Nagelate schriften

[p. 407]

Handeling Van de Verbetering Van 't Verstant; En te gelijk van de Middel om het zelfde volmaakt te maken.

NA dat ^ad' ervarentheit aan my geleert heeft, dat alles, 't welk in 't gemeen leven dikwijls voorkoomt, ydel en beuzelächtig is; dewijl ik zag dat alle de dingen, voor de welken, en die ik vreesde, niets goet, noch quaat in zich hebben, dan voor zo veel mijn gemoed daar af bewogen word: heb ik eindelijk besloten t' onderzoeken of 'er iets was, 't welk het ^bwaar mededeelbaar goet is, en daar af alleen, met verwerping van al 't ander, het ^cgemoed aangedaan word, ja of 'er niet iets was, dat, gevonden en verkregen zijnde, my voor eeuwig een gedurige en opperste blijschap zou doen genieten. Ik zeg dat ik eindelijk dit besloten heb: want het scheen ^dten eerste opzicht ongeraden, om een zaak, die toen onzeeker was, een zekere te willen verliezen. Warelijk, ik zag de ^egemakken en voordeelen, die uit d' eer en rijkdom verkregen worden, en dat ik my van der zelfder betrachting zou moeten onthouden, zo ik my ernstiglijk tot enige andere nieuwe zaak wilde bevlijtigen, en, zo misschien het opperste geluk daar in bestond, dat ik dit geluk zou moeten derven, en indien 't daar in niet bestond, en ik alleenlijk daar naar trachtte, het zelfde ook zou moeten derven. Ik overwoog dieshalven in mijn gemoed, of het mogelijk zou zijn om tot dit nieu ooggemerk, of ten minsten tot de zekerheit daar af, te geraken, zonder d' ordening en gemene gesteltenis des levens te veränderen; 't welk ik dikwijls te vergeefs gepoogt heb. Want de dingen, die gemenelijk in 't leven voorkomen, en die by de menschen, gelijk men uit hun werken kan bespeuren, voor 't opperste goet geacht zijn, worden tot deze drie betrokken; te weten ^frijdom, ^geer en

a Experientia.

b Bonum verum communicabile.

c Animus.

d Primo intuito.

e Commoda.

f Divitiae.

g Honores.

[p. 408]

^hwellust; en de ^mgeest word van deze drie zo afgetrokken, dat hy geensins op enig ander goet kan denken. Want wat de wellust aangaat, het gemoed word daar in zodanig opgehouden, als of het op enig goet rustte; 't welk meest aan 't zelfde hinderlijk is om op iets anders te denken: en na de genieting van de zelfde volgt de grootste droefheit, die, zo zy de geest niet ophoud, hem echter verbijstert, en stomp maakt.

De ⁱgeest word ook niet weinig, in d' eer en rijkdom na te jagen, opgehouden en afgetrokken, voornamelijk^* als de rijkdom niet, dan om zich zelve, gezocht word: om dat men haar dan onderstelt het ^kopperste goet te wezen. Maar de geest word noch veel meer door d' eer afgetrokken en vervoert: want men onderstelt dat zy altijt uit zich zelve goet is, en als 't uitterste einde, naar 't welk alles gestiert word. Wijders, in d' eer en rijkdom heeft het ^lberou geen plaats, gelijk in de ^mwellust; maar hoe men meer van deze beide bezit, hoe de blijschap groter word: en dieshalven worden wy meer en meer aangeprikkelt tot deze beide, namelijk de rijkdom en eer, te vermeerderen. Doch indien wy, in enig geval, van onze hoop versteken blijven, zo rijst daar uit de grootste droefheit.

Eindelijk, d' eer strekt tot een grote verhindering, om dat wy, om de zelfde te verkrijgen, onz leven nootzakelijk naar de ⁿbevatting der menschen moeten stieren, te weten met het geen te schuwen, dat gemenelijk van de menschen geschuwt word, en met dat te zoeken, 't welk gemenelijk van hen gezocht word.

Ik dan, ziende dat dit alles in dier voegen belette, om in dit ^onieu ooggemerk t' arbeiden, ja zo zeer daar tegenstreed, dat ik nootzakelijk van een van beide zou moeten afstaan, wierd gedwongen t' onderzoeken wat nutter aan my zou wezen: namelijk, my docht, gelijk ik gezegt heb, dat ik het zeker goet voor 't onzeker wilde verliezen. Maar na dat ik deze zaak enige tijt overwogen had, vond ik, voorëerst dat, zo ik, dit achterlatende, my tot dit nieu ooggemerk begaf, ik een goet, 't welk uit zijn natuur onzeeker is, (gelijk wy lichtelijk uit het voorverhaalde konnen verstaan) voor

h Libido.

m Mens.

i Mens.

