Monumenten in Nederland. Utrecht

De Bilt

Dorp op de westrand van de Utrechtse Heuvelrug en op de rand van het Kromme Rijngebied, nabij de stad Utrecht. Ten zuidwesten van het huidige dorp werd in 1125 het benedictijner klooster Oostbroek gesticht. Waarschijnlijk in 1139 volgde een afzonderlijk vrouwenklooster. Vanuit beide kloosters nam men de ontginning van het lage moerassige gebied ter hand. De Hoofddijk diende als eerste uitgangspunt van de ontginning. In ongeveer 1290 legde men vanaf de hogere gronden over het ontgonnen gebied de Steenweg naar Utrecht aan, de huidige Dorpsstraat. Als tweede uitgangspunt van ontginning diende omstreeks 1350 het tracé Blauwkapelseweg-Burgemeester De Withstraat-De Holle Bilt. Op de kruising van die lijn en de Steenweg ontstond het dorp De Bilt, dat al in 1307 voor het eerst wordt genoemd. Voor het beheer van de ontgonnen gronden bezaten de kloosters diverse uithoven, waaronder Jagtlust, Vollenhove, Houdringe en Beerschoten. Nadat Oostbroek en het Vrouwenklooster respectievelijk in 1580 en 1585 waren gesloopt, verkochten de Staten van Utrecht en de Ridderschap de kloostergronden met de uithoven aan particulieren, die er hun buitenplaatsen stichtten. Het dorp ontwikkelde zich langzaam. Pas in 1652 kreeg het een eigen kerk en vanaf de 18de eeuw is er sprake van een min of meer aaneengesloten bebouwing. Na 1870 groeide het dorp sneller. Op een deel van het terrein van het vroegere landhuis Het Klooster (op de plaats van het voormalige Vrouwenklooster) vestigde zich in 1893 het KNMI; op het resterende deel legde men een villapark aan. In 1937 verlegde men de verbindingsweg met Utrecht naar haar huidige tracé (Utrechtseweg). Op de plaats van het in 1958 afgebrande Hotel Poll verrees in 1963-'64 de moderne Cumulusflat.

De Herv. kerk (Dorpsstraat 70) dateert uit 1652 en is een eenvoudige bakstenen zaalkerk, met hoog geplaatste, gotiserende vensters en een zadeldak met wolfeinden. In eerste opzet had de kerk een dakruiter, maar die werd in 1839 vervangen door de vierkante westtoren. De toren heeft een overkragende balustrade en een op rondbogen rustende achtkante houten lantaarn met koepeldak en topkoepeltje. In de lantaarn hangt een uit 1783 stammende klok. Het zuidportaal, het dwarspand en de kerkeraadskamer tegen de oostzijde van de kerk kwamen in 1895 als uitbreidingen tot stand. De kansel heeft een rijke, achtkantige kuip uit 1652. Rugschot, klankbord en koperen lezenaar zijn laat-17de-eeuws. De koperen kroon dateert uit 1747. H.B. en G.W. Lohman vervaardigden in 1845 het balustrade-orgel met zijn gesneden kast. Rondom de kerk ligt het oude kerkhof.

De R.K. St.-Michaëlskerk (Kerklaan 31) is een zaalkerk in de traditionele vormen van de Delftse School. Ze heeft een open klokkenstoel en een portaal met drie hoge rondbogen. Het gebouw verrees in 1955 naar ontwerp van B.J. en H.M. Koldewey, en verving een neogotische kerk uit 1893-'94 van A. Tepe.

De Geref. Immanuelkerk (Soestdijkseweg Zuid 49) is een kruiskerk uit 1922, ontworpen door P.J. Houtzagers. Twee kleine, driezijdige kapellen flankeren de toren, die zich naar boven

De Bilt, Buitenplaats Sandwijck

toe enigszins verjongt. In het interieur heeft de kerk een open spantenkap. De naastgelegen pastorie is uit dezelfde tijd en heeft de originele stalen vensters behouden.

