Monumenten in Nederland. Utrecht

Houten

Engdorp, ontstaan op een uitloper van een oude stroomrug. De brink ten zuiden van de middeleeuwse kerk was vanouds een kruispunt van wegen. De vondst van een Romeinse villa naast de kerk getuigt van een zeer oude bewoningsgeschiedenis. De kerk van Houten wordt reeds genoemd in het midden van de 9de eeuw. De brink, nu Plein, is door een reconstructie in 1957 nogal ontluisterd. Langs de uitvalswegen heeft de kern van Houten zich verder ontwikkeld en zich vanaf 1900 sterk verdicht. In 1979 werd het dorp aangewezen als groeikern, wegens zijn ligging nabij Utrecht en aan de spoorlijn Utrecht-'s-Hertogenbosch. Sindsdien heeft het zich aanzienlijk uitgebreid. In 1983 begon de bouw van een geheel nieuw centrum ten noordoosten van de oude dorpskern en aan weerszijden van de spoorlijn met het nieuwe station. Het ‘Oude Dorp’ ligt nu excentrisch in de reeks nieuwbouwwijken rond het nieuwe centrum. De nieuwbouw en de aanleg van een rondweg hebben de infrastructuur

Houten, Herv. kerk

rondom het oude dorp ingrijpend gewijzigd.

De Herv. kerk (Plein) is gelegen op een oorspronkelijk kerkhof, waarvan de in 1957 herontdekte ommuring opnieuw werd opgetrokken. De kerk bestaat uit een kloeke westtoren in laat-gotische stijl, een laag eenbeukig schip en een wat smaller, recht gesloten koor. De twee laatstgenoemde bouwdelen hebben door de witte bepleistering en de neogotische detaillering een 19de-eeuws voorkomen. Bij de restauratie van 1991-'92 werd ontdekt dat de zuidmuur van het schip is uitgevoerd in tufsteen. De vorm van de dichtgemetselde romaanse vensters maakt een datering in de 12de eeuw mogelijk. In de 13de eeuw heeft men het schip waarschijnlijk verlengd en kwam een bakstenen, recht gesloten koor tot stand, mogelijk met een crypte. In de 15de eeuw voorzag men de kerk van enkele kapellen en een noorderzijbeuk, die door een rij pilaren van het schip was gescheiden. Naar plannen van S.A. van Lunteren kregen het schip en het koor in 1869 een nieuwe kap met gietijzeren spanten. Daarin bracht men een gestuct tongewelf aan, ondersteund door gietijzeren consoles. Schip en koor kregen aan de buitenzijde ook een pleisterlaag en onder de dakrand een keperboogfries. Voor het zuidportaal plaatste men een neogotisch portaal.

In de kerk bevindt zich een achtkantig, kalkstenen doopvont uit omstreeks 1300, versierd met consoles in de vorm van kopjes; de bijbehorende stenen voet draagt nu de laat-17de-eeuwse preekstoel getooid met ionische hoekpilasters en vroeg-17de-eeuws koperwerk. Boven de preekstoel hangt het uit 1882 daterende orgel. In het als consistorie ingerichte koor staat een marmeren grafmonument voor Diederik van Velthuysen (†1716), die kasteel Heemstede verfraaide. Het monument, vervaardigd door J. Mast, toont onder meer het gebeeldhouwde portret van de overledene en doodssymbolen. Verder staan er in het schip zes ambachtsherenbanken uit het begin van de 18de eeuw. In de kerk liggen vrij veel grafzerken, waarvan de oudste uit de 16de eeuw dateert. Een afgevaardigde van het kapittel van St.-Marie legde in 1535 te Utrecht de eerste steen voor de bouw van de laatgotische toren, die een oudere, waarschijnlijk romaanse toren vervangt. De toren vertoont enige gelijkenis met de op de Domtoren te Utrecht geïnspireerde torens van de kerken van Loenen, Eemnes-Buiten en Amerongen. Hij onderscheidt zich daarvan echter door vrij lichte, overhoekse steunberen en een in tufsteen uitgevoerde, triforium-achtige reeks nissen en openingen aan de voet van de derde geleding. De eerste in tufsteen uitgevoerde torengeleding is ongeleed en heeft een ingang met een groot westvenster. De tweede en derde geleding, waarin baksteen afwisselt met ban-