* Ik zou de rijkdom bredelijker en onderscheidelijker konnen verklaren, te weten met hem dus t' onderscheiden: rijkdom, die of om zich zelf, of om d' eer, of om de wellust, of om de gezontheit en vermeerdering van wetenschappen en kunsten word verkregen. Maar deze dingen zullen op hun plaats verhaalt worden; dewijl het naaukeurig onderzoek daar af eigentlijk hier niet past.

k Summum bonum.

l Paenitentia.

m Libido.

n Captus.

o Novum institutum.

[p. 409]

een onzeeker, (doch niet uit zijn natuur; want ik zocht een bestandig goet, maar ik was alleenlijk hier in onzeeker, te weten in des zelfs verkrijging) zou achterlaten. Ik ben door gedurige overdenking zo verre geraakt, dat ik zag dat ik, zo ik my gantschelijk kon beraden, zekere quaden, in plaats van zeker goet, zou achterlaten. Want ik zag dat ik in 't grootste gevaar was, en dat ik gedwongen wierd, uit alle mijn vermogen naar een ^phulpmiddel, hoewel onzeeker, te zoeken: gelijk een zieke, in dodelijke krankheit leggende, die, een zekere doot voorziende, zo hy geen hulpmiddel gebruikt, gedwongen zal zijn de zelfde, hoewel onzeeker, uit alle zijn vermogen te zoeken, dewijl alle zijn hoop daar in bestaat. Doch alle die dingen, naar de welken wy gemenelijk trachten, geven niet alleenlijk geen hulpmiddel om onz ^qwezen te bewaren, maar zijn noch daar in hinderlijk, en gemenelijk d'oorzaak van d'ondergang der bezitters, (indien men dus mag spreken) en altijt van de genen, die van de rijkdom bezeten worden. Want daar zijn^‡. zeer veel voorbeelden van de genen, die om hun schatten vervolging, ja ter doot toe, geleden hebben: gelijk ook van de genen, die, om rijkdom te verkrijgen, zich voor zo veel gevarelijkheden bloot gestelt hebben, dat zy eindelijk, met verlies van hun leven, de boete van hun dwaasheit hebben moeten betalen. Men vind geen minder getal van voorbeelden der gener, die, om eer te verkrijgen, of de zelfde te verdedigen, veel ellenden hebben geleden. Eindelijk, daar is een ontellijk getal van voorbeelden, die door al te grote wellust de doot op hun hals gehaalt hebben. Wijders, deze dingen schenen hier uit quaat te zijn, dat al 't geluk, of ongeluk hier in is gelegen, te weten in de ^rhoedanigheit van ^s't voorwerp, aan 't welk wy door liefde hangen. Want om 't geen, dat men niet bemint, rijzen nooit twisten en geschillen; en men is niet bedroeft, zo men het verliest, en niet nijdig, schoon het van een ander bezeten word. Het veröorzaakt geen vrees, geen haat, en, om met een enig woort te spreken, geen ^tontroerenissen des gemoeds: al 't welk in de liefde tot die dingen gebeurt, de welken vergaan konnen; gelijk dit alles, van 't welk wy terstont gesproken hebben. Maar de liefde tot ^ud'eeuwige en onëindige zaak voed de ^wgeest met blijschap alleen, en is van alle droefheit uitgesloten; 't welk grotelijks te begeren, en uit alle krachten te betrachten is. Maar ik heb niet zonder reden deze woorden gebruikt, zo ik my gantschelijk kon beraden. Want hoewel ik dit quaat met de geest klarelijk bemerkte,

p Remedium.

q Esse.

‡. Dit staat naaukeuriglijker te betogen.

r Qualitas.

s Objectum.

t Commotiones animi.

u Res aeterne & infinita.

w Mens.