Het voorm. raadhuis annex postkantoor en politiebureau (Dorpsstraat 25-27) werd in 1884-'85 in eenvoudige neorenaissance-vormen gebouwd, naar ontwerp van raadslid C. Pothoven. De rechter ingang leidde naar het postkantoor en de linker deur gaf toegang tot de gemeentelijke vertrekken op de verdieping. Via een steeg aan de rechterzijde waren politiebureau en brandspuitenberging bereikbaar. In 1977 is het pand tot wooneenheden verbouwd.

De voorm. Oude School (Burg. De Withstraat 31-31D) dateert evenals de Herv. kerk uit 1652 en werd gebouwd als school annex schoolmeesterwoning. De schoolmeester was tevens koster. In 1846 werd het een bewaarschool. Na het vertrek van die school in 1873 volgden verscheidene uitbreidingen en inwendige verbouwingen, waaronder een ingrijpende in 1913. Het resultaat is het huidige, wit gepleisterde complex, dat in 1981-'82 werd gerestaureerd.

De voorm. bewaarschool (Burg. De Withstraat 2) uit 1872 was oorspronkelijk een school ter grootte van drie lokalen. Het pand is in 1895 aan de achterzijde en in 1932 aan de rechterzijde uitgebreid.

Sandwijck (Utrechtseweg 305) is een in oorsprong rechthoekig huis, gebouwd omstreeks 1770. In opdracht van W.J. Both Hendriksen werd het in 1847 door

[p. 91]

een uitbreiding aan de achterzijde twee keer zo groot. Bij een verbouwing in 1875 kreeg de voorgevel zijn huidige, rijke detaillering, met een door vierkante kolommen ondersteund balkon en de met stucwerk versierde borstweringen. Behalve een houten rondboogportiek uit dezelfde tijd bevinden zich tegen de linkerzijgevel twee rijk bewerkte gietijzeren serres, waarvan één met balkon. Het in 1990 gerestaureerde pand ligt in een fraai landschapspark, in 1833-'34 naar plannen van H. van Lunteren aangelegd. De zuidrand van de tuin wordt afgesloten door een architectonische folly. Deze was omstreeks 1788 als duiventoren gebouwd, maar werd bij de aanleg van het landschapspark verbouwd tot een schijnkapel - met bovenin de duiventil - voorzien van lage steunberen en een klokkentorentje. Het ontwerp is gemodelleerd naar een voorbeeld uit het, uit 1802 daterende, ‘Magazijn van tuin-sieraden’ van G. van Laar. In 1996 is de folly gerestaureerd. In de tuin staat een pergola in Sementerie uit omstreeks 1910. Aan het begin van de oprijlaan staat de wit gepleisterde, neogotische portierswoning uit 1858 (Utrechtseweg 303). Deze woning is een nagenoeg exacte kopie van het uit 1843 stammende portiershuisje in Tudor-gotiek van het park Babelsberg te Potsdam.

Sluishoef (Utrechtseweg 315) is een geel gepleisterd landhuis dat tussen 1823 en 1828 verrees. De oorsprong van het gebouw ligt in het jaar 1645, toen op die plek een sluis werd gebouwd in de in 1640 gegraven Biltse Grift. Tot de 19de-eeuwse herbouw diende het als vingerhoedjes- en knopenfabriek. Het pand heeft een verhoogde, door een driehoekig fronton bekroonde middenpartij. Sinds 1859 behoort het tot het landgoed Sandwijck. In 1869 werd aan de achterkant een orangerie en tuinmanswoning aangebouwd.

Vollenhove (Utrechtseweg 59) is een rechthoekig, wit gepleisterd landhuis, ontstaan door een vroeg-19de-eeuwse verbouwing van een ouder huis. Het heeft boven de eerste verdieping een mezzanino. De middelste drie venstertraveeën vormen een risaliet, welke wordt bekroond door een fronton met beeldhouwwerk. De empire-ingangspartij bestaat uit een arcade van rondbogen

