Ogen in je achterhoofd. Over Miep Diekmann

[p. 87]

Selma Niewold
Een eigen rubriek
Miep Diekmann als recensent

Waarom heeft een kakkrant als Het Vaderland wel een kinderboekenrubriek en wij niet?’ vroeg Miep Diekmann in 1959 aan de hoofdredacteur van de Haagsche Courant, Piet de Wit. Zo ontstond de door Miep Diekmann geschreven kinder- en jeugdboekenrubriek, die tussen 24 oktober 1959 en 24 augustus 1977 verscheen in de Haagsche Courant (en vanaf 1967 ook in het Haarlems Dagblad).

Diekmann schreef vanaf 1949 als freelance journaliste artikelen over uiteenlopende onderwerpen voor de gpd, de Volkskrant en de Haagsche Courant. En als auteur van kinder- en jeugdboeken had ze al enige naam gemaakt; haar boek De boten van Brakkeput werd uitgeroepen tot Kinderboek van het jaar 1956.

In de (landelijke) dagbladen werd in 1959 weinig of geen aandacht aan de kinder- en jeugdliteratuur geschonken. Enkele kranten zoals Het Parool, het Leidsch Dagblad en de Haagse krant Het Vaderland hadden een bescheiden kinderboekenrubriek. Toen Diekmann haar rubriek begon was er geen sprake van een vaste dag; ook de lengte van de artikelen varieerde. Door ruimtegebrek in de krant was en bleef de frequentie zeer wisselend. Diekmann zorgde er altijd voor dat er een voorraad recensies op de krant lag voordat zij voor een van haar reizen (met name naar de Antillen) vertrok. In de kinderboekenweek probeerde ze iedere dag iets over kinder- en jeugdboeken in de krant te krijgen: recensies, interviews of artikelen over bekroonde boeken. In 1960 krijgt haar rubriek de naam ‘Jeugdboekenschouw’, maar net als de frequentie van verschijning, was ook deze benaming niet consequent. Vanaf 1970 staat deze naam nog maar af en toe boven de artikelen, soms staat er ‘Jeugdboeken’, ‘Boekenschouw’ of ‘Jeugdliteratuur’.

Het lezerspubliek van de Haagsche Courant verschilde wezenlijk van dat van de concurrent Het Vaderland, die zich richtte op ambtenaren en hoger opgeleiden. In de gezinnen van Haagsche Courant-abonnees werd, behalve door de kinderen voor school, meestal weinig gelezen. Diekmann maakte een zeer bewuste keus voor dit brede publiek. Zij was van mening dat deze mensen ook recht hadden op goede boeken. Met haar artikelen wilde zij een bijdrage leveren aan de lees- en boekpromotie. Goede kinderen jeugdliteratuur maakte de stap naar literatuur voor volwassenen gemakkelijker.

Één front

Tussen de artikelen over kinder- en jeugdboeken in andere organen (tot ongeveer 1970 vrijwel uitsluitend signalerende besprekingen) vallen de recensies van Diekmann op omdat zij zich niet beperkte tot het weergeven van de inhoud van de boeken. Ze vergeleek meerdere boeken met elkaar en gaf informatie over auteurs. Haar stukken beginnen met een inleiding, waarin ze bijna altijd een stelling poneert die op een of andere manier verband houdt met de daarna besproken boeken.

Diekmann vond dat er veel moest veranderen in de kinder- en jeugdliteratuur. Al in haar eerste artikel van 24 oktober 1959 constateert ze dat er weinig goede oorspronkelijk Nederlandse jeugdboeken zijn en trekt ze van leer tegen uitgevers die kwantiteit verkiezen boven kwaliteit. Om maar met een respectabel aantal titels op de markt te komen, voerden uitgevers met herdrukken en vertalingen een ware ‘prestigewedloop’. Dat gold vooral de boeken voor jongere kinderen. Helaas, de oudere kinderen ‘moeten na jaren van overvloed in hun keus, plotseling ervaren, dat er voor hen maar bitter weinig geschreven wordt, dat de moeite waard is én aan hun eisen beantwoordt. Met maar één kinderboekenprijs in ons land, die alleen kan worden toegekend aan een boek in de groep

[p. 88]

Het eerste artikel over kinderen jeugdliteratuur dat Miep Diekmann voor de Haagsche Courant schreef, 24 oktober 1959.
Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

[p. 89]

van 5-13 jarigen, is er weinig kans op een volwaardige literatuur voor de oudere jeugd’ (hc, 24 oktober 1959).