[p. 410]

zo kon ik echter alle gierigheit, wellust en roemzucht niet aflegen. Ik zag echter dit enige, dat de geest, zo lang hy met deze denkingen bezich was, van d' anderen afgekeert wierd, en zich ernstiglijk op het ^xnieu ooggemerk vestte; 't welk aan my tot een grote troost verstrekte. Want ik zag dat die quaden niet van zodanige stant waren, dat zy niet voor de hulpmiddelen zouden willen wijken. En hoewel in het begin deze ^yinvallen zeer zelden voorquamen, en zeer korte tijt duurden, zo quamen zy echter, na dat het ware goet meer en meer aan my bekent wierd, meermaals te voorschijn, en duurden langer tijt, voornamelijk na dat ik zag dat de verkrijging van 't gelt, en d' andere wellust, en eer zo lang hinderlijk waren, als zy om zich zelven, en niet, gelijk middelen tot andere dingen, gezocht wierden. Indien men hen als middelen zoekt, zo zullen zy maat hebben, en geensins hinderlijk zijn; maar in tegendeel tot het einde, om 't welk men hen zoekt, grotelijks behulpsaam wezen; gelijk wy in zijn plaats zullen tonen. Ik zal hier alleenlijk in 't kort zeggen, wat ik by ^z't ware goet versta, en gezamentlijk wat het ^aopperste goet is. Om dit wel en recht te verstaan, zo staat aan te merken, dat goet en quaat niet dan ^bopzichtelijk gezegt worden: in voegen dat men een en de zelfde zaak, naar verscheide ^copzichten, goed en quaat kan noemen; op de zelfde wijze als ^dvolmaakt. Want niets, in zijn natuur aangemerkt, kan volmaakt, of onvolmaakt gezegt worden; voornamelijk na dat wy geweten hebben dat alles, 't welk geschied, volgens d' eeuwige ordening, en volgens zekere wetten der Natuur geschied. Maar dewijl de zwakke mensch die ordening niet met zijn denking bereikt, en ondertusschen enige menschelijke natuur bevat, die veel bestandiger is, dan de zijne, en te gelijk niets ziet, 't welk belet dat hy zodanige natuur niet zou konnen verkrijgen, zo word hy aangeprikkelt tot de middelen te zoeken, die hem tot zodanige volmaaktheit konnen leiden: en al 't geen, 't welk een middel kan zijn, om daar toe te geraken, word het ^eware goet genoemt; doch ^f't opperste goet is, daar toe te komen, dat hy, met d' andere ondeeligen, zo 't mogelijk is, zodanige natuur mag genieten. Maar hoedanig deze natuur is, zullen wy op zijn plaats tonen: namelijk dat zy in de^{* g}kennis der ^hverëeniging bestaat, die de ⁱgeest met de gehele natuur heeft. Dit is dan het einde, daar ik naar tracht, te weten zodanige natuur te verkrijgen, en dat veel menschen neffens my pogen de zelfde te bekomen: dat is, tot mijn gelukzaligheit behoort, dat ik bevlijtig dat veel anderen het zelfde, gelijk ik, verstaan; op dat

x Novum institutum.

y Intermittentia.

z Verum bonum.

a Summum bonum.

b Relativè.

c Respectus.

d Perfecta.

e Verum bonum.

f Summum bonum.

* Dit zal bredelijker op zijn plaats verklaart worden.

g Cognitio.

h Unio.

i Mens.

[p. 411]

hun ^kverstant en ^lbegeerte gantschelijk met mijn verstant en begeerte overëen zouden komen. En op dat dit zou geschieden, zo is^‡ nootzakelijk: Voorëerst zo veel van de natuur te verstaan, als genoech is om zodanige natuur te verkrijgen; daar na, zodanige ^mgezelligheit op te rechten, als men zou konnen begeren, op dat zeer veel menschen zeer lichtelijk en veiliglijk daar toe zouden geraken: Wijders, ten darden, dat men in de ⁿzedige Wijsbegeerte, en in de ^olering, en in 't onderwijs van d' opvoeding der kinderen bezich is: en dewijl de gezontheit geen kleine middel is om dit einde en ooggemerk te verkrijgen, zo moet men, ten vierden, een gehele ^pGeneeskunde toestellen. Wijders, dewijl veel dingen, die zwaar zijn, door kunst licht en gemakkelijk gemaakt worden, en wy veel tijt en gemak daar door konnen winnen, zo moet men, ten vijfden, geensins de ^qWerkdaat verächten. Maar vooräl moet men een middel, om het ^rverstant te verbeteren, bedenken, en het zelfde, voor zo veel men kan, in 't begin ^szuiveren, op dat het, zonder doling, de zaken gelukkiglijk en zeer wel zou verstaan. Hier uit dan kan yder zien dat ik alle de ^twetenschappen tot een^* enig einde en ooggemerk tracht te stieren; te weten, op dat men tot ^ud' opperste menschelijke volmaaktheit, gelijk wy gezegt hebben, zou geraken, en dus al 't geen, dat in de wetenschappen ons niet tot onz ^weinde en ooggemerk vordert, als onnut verwerpen; dat is, om met weinig woorden te zeggen, alle onze ^xwerkingen, gelijk ook alle onze ^ydenkingen moeten naar dit einde en ooggemerk geregelt worden. Maar dewijl het, terwijl wy hier naar trachten, en ons bevlijtigen het verstant op de rechte weg te brengen, nootzakelijk is dat wy leven, zo zijn wy genootzaakt voor alle dingen enige regelen van te leven als goet t' onderstellen; te weten dezen.