De Bilt, Buitenplaats Vollenhove in 1869

met rijk versierde snijvensters, geflankeerd door ionische pilasters en een deels naar voren uitspringend portiek met ionische zuilen. Tegen de linker zijgevel bevindt zich een 19de-eeuwse gietijzeren serre met balkon en tentvormige overdekking. Het huis ligt in een landschapspark dat omstreeks 1800-'10 werd aangelegd naar ontwerp van H. van Lunteren. Het park heeft twee dominante zichtlijnen. Via een trechtervormige weide kijkt men uit op de Amersfoortseweg, terwijl de rechter zijgevel een zichtlijn op de Utrechtse Domtoren heeft. Achter het huis legde de firma H. Copijn in 1922 een rotstuin aan. Verder staan er in het park een stalgebouw (1801), een ijskelder met bakstenen koepelgewelf (1801), een dubbele woning (1842) en een oranjerie (begin 19de eeuw), waarachter een kwekerij met druivenkas en een bijzondere gietijzeren kas (midden 19de eeuw). De

De Bilt, Buitenplaats Houdringe (1961)

fraai gelegen voorm. portierswoning (Utrechtseweg 89) dateert van 1843.

Houdringe (De Holle Bilt 22) ligt in de as van een lange oprijlaan met beuken. Het sobere blokvormige hoofdgebouw is, blijkens een steen met jaartal in de voorgevel, in 1779 gebouwd en verving een ouder huis. Het ontwerp schrijft men toe aan de Amsterdamse architect Abraham van der Hart. De middelste drie traveeën van de voorgevel springen licht uit naar voren en zijn voorzien van een bordes, een arcade van drie rondbogen als ingang en een driehoekig fronton als bekroning. Zandsteenblokken sieren de hoeken van het gebouw en omlijsten de rondboogpoortjes in de lage bakstenen muren die het huis oorspronkelijk verbonden met enkele lage bouwhuizen. Bij de verbouwing van het huis tot kantoor in 1954 sloopte men die bouwhuizen grotendeels en verving ze door vleugels van twee bouwlagen, die door tussenvleugels met het hoofdgebouw verbonden waren. De zijvleugels bouwde men in 1960 ook naar achteren uit, zodat het geheel nu een H-vormige plattegrond heeft. Bij het complex hoort een tuinmanswoning (nr. 20) uit 1902 en een bakstenen speelhuisje uit 1858. Bij dat huisje dragen wit gepleisterde pilasters de schoren van het overstekende zadeldak; de vensters hebben gietijzeren sierramen. De tuin achter het huis met landschappelijke aanleg is van vóór 1824 naar ontwerp van J.D. Zocher jr.

Tot het landgoed behoorde ook de voormalige dwarshuisboerderij ‘Klein Houdringe’ (De Holle Bilt 14), die - net

[p. 92]

De Bilt, Buitenplaats Oostbroek, interieur landhuis

als het huis - uit 1779 dateert. Het pand heeft een voornaam, hoog dwars huis, dat voorzien is van een kelder met opkamer. Het wordt gedekt door een zadeldak.

Oostbroek (Bunnikseweg 39) is een landhuis in eenvoudige neorenaissancestijl, gebouwd in 1887-'88, maar in 1924 verbouwd en vergroot. Het fraaie park in late landschapsstijl is een ontwerp van I.H.J. van Lunteren. Bij de oprijlaan staan een oranjerie annex tuinmanswoning en een koetshuis met woning, beide in de stijl van het hoofdgebouw en versierd met omlopende cordonbanden. Het landhuis staat op de plaats van het middeleeuwse klooster Oostbroek.

Beerschoten (De Holle Bilt 2) is een symmetrisch landhuis dat in 1889-'90 in rijke eclectische vormen werd opgetrokken, nadat brand het vorige huis volledig had verwoest. Van het oude huis nam men de hoofdvorm over, te weten een vierkant middendeel en twee lagere, vrijwel vierkante zijdelen. Aan de buitenzijde sieren mozaïektableaus in de friezen het huis. In het interieur zijn er onder meer decoratief gestucte plafonds en een Italiaans aandoende, neorenaissancistische schouw. Het park stamt 1810-'20 en werd in 1853 door J.D. Zocher jr. opnieuw ingericht. In het bosgedeelte is het oudere 18de-eeuwse formele lanenstelsel met beukenlanen nog herkenbaar. Op het landgoed bevinden zich onder andere een wit gepleisterd, in 1979 gerestaureerd koetshuis (De Holle Bilt 6), een tuinmanswoning (Holle Bilt 8, 1855), een voormalige portierswoning (Holle Bilt 10, 1893) en een ijskelder met bakstenen koepelgewelf en portaal (1853). Bij de weg markeren twee hardstenen grenspalen uit omstreeks 1850 de grens tussen de jachtgebieden van de landgoederen Houdringe en Beerschoten.