Diekmann las per jaar ongeveer 400 kinder- en jeugdboeken. Daarvan kon zij er nog geen 200 bespreken. Meestal koos ze voor haar rubriek boeken uit waar ze een positief oordeel over had. Boek- en leespromotie voor een zo breed mogelijk publiek was immers haar doel. Kinderen en ouders met een geringe leestraditie bracht je niet aan het lezen door boeken en auteurs af te kraken. Als Diekmann kritiek of vragen had, belde ze de schrijver of uitgever om een en ander te bespreken. Niet alles hoefde in de krant. Ze vond dat iedereen die zich met kinderen jeugdliteratuur bezighield, naar buiten toe één front moest vormen.

Toch stak zij in de rubriek haar mening niet onder stoelen of banken. Regelmatig gaf zij uiting aan haar afkeer van meisjesboeken, waarin het leven wordt voorgesteld als rozengeur en maneschijn. ‘Hoeveel jonge meisjes al geen flinke klap op het hoofd hebben gehad, omdat het werkelijke leven anders bleek te zijn dan het hun in de reeksen meisjesboeken werd voorgespiegeld, is moeilijk te zeggen. Maar het zijn er heel wat!’ (hc, 13 januari 1960).

Ook voor het serie-boek kon Diekmann weinig waardering opbrengen. Voor het jonge kind zag zij nog wel voordelen, omdat zij nog niet aan een uitgebreid verhaal toe zijn. ‘En het terugkeren in ieder deel van de serie van bekende personen, met hun bekende hebbelijkheden en zegswijzen, geeft zoveel “houvast” aan het verhaal, dat het kind zich minder hoeft in te spannen’ (hc, 19 maart 1960). Voor oudere kinderen achtte Diekmann dit juist funest. Ze wees op het gevaar dat wanneer kinderen niets anders lezen dan serieboeken, zij zich op een steeds lager niveau ontspannen. De recensente stelt vast dat ‘zeer weinig auteurs in staat blijken te zijn in ieder nieuw deel dezelfde originaliteit op te brengen; de verhaalelementen naar een logische en compositorisch verantwoorde climax af te ronden. Het eind hangt er meestal maar zo'n beetje bij, want de avonturen gaan immers in het volgende deel weer door?’ (hc, 23 juli 1966).

Miep Diekmann op bezoek bij collega-auteur Jean Dulieu (ps. van Jan van Oort, 1921), augustus 1972. Al in haar eerste Haagsche Courant-recensie roemt Diekmann zijn werk: ‘Dulieu beschikt over grote originaliteit, en herhaalt zichzelf niet.’

[p. 90]

Recensie van Diekmann in de Haagsche Courant, 30 april 1976, waarin ze een aantal Tsjechische jeugdboekenauteurs bespreekt. De roman Milena van Jan Procházka werd in 1977 bekroond met een Zilveren Griffel.
Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

[p. 91]

Vernieuwing

Anne de Vries deelt in zijn studie naar de opvattingen over kinderliteratuur Miep Diekmann en An Rutgers van der Loeff-Basenau in bij de ‘pedagogisch-esthetische’ benadering die na 1930 gangbaar was. Deze stroming ziet het kinderboek als middel in de opvoeding, dat ook literaire waarde kan hebben. De Vries constateert dat beide auteurs na 1960 aanzetten gaven tot vernieuwing: ‘Zij pleiten er niet meer voor kinderen een code mee te geven van goed en kwaad, maar willen de voorwaarden scheppen voor een zelfstandige keuze en een kritische instelling’ (De Vries, 1989, p. 221).

Deze elementen zijn inderdaad terug te vinden in de artikelen van Diekmann, al zou zijzelf liever ‘pedagogisch’ vervangen zien door ‘sociologisch’. In haar artikelen verlangt zij van auteurs dat zij met vakmanschap een bijdrage leveren aan de maatschappelijke bewustwording van de lezer. Dit criterium is vooral in de inleidingen van de artikelen te vinden. De literaire eisen die zij stelt, zijn meer ingebed in de besprekingen van de afzonderlijke boeken.

Meestal zocht Diekmann boeken ter bespreking uit die wat onderwerp of leeftijdsgroep betreft bij elkaar hoorden. Per artikel besprak ze dikwijls meer dan zes boeken. Ze gebruikte zelden citaten om haar oordelen zichtbaar te maken. Diekmann vatte de inhoud al oordelend samen. Kritisch bekeek ze de compositie van het verhaal, de karaktertekening en het taalgebruik. Zo roemde ze de opbouw van Corso het ezeltje: C.E. Potharst-Gimberg wist de spanning goed vast te houden, ondanks de korte hoofdstukken. Ze vond het alleen jammer ‘dat het twaalfde hoofdstuk wat al te moraliserend en zoetelijk is uitgevallen’ (hc, 1 december 1959).