[p. 126]

den van tufsteen, hebben aan alle zijden drie spitsboognissen met natuurstenen traceringen. Van de natuurstenen rolstaafprofielen, die het venster en de nissen omlijsten, heeft men die in de derde geleding tijdens een restauratie in 1895 door bakstenen profielen vervangen. Boven deze laatste geleding bevindt zich de aanzet van een achtkantige onderbouw voor de vroegere spits. Bij de tornado van 1674 stortte de torenspits neer op de noorderzijbeuk, die niet werd herbouwd. Na het herstel in 1678 door Anthoni van Vianen en Rochus de Ridder en na vernieuwingen in 1750 en 1865, kreeg de toren in 1893 zijn huidige spits en neogotische balustrade. Het ontwerp van J. van Kesteren is geïnspireerd op de door Tepe ontworpen toren van de Rooms-katholieke kerk van Schalkwijk. In 1983 heeft men in het torenportaal de oorspronkelijke pleisterlaag blootgelegd. Daarin waren met kraslijnen natuursteenblokken nagebootst. Ook kwam op het stenen kruisribgewelf een gewelfschildering met een reeks van acht verschillende kruisvormen tevoorschijn. In de toren hangt een klok van Gerhard Schimmel uit 1697.

De R.K. kerk O.L.-Vrouw ten Hemelopneming (Loerikseweg 10) is een neogotische kruisbasiliek met achtkantige vieringtoren en vijfzijdig gesloten koor met zijkapellen. De kerk verrees in 1884-'85 naar een ontwerp van A. Tepe. Van de rijke, door leden van het St.-Bernulphusgilde ontworpen, inventaris zijn nog enkele delen over, zoals de neogotische lezenaar, de triomfbalk en het aan weerszijden van het westvenster opgestelde neogotische orgel. Het orgel is in 1845 gemaakt door Stulting en Maarschalkerweerd en in 1889 verbouwd door M. Maarschalkerweerd. In 1958 heeft men het gepolychromeerde interieur wit gepleisterd. De oorspronkelijke glas-in-lood vensters waren in 1928-'38 al vervangen door de huidige, afkomstig uit het Utrechtse atelier Kocken. De met de kerk verbonden pastorie stamt uit dezelfde tijd.

Woonhuizen. In het dorp staat een klein aantal karakteristieke 18de-en 19de-eeuwse dwarse huizen, zoals Plein 12-13, 21, 22, 24 en 25. De monumentale stadse vakwerkvilla Bel Respiro (Herenweg 33-35) uit

Houten, Buitenplaats Heemstede, foto van voor de brand (1987)

1902 is een ontwerp van E.G. Wentinck uit Schalkwijk. De villa heeft een (verkleinde) tuin in landschapsstijl.

Het voorm. station aan de Stationslaan is een laag, wit gepleisterd gebouw met getoogde vensters en spaarvelden en klimmende keperboogfriezen. Het werd in 1868 gebouwd als station van het, toen door de Staatsspoorwegen juist nieuw ingevoerde, type vijfde klasse. Van kasteel Schonauwen (Schalkwijkseweg 15), gelegen ten zuiden van Houten bij de Houtensewetering, resteert nog een ronde, gekanteelde hoektoren uit de 14de eeuw. De rest van het kasteel is in 1813 gesloopt. De toren heeft drie bouwlagen boven een kelder; de lage aanbouw dateert uit 1941-'44. Heemstede (Heemsteedseweg 16), gelegen ten westen van Houten, is een door een gracht omgeven kasteelachtig landhuis. In 1987 werd het door brand verwoest en wacht op restauratie. Hendrick Pieck en zijn vrouw Maria van Winssen lieten het omstreeks 1645 bouwen. Het heeft de vorm van een Grieks kruis met in de hoeken vijfkante torens die bovendaks zeskantig eindigen. Midden uit het dak rijst een vierkante toren omhoog, waarvan de bekapping wordt bekroond door een monumentale, stervormige schoorsteen met ijzeren kroon. Het geheel onderkelderde gebouw heeft een voor de 17de eeuw kenmerkende driebeukige plattegrond. De natuurstenen classicistische ingangspartij wordt door een erker overhuifd, mogelijk als een verwijzing naar een middeleeuwse mezekouw. Aan de achterzijde hing een balkon met smeedijzeren hekwerk uit 1682. De vensters in 18de-eeuwse trant waren bij een restauratie van 1919 aangebracht. Omstreeks 1695-'98 liet de toenmalige eigenaar Diederik van Velthuysen het huis inwendig verbouwen en verfraaien. De inrichting, die deels wordt toegeschreven aan Daniël Marot en deels aan Isaac de Moucheron, bleef tot 1987 opvallend gaaf bewaard. De brand heeft vooral de kern en het middendeel van de achtergevel verwoest. De kap is geheel verdwenen. Van het interieur konden enkele onderdelen worden gered.

