eeuw verbouwd of gereconstrueerd. Vergelijkbare maar in detaillering afwijkende gevels, zijn te vinden in IJsselstein, Utrecht, Woudrichem, Gorinchem en Dordrecht. In tegenstelling tot de ‘Dordtse gevels’ hebben de gevels in Oudewater geen overkragende verdiepingen.

De eerste en tweede verdieping van de gevel van Havenstraat 4 dateren uit het eind van de 16de eeuw. De trapgevel is een reconstructie en de kruisvensters en de pui zijn nieuw. Op de tweede verdieping zijn de uitgekraagde korfbogen met elkaar verbonden door middel van getorste bakstenen kolonetten, rustend op zandstenen kraagsteentjes. Het Arminiushuis (Markt Oostzijde 14/Gasthuissteeg 2) [11] is het geboortehuis van de rekkelijke Leidse hoogleraar Arminius. Het pand werd getuige de gevelsteen in 1601 herbouwd. De met zandstenen speklagen versierde voorgevel is zeer rijk gedetailleerd. De kruisvensters van verdieping en trapgevel hebben uitgemetselde ontlastingsbogen; de boogvelden zijn gevuld met zandstenen schelpen. Tussen de kruisvensters van de eerste verdieping bevindt zich een natuurstenen nis met versierde ionische pilasters en rondboog. In de nis staat een beeld van Vrouwe Fortuna op een wereldbol, gedragen door een console met masker. Boven de kruisvensters van de bij de restauratie van 1961-'62 gereconstrueerde

[p. 188]

Oudewater, Woonhuis Kapellestraat 5

pui, bevinden zich twee natuurstenen frontons met leeuwenkoppen. In het pand zijn moer- en kinderbinten met renaissance-consoles bewaard gebleven. Tegen de achtergevel is een traptoren met eiken spiltrap uitgebouwd. Het achterhuis (Gasthuissteeg 4) dateert van omstreeks 1600. Het pand Donkere Gaard 3 [12] heeft een trapgevel uit 1611. De vensters en de met mozaïeken versierde boogvelden liggen verdiept in geprofileerde korfboogomlijstingen. Dit pand heeft als enige in Oudewater de originele vroeg-17de-eeuwse pui behouden. De deurkalf is versierd met reliëfs, voorstellende vrouwenfiguren met een kruis (Geloof) en een anker (Hoop). Negen met voluten en maskers besneden consoles dragen de puilijst. De pui is vergelijkbaar met twee Utrechtse voorbeelden, te weten Neude 35 (1606) en Voorstraat 14 (1619). Het buurpand Donkere Gaard 4, stamt eveneens uit het eerste kwart van de 17de eeuw en heeft uitgemetselde ontlastingsbogen. Van hetzelfde geveltype kunnen nog worden genoemd Rodezand 11, de tweelingpanden Noorder-Kerkstraat 20-22 (1619) en Wijdstraat 26a (midden 17de eeuw). De trapgevels van Havenstraat 8 en 9, blijkens de gevelstenen respectievelijk daterend uit 1613 en 1614, hebben opvallende toppilasters; die van nr. 8 is getorst. Deze gevels zijn van het type waarbij de vensters en de boogvelden terugliggen in een geprofileerde korfboognis. De verdieping

Oudewater, Woonhuis Markt-Westzijde 5, beschilderd plafond in achterkamer

van de voorgevel van Korte Havenstraat 1 is van hetzelfde type en valt op door de fraaie fries met diamantkoppen, cartouches met mannenhoofden en een steen met geschilderde leeuw. De gevel van het pand De Ark (Wijdstraat 11) uit 1615 is in 1915 grondig gerestaureerd (nogmaals in 1965). Het Wapen van Haarlem (IJsselvere 1-3) is een dubbelpand met twee in hoogte verschillende trapgevels. Boven de gereconstrueerde onderpui van nr. 3 bevindt zich een wapensteen met huismerk en het bouwjaar 1633. Beide gevels hebben getorste pilasters in de geveltop. Dit geldt ook voor de vergelijkbare trapgevels van IJsselvere 10 en Kapellestraat 5. Laatstgenoemd pand heeft een laat-19de-eeuws winkelpui. Het pand Markt Oostzijde 2 heeft aan de rechterzijde een zijkamer. De trapgevel loopt boven de zijkamer met gezwenkte rollagen door om te eindigen boven een zijdeur (oorspronkelijk een steeg). Boven die deur bevindt zich een gevelsteen met het jaartal 1646, twee wapenschilden en de initialen van de bouwheer, GVC, Gijsbert van Craeyestein, schout, baljuw en dijkgraaf van Oudewater. Vóór de vernieuwde pui staan nog twee hardstenen renaissancestoeppalen. Uit ongeveer dezelfde tijd en van hetzelfde geveltype, is het buurpand Markt-Oostzijde 4-6. In het pand Markt-Westzijde 5 kwam bij de restauratie in 1975 een geheel met bloemen- en plantenmotieven en vogels beschilderd houten plafond uit het midden van de 17de eeuw te voorschijn. Tot de weinige 17de-eeuwse dwarse huizen met maniëristische gevels behoren Leeuweringerstraat 55-59 (gevel later gepleisterd) en Zuider-Kerkstraat 2. Dit laatste pand hoorde als achterhuis bij het diepe huis Wijdstraat 30. Beide panden hebben in gele ijsselsteen gemetselde gevels met vernieuwde onderpuien. Wijdstraat 28, een diep huis met tuitgevel, heeft de veelzeggende gevelsteen: ‘Vrede is Rijckdom 1643’.