Diekmann toonde zich enthousiast over de boeken van Leonard de Vries, L. Hugo de Reede en Aart Romijn. Elk van deze schrijvers voegde nieuwe elementen toe aan lectuur van oudere jongens. Ter vergelijking gaf ze ook een voorbeeld van hoe het niet moet: Pierlepans en zijn vrinden van J.H. Veenkamp. Het negatieve oordeel over dit boek maakt duidelijk wat haar zo bevalt in het werk van de andere auteurs: ‘Een verhaal dat zo oudbakken van taal is, zo schools van compositie en hinderlijk vlak door te veel clichés in de karaktertekening, loopt bepaald achter’ (hc, 13 april 1960).

Auteurs die een frisse wind door de kinder- en jeugdliteratuur lieten waaien en debutanten konden rekenen op een bespreking in Diekmanns rubriek. Zo onderkende zij direct de kwaliteit in het werk van Dolf Verroen. Zijn 't Boek van Jan-Kees noemde ze zijn beste kinderboek. ‘In tegenstelling tot veel andere schrijvers voor jonge kinderen, heeft Verroen zijn verhaal prachtig uitgewerkt. Het is zeer uitgewogen, omdat de schrijver iedere situatie in het boek weer verbindt aan de twee punten, waaromheen het leven van Jan-Kees draait: om zijn klompen en om het slootje durven springen’ (hc, 9 april 1960). Bij verschijning van Bertus en het wonderkrijtje van Thea Beckmann merkte Diekmann op ‘een mens kan zich vergissen, maar zouden we in Thea Beckmann 'n Nederlandse Astrid Lindgren hebben gekregen?’ (hc, 18 juni 1966). Met groot enthousiasme besprak Diekmann de boeken van Mies Bouhuys, An Rutgers van der Loeff-Basenau en Annie M.G. Schmidt. Deze auteurs voelden volgens Diekmann aan waar de moderne jeugd zich mee bezig hield en ze waren in staat om dat met veel fantasie in een aansprekende vertelstijl op te schrijven.

Interviews en achtergrondartikelen

Een enkele keer besprak Diekmann het werk van een auteur in een langer artikel. Zo vulde ze op 13 juli 1962 haar rubriek met een overzicht van het werk van Mies Bouhuys, waarbij ook door haar vertaalde kinderboeken aan de orde kwamen. Meestal was er een directe aanleiding voor zo'n groter artikel, zoals de uitreiking van de Staatsprijs aan Annie M.G. Schmidt in 1965. Diekmann noemt haar werk: ‘Een literatuur, die kinderen van deze tijd in contact heeft gebracht met een unieke vorm van verbeelding, waarvan we de cultuur-historische waarde momenteel nog niet kunnen bepalen’ (hc, 25 maart 1965). In het artikel vlocht Diekmann uitspraken van Schmidt tus-

[p. 92]

sen de beschouwende tekst. Deze mengvorm van interview en bespreking gebruikt zij ook in een artikel over Jean Dulieu. Voor deze bespreking was er geen directe aanleiding. Wel opent Diekmann haar artikel met de opmerking dat het meer dan tien jaar heeft geduurd voordat het buitenland belangstelling toonde voor het werk van deze kunstenaar (hc, 1 maart 1962). Een echt interview heeft Diekmann met Paul Biegel naar aanleiding van de bekroning van Het Sleutelkruid (hc, 29 oktober 1965).

Naast recensies schreef Diekmann ook een aantal artikelen over, onder andere, internationale literatuurcongressen in Mainau (1965 en 1966). De stukken zijn anders van toon en meer geschreven voor vakgenoten dan voor het brede publiek. Ze geeft een overzicht van de stand van zaken in de jeugdliteratuur in enkele Europese landen. De conclusie van het congres in 1965 luidde dat in de kinder- en jeugdliteratuur het literair-esthetisch aspect zou moeten overheersen. Om dat te bevorderen doet Diekmann in haar artikel een aantal aanbevelingen, waaronder het bevorderen van ‘het persoonlijk contact tussen auteurs en al diegenen die met het kinderboek te maken hebben’ (hc, 29 mei 1965).

