Monumenten in Nederland. Utrecht

Kockengen
(gemeente Breukelen)

Dorp gesitueerd op de smalle strook grond tussen de polderboezems De Heicop (1395) en De Bijleveld (1413). De vrijwel gesloten bebouwing ligt aan deze beide vaarten. De tegenwoordige Herv. kerk met kerkhof, waarvan in het midden van de 14de eeuw voor het eerst sprake is, raakte in de loop van de tijd steeds meer ingeklemd en was tenslotte nog slechts via een overbouwde doorgang

[p. 137]

Kockengen, Dorpsgezicht, 18de eeuw

bereikbaar. Vanwege de goede waterverbindingen met Amsterdam en Utrecht was Kockengen, vooral in de 17de eeuw, een dorp van enige betekenis. In 1958 werd de Bijleveld binnen het dorp deels gedempt. De kern rond de middeleeuwse kerk en enkele boerderijen aan de Wagendijk en de Korte Kerkweg, de overzijden van beide weteringen, zijn in het beschermd dorpsgezicht opgenomen. Herv. kerk (Kerkplein 9). De laatgotische bakstenen kerk heeft een vrij breed eenbeukig schip met dwarskapellen op de plaats van transeptarmen, daterend uit het derde kwart van de 15de eeuw. Het iets lagere, driezijdig gesloten koor en de huidige sacristie kwamen in het begin van de 16de eeuw tot stand.

Kockengen, Dorpsgezicht met Bijleveld

Resten van een ouder, lager schip en een sacristie uit de 14de eeuw zijn in het muurwerk bewaard gebleven. De uit vier geledingen bestaande toren, waarvan de onderste in secundair gebruikt materiaal werd opgetrokken, is een toevoeging uit 1635. De zandstenen wapensteen met dat jaartal boven de ingang toont het wapen van Johan van Zuylen van de Haar, die ambachtsheer van Kockengen was. Bij de restauratie van de kerk in 1955-'58 verwijderde men de 19de-eeuwse pleisterlaag. De dichtgemetselde koorvensters werden heropend en van bakstenen traceringen voorzien. De overige vensters werden eveneens gereconstrueerd. Het interieur bevat houten tongewelven; de beschieting, de geschilderde ornamenten op de ribben en de eveneens gepolychromeerde, gesneden gewelfknopen, zijn bij de restauratie vernieuwd. De gebeeldhouwde kraagstenen onder de boog naar de zuidelijke dwarskapel zijn laat-15de-eeuws en stellen Maria Magdalena en de apostel Johannes voor. In de oostmuur van de zuidkapel bevindt zich een laat-15de-eeuwse zandstenen votiefsteen met reliëf, voorstellende St.-Anna-ten-Drieën met St.-Andreas en de knielende stichter. Gezien het weergegeven wapenschild was dat Herman Pot, pastoor van Kockengen aan het eind van de 15de eeuw. In de kerk hangen kaarsenkronen uit 1633 en 1635. De rococo-kansel met koperen lezenaar wordt geflankeerd door de twee rijk gesneden delen van het koorhek (midden 18de eeuw). Als koorafscheiding doet een 18de-eeuws houten doophek dienst. Daarbij behoort contemporain koperwerk, waaronder een doopboog met wapen (1742), een lezenaar (1760) en een doopbekken met houder. In het schip staan twee 18de-eeuwse overhuifde herenbanken voorzien van overeenkomstige, rijk gesneden bekroning met wapens. Het orgel is in 1889 vervaardigd door L. van Dam & Zonen uit Leeuwarden.

De voorm. R.K. kerk (Voorstraat 25), een eenvoudige zaalkerk in neoclassicistische vormen, is gebouwd in 1854. Direct aan de straat bevindt zich de pastorie uit circa 1895.

De Geref. kerk (Nieuwstraat 12) is in 1835 gesticht, doch in 1879 herbouwd. De voorgevel van de zaalkerk heeft een gepleisterde onderbouw. De puntgevel wordt bekroond door een achtkante houten dakruiter met spits. Het pand is gebouwd in neoclassicistische vormen.

Woonhuizen. In het dorp staan verschillende 18de- en 19de-eeuwse huizen.

[p. 138]

De bebouwing langs de Voorstraat bestaat uit eenlaags huizen met de nok evenwijdig aan de straat. Bijzonder is Nieuwstraat 20, een vroeg 17de-eeuws pand met dubbele trapgevel, versierd met speklagen van gele baksteen. De pui is meermalen gewijzigd.

Kaaspakhuis (Voorstraat 22). Rechthoekig bakstenen gebouw uit 1801, voorzien van zadeldak en gecementeerde voorgevel.

Op de R.K. begraafplaats (Wagendijk) staat een eenvoudige, gepleisterde, eclectische kerkhofkapel met rondboogvensters uit 1873.

Boerderijen. In het buitengebied van Kockengen zijn veel 18de- en 19de-eeuwse boerderijen te vinden. Wagendijk 30-31 is een 18de-eeuwse boerderij met breed dwars huis, voorzien van rechte kroonlijst en tuitgevels. Aan de rechterzijde bevindt zich een opkamer, links een erker. Het stalgedeelte is met riet gedekt. Lagendijk 55 is een 18de-eeuwse langhuisboerderij met rieten wolfdak. Het stalgedeelte met mestluiken ligt in het verlengde van het woonhuis. De dwarshuisboerderij Groenlust (Korte Kerkweg 2) heeft een onderkelderd voorhuis. In Portengen zijn voornamelijk langhuisboerderijen uit het eind van de 19de- en het begin van de 20ste eeuw te vinden. Portengen 46 is een fraai voorbeeld van een langhuisboerderij met serliana-venster.

Kockengen, Kockengense molen

Poldermolens. Langs de Bijleveld, aan de Spengense Molenvliet, staat de Spengense Molen (Wagenkade 72), een houten wipmolen met een met riet gedekte onderbouw uit 1841, gerestaureerd in 1985-'86. Aan een molengang op de Bijleveld staat de Kockengense Molen (Wagendijk 15), een houten wipmolen met een rietgedekte onderbouw uit 1675 en een bovenhuis uit 1726. De molen die tot circa 1960 de polder Kockengen bemaalde, werd in 1983 gerestaureerd. Voor de molenaar, die voordien in de molen woonde, werd circa 1920 een afzonderlijke molenaarswoning gebouwd.