I. Naar de ^zbevatting van ^a't gemeen te spreken, en alle die dingen te ^bbewerken, die geen beletsel bybrengen, om onz ooggemerk te bereiken: want wy konnen daar door groot voordeel hier uit verkrijgen, dat wy aan des zelfs bevatting zo veel, als mogelijk is, toegeeven: voeg hier by dat wy door zodanige middel d' oren gunstig zullen maken, om de waarheit te horen.

k Intellectus.

l Cupiditas.

‡ Men heeft aan te merken dat ik hier alleenlijk die wetenschappen tracht op te tellen, de welken tot onz oogwit dienstig zijn, schoon ik geen ooggemerk op hun ordening heb.

m Societas.

n Philosophia moralis.

o Doctrina.

p Medicina.

q Mechanica.

r Intellectus.

s Expurgare.

t Scientiae.

* In de Wetenschappen is een enig einde en ooggemerk, naar 't welk alle de wetenschappen geschikt moeten worden.

u Summa perfectio humana.

w Finis & Scopus.

x Operationes.

y Cogitationes.

z Captus.

a Vulgus.

b Operari.

[p. 412]

II. De ^cgeneuchten zo veel te genieten, als tot behouding en bewaring der gezontheit genoech is.

III. Eindelijk, zo veel gelt, of andere dingen te zoeken, als tot d' onderhouding van 't leven, van de gezontheit, en van de ^dzeden der burgerschap, die niet tegen onz ooggemerk strijden, genoech is.

Ik dan, deze dingen dus gestelt hebbende, zal my tot het eerste, 't welk vooräl gedaan moet worden, begeven, te weten, om het verstant te zuiveren, en het zelfde bequaam te maken tot de zaken op zodanige wijze te verstaan, als nodig is, om onz ^eeinde en ooggemerk te bereiken. En op dat dit zou geschieden, zo verëischt ^fd' ordening, die wy naturelijk hebben, dat ik hier alle de ^gwijzen van begrijpen, die ik tot hier toe gehad heb, om iets ontwijffelijk te bevestigen, of t' ontkennen, ophaal, op dat ik de beste van alle zou verkiezen, en te gelijk mijn krachten, en de natuur, die ik begeer volmaakt te maken, beginnen te kennen.

Zy konnen alle, indien ik ^hnaaukeuriglijk opmerk, voornamelijk tot drie gebracht worden.

I. De ⁱbevatting, die wy uit het gehoor, of uit enig teken, naar believen hebben, gelijk men 't noemt.

II. De bevatting, die wy van een ^klosse ervarentheit hebben, dat is van een ervarentheit, die niet van ^l't verstant ^mbepaalt word, maar alleenlijk deze naam heeft, om dat zy by geval dus voorkoomt, en wy geen ⁿondervinding hebben, die hier tegenstrijd, en die wy dieshalven als ^oonverwaggelijk houden.

III. Als de ^pwezentheit van een zaak uit een andere zaak, doch niet ^qevenmatiglijk, word besloten: 't welk gebeurt, of als men^* uit enig ^rgewrocht ^sd' oorzaak besluit, of als men d' oorzaak uit enig ^talgemeen besluit; 't welk altijt van enige ^ueigenschap verzelt is.

c Deliciae.

d Mores civitatis.

e Finis.

f Ordo.

g Modi percipiendi.

h Accaeratè.

i Perceptio.

k Experentia.

l Intellectus.

m Determinari.

n Experimentum.

o Inconcussum.

p Essentia.

q Adaequatè.

* Als dit gebeurt, verstaan wy niets van d' oorzaak, behalven dit, dat wy in 't gewrocht aanmerken: 't welk hier uit genoech blijkt, dat dan d' oorzaak niet, dan met zeer algemene bewoordingen, verklaart word, te weten met dezen. Daar is dan iets; daar is dan enige macht, enz. of ook hier uit, dat men hen ontkenniglijk uitdrukt: daar is dan niet dit, of dat, enz. In het tweede geval word iets aan d' oorzaak toegeëigent, om 't gewrocht, dat klarelijk bevat word, gelijk wy in een voorbeelt zullen tonen: maar niets, dan behalven eige, doch niet de wezentheit van een bezondere zaak.

r Effectus.

s Causa.

t Universalis.

u Proprietas.