De aanbeveling tot een direct contact tussen lezers en auteurs gaf Diekmann zelf gestalte door, lang voordat de Stichting Schrijvers School en Samenleving werd opgericht, lezingen te geven op scholen. Op ouderavonden kon ze, doordat ze tevens recensent was, ook ingaan op het werk van andere schrijvers. Dit soort bijeenkomsten, en het adviseren van leerkrachten in het lager beroepsonderwijs, vond Diekmann net zo belangrijk als het recenseren in haar bijdrage aan de lees- en boekpromotie.

Behalve dat Diekmann in haar recensies een lans brak voor goede prentenboeken, vertaalde en bewerkte ze zelf ook een behoorlijk aantal. Teus Langeneus (1989) werd in 1990 bekroond met een Zilveren Penseel.

[p. 93]

Actie en reactie

Het was belangrijk voor Diekmann om te merken dat haar recensies door de doelgroep gelezen werden. Op de jaarlijkse boekenmarkten in Den Haag hoorde zij vaak hoe haar artikelen gewaardeerd werden. Ook de groenteman, die tegenover haar woonde, vertelde haar dat hij haar stukken in de krant met veel plezier las. Eigenlijk las hij de rubriek voor zijn tweelingdochters, die op het gymnasium zaten en veel boeken moesten lezen, maar zelf genoot hij er ook van.

De rubriek werd ook door andere recensenten gelezen. Uitgevers belden Diekmann soms op met de vraag of zij een bepaald boek snel wilde bespreken, omdat anderen er pas over zouden schrijven als zij dat gedaan had. Uitgevers reageerden ook wel eens op de kritiek van Diekmann. Naar aanleiding van een artikel over prentenboeken, (waarin ze de jonge uitgeverij Lemniscaat verweet Nederlandse auteurs en illustratoren geen kans te geven in eigen land met een prentenboek in kleur te komen) nam de uitgever contact met haar op en vroeg Diekmann mensen te noemen die dat zouden kunnen.

Twee jaar later kon ze aankondigen dat bij Lemniscaat het eerste Nederlandse prentenboek was verschenen: De vogelboom van Frans van Anrooy en Jaap Tol. ‘Een Nederlandse uitgever heeft het lef gehad de dooddoener, dat wij geen prentenboek van hoog internationaal niveau kunnen maken, te weerleggen’ (hc, 26 oktober 1966).

Heel af en toe besprak Diekmann ‘volwassen’ literatuur. Op 4 maart 1960 verscheen een artikel van Diekmann dat niet over een jeugdboek ging, maar over de Antilliaanse roman De rots der struikeling (1960) van Boeli van Leeuwen. Het boek was uitgegeven door de Curaçaose uitgeefster/boekhandel A. Salas. De positieve bespreking van Diekmann, waarin zij opmerkte dat het voor Antilliaanse schrijvers onbegonnen werk was om contacten te zoeken met Nederlandse uitgevers, bleef niet zonder gevolg. Kort hierna verscheen de roman bij de Nederlandse uitgever Van Kampen. Op de achterflap staan citaten uit de bespreking van Diekmann. Van Leeuwen ontving voor zijn debuut datzelfde jaar de Vijverberg-prijs.

Het einde

Op 24 augustus 1977 verscheen de laatste kinder- en jeugdboekenrubriek van Diekmann in de Haagsche Courant. Aanleiding voor haar vertrek vormde een hoofdartikel dat minister van Justitie Van Agt steunde in diens uitlating dat hij zijn contraseign niet zou hebben gegeven aan de abortuswet, indien de Eerste Kamer in december 1976 deze wet had aangenomen. Diekmann was verontwaardigd over zo'n ondemocratische houding van de krant. Jaap Joppe, de chef kunst met wie Diekmann het goed kon vinden, is door de redactie destijds niet op de hoogte gesteld van de reden van haar vertrek. Er werd verteld dat Diekmann de krant vlak voor de kinderboekenweek zomaar in de steek had gelaten.

Een jammerlijk einde van een markante rubriek. Bijna twee decennia lang deed Diekmann haar uitspraken over hoe de jeugdliteratuur er uit zou moeten zien, gaf ze aan welke auteurs volgens haar een bijdrage leverden aan de vernieuwing en bereikte ze ‘haar’ doelgroep. Gewone mensen die zij zover wilde brengen dat ze zelf een beter gefundeerde keuze uit het grote boekenaanbod zouden maken.

Met dank aan Maaike Kramer, die alle recensies uit de Haagsche Courant heeft opgespoord.