Van de twee bouwhuizen die het voorplein afsluiten, dateert er één uit de 17de eeuw; het andere hebben de gebroeders Van Nieukerken in 1905 gereconstrueerd. De langgerekte tuin in Frans-classicistische stijl, die in de periode 1680-1700 werd aangelegd en die ons bekend is door een groot aantal aquarellen van Isaac de Moucheron, onderging in de 18de eeuw wijzigingen. De contouren zijn nog in het landschap te herkennen en de vijvers bleven behouden. Aan de zijde van de Heemsteedseweg heeft de tuin een exedra-achtige bakstenen afsluiting. Aan het begin van de oprijlaan staan twee bakstenen hekpijlers met natuurstenen

[p. 127]

Houten, Buitenplaats Heemstede, vogelvlucht uit 1700

siervazen uit het laatste kwart van de 17de eeuw.

Wulven (Koedijk). Van dit in 1296 gestichte en omstreeks 1830 gesloopte kasteel resteert nog een grote, in rococostijl gebeeldhouwde steen met alliantiewapen. Deze bevindt zich in de voorgevel van de vermoedelijk 17de-eeuwse boerderij bij het kasteelterrein. Bij de boerderij staan vier 18de-eeuwse, met natuursteen afgewerkte, bakstenen hekpijlers op de plaats van de ingang tot het terrein. In de directe nabijheid ligt het Rondeel, een ronde structuur die misschien hoort bij een voorganger van het laat-13de-eeuwse kasteel.

Van het in 1635 gebouwde buitenhuis Oud-Wulven bestaat nog het sterk verbouwde, uit de bouwtijd daterende koetshuis (Oud Wulfseweg 12). Het hoofdhuis is in 1957 gesloopt. Het poortje van het landhuis is opgenomen in het huidige gemeentehuis van Houten.

De boerderijen in de omgeving van Houten hebben een rechthoekige of T-vormige plattegrond en vaak een afgewolfd rieten dak. De meeste hebben een middenlangsdeel. Van de boerderij Loerikseweg 89 is het stalgedeelte naar de weg gekeerd. Hier is de in dit gebied veel voorkomende stalindeling goed zichtbaar: in het midden de deeldeuren, daarboven een hooiluik en aan weerszijden de mestdeuren. Rondom Houten vond men een respectabel aantal omgrachte boerderijen. Die omgrachting moet vooral als statussymbool worden beschouwd. Restant van zo'n versterkte boerderij is de Stenen Poort (Warinenpoort 90), die sinds kort binnen de bebouwde kom ligt. Dit 16de-eeuwse bakstenen poortgebouw heeft een rieten zadeldak, een trapgevel en een (verminkte) schoudergevel, beide nu wit gepleisterd. De huidige boerderij is 19de-eeuws, maar werd in de loop der tijd aanzienlijk gewijzigd. Boerderij Oudwulvenbroek (Oud Wulfseweg 17) is een 16de-eeuwse dwarshuisboerderij. De kelder heeft ton- en

Houten, Boerderij De Steenen Poort met 16de-eeuws poortgebouw

[p. 128]

kruisgewelven. Verder bevat het pand een samengestelde balklaag met gotische sleutelstukken en een originele kapconstructie. Aardige 18de-eeuwse boerderijen zijn Heemsteedseweg 2, 4 en 6, Lagedijk 15 en Wickenburghseweg 26. De Poel (Poeldijk 2) is een omvangrijk, deels 19de-eeuws boerderijcomplex. De dwarshuisboerderij heeft een voorhuis uit 1880 en een achterhuis uit 1892.

Fort 't Hemeltje (Fortweg 9-11) dateert uit 1877-'81 en is één van de laatste forten die voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn aangelegd. Het verdedigde het niet-inundeerbare terrein naast de Wulvenbroekse Wetering en de spoorlijn Utrecht-'s-Hertogenbosch. Het fort heeft een onregelmatige vijfhoekige vorm, met hoofdwal en brede gracht. Op het terrein staan een bomvrije kazerne, enkele andere bomvrije gebouwen en bergplaatsen en een fortwachterswoning.