[p. 413]

IV. Eindelijk, als de zaak uit haar ^wwezentheit alleen, of uit de ^xkennis van haar naaste oorzaak begrepen word. Ik zal dit alles met ^yvoorbeelden verklaren. Ik weet uit het gehoor alleen mijn geboortedag, en dat ik zodanige ouders heb gehad, en diergelijke dingen, van de welken ik nooit getwijffelt heb. Uit de ^zlosse ervarentheit weet ik dat ik sterven zal: want ik bevestig dit, om dat ik gezien heb dat anderen, my gelijk, de doot gestorven zijn: hoewel zy niet alle even lang hebben geleeft, noch van een zelfde ziekte zijn gestorven. Wijders, ik weet ook uit de losse ervarentheit, dat d' olie een bequaam voedsel is om de vlam te voeden, en 't water om de brant te blusschen: gelijk ook dat de hont een ^abassend, en de mensch een ^bredelijk ^cdier is. En dus weet ik bijna alle dingen, die tot gebruik van 't leven dienen. Maar uit een andere zaak redeneren wy op deze wijze: na dat wy klarelijk begrijpen dat wy zodanig lighaam, en geen ander gevoelen, hier uit besluiten wy klarelijk dat de ^dziel met het ^elighaam^{‡ f}verëenigt is; welke verëeniging d' oorzaak van zodanige ^lgevoeling is. Maar^* hoedanig deze gevoeling en verëeniging is; wy konnen dit niet volstrektelijk hier uit verstaan.

Of na dat ik de natuur van ^m't gezicht heb gekent, en daar beneffens dat het zodanige ⁿeigenschap heeft, dat wy een en het zelf-

w Essentia.

x Cognitio.

y Exempla.

z Experientia vaga.

a Latrans.

b Rationale.

c Animal.

d Anima.

e Corpus.

‡ Uit dit voorbeelt kan men klarelijk het geen zien, dat ik nu aangetekent heb. Want by deze ^gverëeniging verstaan wy niets anders, dan de ^hvoeling zelve, te weten het ⁱgewrocht, uit het welk wy ^kd' oorzaak, van de welke wy niets verstaan, besloten hebben.

g Unio.

h Sensatio.

i Effectus.

k Causa.

f Unita.

l Sensatio.

* Zodanig besluit, hoewel zeker, is echter niet veilig, dan voor de genen, die meest op hun hoede zijn. Want indien men niet zeer wel op zijn hoede is, zo zal men terstont in doling vallen. Want als men de zaken dus afgetrokken, en niet door hun ware wezentheit bevat, zo worden zy terstont van d' inbeelding verwart: dewijl de menschen het geen, 't welk in zich een en enig is, zich inbeelden veelvoudig te wezen, en aan de dingen, die zy afgetrokken, bezonderlijk en verwardelijk bevatten, namen geven, die zy tot andere dingen te betekenen, de welken gemeenzamer by hen zijn, gebruiken: daar door het gebeurt dat zy zich deze dingen op de zelfde wijze inbeelden, als zy gewent zijn Zich die dingen in te beelden, aan de welken zy eerst deze namen hebben gegeven.

m Visus.

n Proprietas.

[p. 414]

de ding op een grote ^oafstant kleinder zien, dan als wy 't van naby aanschouwen; zo besluiten wy hier uit dat de zon groter is, dan zy schijnt te wezen, en meer andere diergelijke dingen.

Eindelijk, de zaak word uit de ^pwezentheit van de zaak alleen bevat: gelijk hier uit, dat ik iets ken, weet ik wat dit is, iets te kennen: en hier uit, dat ik de wezentheit van de ziel ken, weet ik dat zy met het lighaam ^qverëenigt is. Met de zelfde kennis weten wy dat twee en drie, te zamen gevoegt, vijf is, en dat twee ^rlijnen, zo zy met een darde ^sgelijkwijdig zijn, ook met malkander gelijkwijdig moeten wezen, enz. Maar die dingen, de welken ik dus verre met zodanige kennis heb konnen verstaan, zijn zeer weinig geweest.