De woonhuizen uit de eerste helft van de 17de eeuw zijn over het algemeen hoger dan de latere, 18de- en 19de-eeuwse huizen. Die huizen hebben gewoonlijk twee

[p. 189]

bouwlagen, een eenvoudige lijstgevel en een schild- of afgewolfd dak, waarvan de nok loodrecht op de voorgevel staat.

Kromme Haven 13 is een aanzienlijk woonhuis uit de tweede helft van de 18de eeuw, gebouwd voor J. Boogh (of Booy). Het pand bestaat uit een dwarsgeplaatst eenlaags middengedeelte met opkamer, aan weerszijden geflankeerd door diepe huizen met schilddaken. De linker vleugel bezit een kelder en twee bouwlagen. De rechtervleugel heeft geen kelder en is pas in 1927 voorzien van een verdieping. In de 19de eeuw werd het pand bewoond door de familie Van der Lee, eigenaar van de touwfabriek. Het van oorsprong 17de-eeuwse hoekpand Visbrug 2, kreeg in 1847 opvallende nieuwe gevels. De gepleisterde zijgevel heeft gekoppelde rondboogvensters met brede bakstenen omlijstingen. De voorgevel is gesierd met geblokte bakstenen lisenen en omlijstingen van vensters en winkelpui. Vergelijkbaar in stijl zijn de gevels van buurpand Korte Havenstraat 1 en het pakhuis Noord-IJsselkade 2. In de stad en aan de uitvalswegen werden in de tweede helft van de 19de eeuw enkele statige herenhuizen gebouwd in sobere neoclassicistische vormen. Donkere Gaard 29, gebouwd in de jaren 1870-'80 was oorspronkelijk burgemeesterswoning voor Hekendorp, Papekop en Ruige Weide. Donkere Gaard 30 werd kort na 1880 gebouwd als pastorie van de Nederlands Hervormde gemeente. Utrechtseweg 4 dateert uit omstreeks 1860, de aanbouw uit 1905. Het vrijstaande herenhuis Oude Hekendorperweg 7 is circa 1875 gebouwd voor een lid van de familie Van der Lee. Donkere Gaard 11 dateert uit de periode 1870-'80. Behalve herenhuizen werden er ook eenvoudige woningen gebouwd. Molenwal 4-12 is een rij van vijf arbeiderswoningen uit de periode 1890-1910. De woningen hebben vergelijkbare ingezwenkte lijstgevels maar zijn niet alle gelijktijdig gebouwd. Aan de Lange Burchwal en het Achterom werden in 1921-'22 zes blokken woningen gebouwd voor de ‘Stichting Departementale woningbouw’, ontworpen door architect J. Wils. Vanwege de pannen daken staan de woningen bekend als het Rode dorp [14]. Bij nieuwbouw aan het eind van de 19de- en het begin van de 20ste eeuw, inspireerde men zich architectonisch op de bloeiperiode van de stad. De toegepaste neorenaissance-stijl toonde opnieuw de voor Oudewater typische kenmerken uit die periode, zoals de metselmozaïeken. Wijdstraat 9 heeft een neorenaissance-gevel uit 1905 en Wijdstraat 11 een achterbouw aan de havenzijde uit 1915. In de jaren twintig en dertig van de 20ste eeuw kreeg het behoud van het oude stadsbeeld nog meer aandacht, mede ter bevordering van het toerisme. Nieuwe panden, zoals Lange Burchwal 61 [13], werden in een zeer gedetailleerde historiserende stijl gebouwd. De eenvoudige arbeiderswoningen Rootstraat 23-27 zijn hiervan goede voorbeelden. Bruggen. Gerekend vanaf het Amsterdamse Veer tot aan de Hollandse IJssel zijn de Walbrug, Sluis, Verkensbrug, Markt, Visbrug en Romeynbrug de opeenvolgende stenen overbruggingen van de Linschoten. Een stenen brug over de IJssel, als verbinding met het stadsdeel IJsselvere, werd in 1860 vervangen door de huidige gietijzeren brug, vervaardigd door Cosijn uit Gouda.

Naast de Vinkenbuurt ligt een schutsluis [17], waarvan de oorsprong tot 1367 teruggaat, maar die in 1620 en in 1760-'67 is verbouwd. In de sluisbrug is een jaartalsteen ‘1767’ ingemetseld. De sluiswachterswoning stamt in oorsprong mogelijk uit het laatste kwart van de 17de eeuw.