Het Klooster (Wilhelminalaan 10). Van deze buitenplaats gaat de kern van het huis terug op een bij de sloop van het

De Bilt, Sanatorium en medisch centrum Bergh en Bosch

Vrouwenklooster gespaard gebleven, 15de-eeuws gebouw. Het huidige gebouw is echter vooral het resultaat van een uitbreiding omstreeks 1826 en een ingrijpende verbouwing in 1893-'96. In 1893 werd het pand de vestigingsplaats van het KNMI, waarna een ingrijpende verbouwing volgde naar plannen van Rijksbouwmeester D.E.C. Knuttel. Toen kwam ook de eerste observatietoren, ‘de sterrentoren’, tot stand, die in 1915 plaats maakte voor een betonnen vervanger. In de jaren vijftig verrees de huidige toren, naar ontwerp van rijksbouwmeester G. Friedhoff. Op het terrein zijn diverse uitbreidingen verwezenlijkt, waaronder ook dienstwoningen en een directeurswoningen uit 1908. Bijzonder zijn de twee magnetische paviljoens uit 1898 en 1913, geheel in hout uitgevoerd. De bakstenen duiventoren bij Kerklaan 40 is gebouwd in 1832, in opdracht van jhr. D.W.J. Strick van Linschoten. Hij hoorde bij het verdwenen landhuis Arenberg. Op een vierkante, met zes spitsbogen en een rondboog geopende, onderbouw staat een achtkantige bovenbouw met tentdak en lantaarn. De toren is in 1975 gerestaureerd.

Woonhuizen. De karakteristieke dubbele villa's Looydijk 137-39, 164-166 en 168-170 zijn gebouwd in de stijl van het zakelijk expressionisme, naar ontwerp van de gebroeders Van Ven.

Het sanatorium en medisch centrum Bergh en Bosch

[p. 93]

De Bilt, Boerderij Utrechtseweg 91 op de buitenplaats Sandwijck

(Prof. Bronkhorstlaan 10-12) is in 1931 gebouwd naar ontwerp van B.J. Koldewey en C.M. van Moorsel voor de R.K. Vereniging ter Bestrijding der Tuberculose ‘Herwonnen Levenskracht’. Het complex met kapel, hoofdgebouw en paviljoens en dienstgebouwen is vormgegeven in de stijl van de Delftse School.

Het sportverenigingsgebouw van de golfclub ‘De Pan’ (Amersfoortseweg 1) werd in 1928 ontworpen door H.F. Mertens in een expressionistische stijl. Het bijbehorende natuurpark is een ontwerp van de Hilversumse landschapsarchitect K.C. van Nes.

Het tolhuis (Soestdijkseweg Zuid 98) is een wit gepleisterd gebouw met een rieten dak. Het dak steekt in het midden van de voorzijde over en steunt op smalle kolommen. Het pand dateert uit 1827 en stond oorspronkelijk aan de overkant van de Soestdijkseweg. In 1960 werd het verplaatst.

Boerderijen. Waardevolle oude boerderijen zijn onder meer nog te vinden op de landgoederen Houdringe en Sandwijck. Nabij het landgoed Oostbroek, aan de Zeistergrift, ligt de boerderij met bakhuis Den Hoek (Bisschopsweg 2), uit de 17de of 18de eeuw. Zij heeft een rechthoekige plattegrond, een kelder met opkamer en een met pannen gedekt wolfdak. De Hoeve Seyde (Noordweg 2-2bis) is een krukhuisboerderij die mogelijk uit de 17de eeuw stamt. Oost-Indiën (Utrechtsweg 301) is een boerderij met rieten wolfdak uit omstreeks 1770. Het huidige uiterlijk kwam ongeveer in 1880 tot stand. Dwars op de voorgevel van het woongedeelte staat het voormalige wringhuisje voor de kaasmakerij.