Doch op dat dit alles te beter verstaan zou worden, zo zal ik een enig ^tvoorbeelt gebruiken, namelijk dit: Daar zijn drie getallen. Iemant vraagt naar een vierde, 't welk tot het darde is, gelijk het tweede tot het eerste. De Kooplieden weten te zeggen wat men hier doen moet, om het vierde getal te vinden; dewijl zy deze ^uwerking, die zy eenvoudiglijk van hun meesters, zonder enige ^wbetoging, hebben geleert, noch niet vergeten hebben. Maar anderen maken van een ^xervarentheit der ^yenkelden een ^zalgemene kundigheit, te weten, daar het vierde getal door zich blijkt: gelijk in deze getallen; 2, 4, 3, 6. Men bevind hier dat, als men het tweede met het darde vermenigvuldigt, en daar na ^a't uitbrengsel door 't eerste deelt, het ^bhoeveelde 6 zal worden: en als zy zien dat 'er dit getal uit voortkoomt, 't welk zy, zonder deze ^cwerking, kenden ^devenredig te wezen; zo besluiten zy daar uit dat de werking goet is, om altijt het vierde ^eevenredig getal te vinden. Maar de ^fWiskundigen weten, uit de kracht der ^gBetoging van de negentiende ^hVoorstelling in Euklides zevende boek, welke ⁱgetallen ^kevenredig tot malkander zijn, te weten uit de natuur van ^ld'evenredigheit, en uit der zelfder ^meigenschap; namelijk dat het getal, 't welk uit het eerste en vierde word, gelijk met het getal is, dat uit het tweede en darde voortkoomt. Zy zien echter niet ⁿd' evenmatige evenredigheit der ^ogestelde getallen; en indien zy haar zien, zy zien haar echter niet uit de kracht van die ^pvoorstelling, maar ^qinzieniglijk, of zonder enige ^rwerking te doen. Doch om hier uit de beste ^swijze van te begrijpen te verkiezen, zo word verëischt dat wy kortelijk optellen, welken de nootzakelijke ^tmiddelen zijn, om onz ^ueinde en ooggemerk te bereiken; namelijk dezen:

I. Onze natuur, die wy volmaakt begeren te maken, naaukeu-

o Distantia.

p Essentia.

q Unita.

r Lineae.

s Parallelae.

t Exemplum.

u Operatio.

w Demonstratio.

x Experientia.

y Simplicia.

z Axioma universale.

a Productum.

b Quotiens.

c Operatio.

d Proportionalis.

e Numerus proportionalis.

f Mathematici.

g Demonstratio.

h Propositio.

i Numeri.

k Proportionales.

l Proportionalitas.

m Proprietas.

n Proportionalitas adaequata.

o Numeri dati.

p Propositio.

q Intuitivè.

r Operatio.

s Modus percipiensi.

t Media.

u Finis.

[p. 415]

riglijk te kennen, en te gelijk zo veel van de natuur der dingen, als nootzakelijk, is te begrijpen.

II. Om daar uit de ^wverscheidenheden, ^xoverëenkomingen en ^ystrijdigheden recht te besluiten.

III. Op dat men recht zou bevatten wat zy konnen lijden, en wat niet.

IV. Dat men dit met de natuur, en met het vermogen van de mensch zou vergelijken. En hier uit zal lichtelijk ^zd'opperste volmaaktheit, tot de welke de mensch kan komen, blijken.

Laat ons, deze dingen dus overwogen hebbende, bezien wat ^awijze van te begrijpen wy verkiezen moeten.

Wat d' eerste wijze aangaat, uit zich zelfs blijkt dat wy uit het ^bgehoor, behalven dat het een zeer onzeeker ding is, geen ^cwezentheit van enige zaak begrijpen, gelijk uit onz voorbeelt volgt. En dewijl men de ^dbezondere wezentlijkheit van enige zaak niet kent, 't en zy men de wezentheit kent, gelijk wy namaals zullen zien; zo besluiten wy hier uit klarelijk, dat men alle de zekerheit, die wy uit het gehoor hebben, buiten de ^ewetenschappen moet sluiten. Want niemant kan ooit van 't gehoor alleen ^faangedaan worden, zo 'er geen ^geige verstant voorgegaan is.

^*Wat de tweede wijze aangaat, men kan van niemant zeggen, dat hy het ^hdenkbeelt van enige ⁱevenredigheit heeft, die hy zoekt. Behalven dat dit een zeer onzeekere zaak is, die geen einde heeft, zo zal niemant ooit op deze wijze iets in de naturelijke dingen begrijpen, dan ^ktoevallen, die men nooit klarelijk verstaat, 't en zy men de ^lwezentheden te voren kent: en daaröm moet men ook deze buitensluiten.