Verdedigingswerken. Van de middeleeuwse stadsmuur van Oudewater is niets bewaard gebleven. Aan de oostzijde en een deel van de zuidzijde wordt de stadskern nog wel begrensd door de brede vestinggracht, die het resultaat

Oudewater, Touwfabriek Van der Lee

was van de modernisering van het verdedigingsstelsel aan het eind van de 16de eeuw. Op enkele plaatsen is de vorm van de verdwenen bastions nog herkenbaar. Halverwege de zuidzijde steekt een restant van de 18de-eeuwse enveloppe in de gracht uit. De gracht die het industrieterrein op de westoever van de IJssel omgeeft, is het noordelijk deel van de vestinggracht waarmee IJsselvere in 1585 bij de stad werd getrokken.

Begraafplaatsen. De Herv. begraafplaats (Waardsedijk 106) [18] is in 1829 aangelegd op de wal van de 18de-eeuwse enveloppe. Het gietijzeren toegangshek met gevleugelde zandlopers werd vervaardigd door de Haagse ijzergieterij ‘Prins van Oranje’. Op het terrein staat een klein grafmonument met dorisch tempelfront uit 1895 voor de familie Peperkamp. De R.K. begraafplaats (Waardsedijk 211) [19] werd eveneens in 1829 aangelegd en in 1921 uitgebreid naar plannen van Jac. P. Dessing. In 1922 ontwierp hij hierbij een kapel. Op het terrein bevindt zich een aantal interessante grafmonumenten. Bedrijfsgebouwen. In de omgeving van Oudewater werd veel hennep geteelt voor de productie van touw. Aan die bedrijvigheid herinneren nog een aantal gebouwen, zoals een hennepschuur uit 1876 (Amsterdamse Veer 1-2) en twee (touw)baanschuren: een stenen schuur (Biezenpoortstraat 2) [15] uit de 17de-eeuw, deels herbouwd in 1818 en een deels houten schuur op de hoek van Reyersteeg en Wijngaardstraat. De touwfabriek ‘Oudewater’ (Hekendorperweg 36-38) [16] beter bekend als

[p. 190]

de touwfabriek Van der Lee, komt voort uit een 16de-eeuwse baanderij gelegen aan de Biezenwal. Toen men omstreeks het midden van de 19de eeuw ging mechaniseren, werd hier de fabriek gesticht op het terrein van een boerderij. Tot de bedrijfsgebouwen, die merendeels 20ste-eeuws zijn, behoort een 350 meter lange touwbaan onder een pannen dak. Langs de Westerwal bevindt zich een industriegebied met onder meer de in 1872 opgerichte machinefabriek ‘De Hollandsche IJssel’ en de uit 1902 stammende veevoederfabriek ‘Six’. Deze laatste fabriek werd gevestigd in 1913 in een voormalige soldatenbarak uit 1798.

Stoomgemalen. In de omgeving van Oudewater resteren enkele stoomgemalen in neoclassicistische vormgeving: De Volharding (Zuid-Linschoterzandweg 62) uit 1875, naar ontwerp van J. Goldberg, het gemaal Noord-Linschoterzandweg 40 uit 1880 en Gemaal Willeskop (Willeskop 157) uit 1882, naar ontwerp van J. Paul.

Boerderijen. Bouwlust (Kromme Haven 11-12), is een van de weinige overgebleven vroegere stadsboerderijen. Het pand dateert in oorsprong uit de 17de eeuw. Ten noordoosten van Oudewater liggen aan weerszijden van de Lange Linschoten boerderijstroken. Aan de noordzijde zijn de volgende boerderijen van belang: Noord-Linschoterzandweg 24 uit 1644 en nr. 45, met ingezwenkte lijstgevel, uit 1864. Aan de zuidzijde dienen genoemd te worden: de van origine 17de-eeuwse exemplaren Eendracht maakt macht (Zuid-Linschoterzandweg 5) en Zuid-Linschoterzandweg 30, 44 en 52, de laatste uit 1676. Ten noordwesten van Oudewater ligt het veenontginningsdorp Papekop met een boerderijstrook. Het uit 1871 daterende zomerhuis bij Diemerbroek 44 is interessant vanwege de geschulpte lijst en rosetankers. Aan de Papekopperdijk staat een flinke dwarshuisboerderij uit 1905-'10. Ten oosten van Oudewater bevinden zich aan weerszijden van de Hollandse IJssel de boerderijstroken Snelrewaard en Willeskop. Te Snelrewaard dateert de boerderij Waardsedijk 43 uit circa 1930. Hoeve Willeskop (Oude Weg 10), stamt oorspronkelijk uit de 17de eeuw en heeft een boenhok, hooiberg en schuur uit de 19de eeuw. Van het laat-13de-eeuwse Huis te Vliet, gelegen ten westen van Oudewater, resteert alleen nog een muurfragment bij Goudsestraatweg 65-67. Het is onbekend wanneer dit huis is verdwenen. Schuin er tegenover staat een lage gietijzeren grenspaal. Bij Goudsestraatweg 2 bevindt zich een grenssteen met inscriptie Z H (Zuid-Holland) en daaronder O W (Oudewater), beide geplaatst omstreeks 1860.