Doch van de geen, die de darde heeft, kan enigsins gezegt worden, dat hy een ^mdenkbeelt van de zaak heeft; wijders, dat hy ook zonder gevaar van doling kan besluiten: maar dit zal echter uit zich geen ⁿmiddel zijn, om onze ^ovolmaaktheit te bereiken.

De vierde ^pwijze alleen begrijpt ^qd' evenmatige wezentheit van de zaak, en is zonder gevaar van doling, en dieshalven meest te gebruiken. Wy zullen trachten te verklaren hoe zy gebruikt moet worden, op dat wy d' onbekende dingen met zodanige kennis, en met enen zeer beknoptelijk zouden verstaan: dat is, na dat wy weten welke kennis aan ons nootzakelijk is, moet men de ^rmiddel en

w Differentiae.

x Convenientiae.

y Oppugnantiae.

z Perfectio summa.

a Modis percipiendi.

b Auditus.

c Essentia.

d Existentia singularis.

e Scientiae.

f Affici.

g Intellectus proprius.

* Ik zal hier een weinig bredelijker van d' ervarentheit handelen, en de middel in de voortgang der Empyrischen, die alles door ervarentheit willen doen, en der nieuwe Wijsbegerigen, onderzoeken.

h Idea.

i Proportio.

k Accidentia.

l Essentiae.

m Idea.

n Medium.

o Perfectio.

p Modus.

q Essentia adaequata.

r Methodus.

[p. 416]

^sweg aanwijzen, door de welk wy de dingen, die men kennen moet, met zodanige kennis zullen kennen. En op dat dit zou geschieden, zo staat eerst aan te merken, dat hier geen onderzoek tot in 't onëindig plaats zal hebben, te weten dat men, om de beste middel van de waarheit te vinden, een ander middel behoeft, om de middel van 't ware te vinden op te speuren: en dat men, om de tweede middel op te speuren, een darde middel nodig heeft, en dus tot aan 't oneindig; want op deze wijze zal men nooit tot de kennis der waarheit, ja gantschelijk tot geen kennis, komen. 't Is hier meê op de zelfde wijze gestelt, als met de ^tlighamelijke werktuigen, daar in men op de zelfde wijze kan redeneren. Want om 't yzer te smeden is de hamer nodig; en om een hamer te hebben is nootzakelijk dat hy gemaakt word; daar toe een andere hamer, en andere werktuigen, nodig zijn; en om deze werktuigen te hebben, zijn weêr andere werktuigen nodig, en dus tot aan 't onëindig: en op deze wijze zal iemant te vergeefs pogen te bewijzen dat de menschen geen macht hebben om 't yzer te smeden. Maar gelijk de menschen in 't begin met de werktuigen, met de welken zy geboren zijn, enige zeer gemakkelijke dingen, hoewel zeer kommerlijk, en onvolmaaktelijk, hebben konnen maken, en, na dat die gemaakt waren, anderen, zwaarder zijnde, met minder arbeit, en met meer volmaaktheit hebben voltrokken, en dus by trappen van d' enkelste werken tot de werktuigen, en, van de werktuigen tot andere werken en werktuigen voortgaande, zo verre zijn gekomen, dat zy zo veel en zo zware dingen met weinig arbeit uitvoeren: zo maakt ook het ^uverstant, door zijn^† ingebore kracht, voor zich ^wverstandelijke werktuigen, door de welken het andere krachten tot andere verstandelijke^* werken verkrijgt, en uit die werken andere werktuigen, of de macht van wijder op te speuren; en gaat dus ^xby trappen voort, tot dat het tot de top der wijsheit opgeklommen is. Voorts dat het met het verstant dus gestelt is, zal lichtelijk te zien wezen, zo men verstaat wat de ^ymiddel van 't ware op te speuren is, en welken die ^zingebore werktuigen zijn, die 't alleenlijk behoeft, om andere werktuigen daar af te maken tot wijders voort te gaan. Ik zal dan, om die te tonen, dus voortvaren.

s Via.

t Instrumenta corporea.

u Intellectus.

† By ingebore kracht versta ik 't geen, dat in ons door uitterlijke oorzaken veröorzaakt word, en dat wy namaals in de Wijsbegeerte zullen verklaren.

w Instrumenta intellectualia.

* Men noemt hen hier werken: wat zy zijn, zal in de Wijsbegeerte verklaart worden.

x Gradatim.

y Methodus.

z Instrumenta innata.

[p. 417]

^*Het ^awaar denkbeelt (dewijl wy een waar denkbeelt hebben) is ^biets verscheiden van zijn ^cgedenkbeelde: want de ^dkring is iets anders, dan het ^edenkbeelt van de kring; dewijl het denkbeelt van de kring niet iets is, 't welk ^fomtrek en ^gmiddelpunt heeft, gelijk de ^hkring. Het denkbeelt van 't lighaam is ook niet het lighaam zelf: en dewijl het ⁱiets verscheiden van zijn ^kgedenkbeelde is, zo zal het ook door zich ^lverstanelijk wezen: dat is, het ^mdenkbeelt, voor zo veel zijn ⁿvormelijke wezentheit aangaat, kan het ^ovoorwerp van een ander ^pvoorwerpige wezentheit wezen; en deze andere voorwerpige wezentheit zal ook, in zich zelve aangeschout, ^qiets zakelijk en verstanelijk zijn; en dus ^ronbepaaldelijk voort. Tot een voorbeelt; Pieter is ^siets zakelijk: maar Pieters ^twaar denkbeelt is Pieters ^uvoorwerpige wezentheit, en in zich iets zakelijk, en gantschelijk van Pieter zelf ^wverscheiden. Dewijl dan Pieters denkbeelt iets zakelijk is, dat zijn ^xbezondere wezentheit heeft, zo zal het ook ^yiets verstanelijk wezen; dat is, het ^zvoorwerp van een ander ^adenkbeelt, 't welk in zich al 't geen, dat Pieters denkbeelt ^bvormelijk heeft, ^cvoorwerpelijk zal hebben: en desgelijks het denkbeelt, 't welk het denkbeelt van Pieters denkbeelt is, heeft weêr zijn ^dwezentheit, die ook het voorwerp van een ander denkbeelt kan zijn, en dus ^eonbepaaldelijk voort. Yder kan dit ondervinden, als hy begrijpt dat hy weet wat Pieter is, en ook weet dat hy 't weet, en wederöm dat hy weet, dat hy weet, dat hy 't weet, enz. Hier uit blijkt dat hy, om Pieters wezentheit te verstaan, niet Pieters denkbeelt behoeft te verstaan, en veel minder het denkbeelt van Pieters denkbeelt: 't welk het zelfde is, als of ik zeide dat het niet nodig is dat ik weet, dat ik weet, dat ik 't weet, en veel minder nodig te zijn, dat ik weet, dat ik weet, dat ik 't weet; ja zo weinig, als het, om de ^fwezentheit van de ^gdriehoek te verstaan, nodig is de wezentheit van de ^hkring te verstaan. ^‡Maar in deze ⁱdenkbeelden is 't recht anders gestelt:

* Men heeft aan te merken, dat wy hier niet alleenlijk het geen, 't welk ik onlangs gezegt heb, zullen pogen te tonen; maar ook dat wy dus verre recht en wel voortgegaan zijn, en te gelijk meer andere wetenswaerdige dingen.

a Idea vera.

b Diversum quid.

c Ideatum.

d Circulus.

e Idea circuli.

f Peripheria.

g Centrum

h Circulus.

i Quid diversum.

k Ideatum.

l Intelligibile.

m Idea.

n Essentia formalis.

o Objectum.

p Essentia objectiva.

q Quid reale & intelligibilo.

r Indefinitè.

s Quid reale.

t Idea vera.

u Essentia objectiva.

w Diversum.

x Essentia peculiaris.

y Quid intelligibile.

z Objectum.

a Idea.

b Formaliter.

c Objectivè.

d Essentia.

e Indefinitè.

f Essentia.

g Triangulus.

h Circulus.

‡ Men heeft aan te merken, dat wy hier niet onderzoeken hoe d'eerste voorwerpige wezentheit ons ingeboren is: want dit behoort tot de naspeuring der natuur, daar deze dingen bredelijker verklaart worden, en daar men met enen toont dat 'er, behalven het denkbeelt, geen bevestiging, noch ontkenning, noch enige wil is.

i Ideae.

[p. 418]

want om te weten dat ik weet moet ik nootzakelijk eerst weten. Hier uit blijkt datde ^kzekerheit niets is, dan de ^lvoorwerpige wezentheit zelve: dat is, de zekerheit zelve is de ^mwijze, op de welke wy de ⁿvormelijke wezentheit gevoelen: uit het welk men weêr ziet dat 'er tot de zekerheit der waarheit geen ander teken nodig is, dan een ^owaar denkbeelt te hebben. Want, gelijk wy getoont hebben, 't is niet nodig dat ik weet, dat ik weet, dat ik weet. Uit het welk weêr blijkt, dat niemant kan weten wat ^pd' opperste zekerheit is, dan die een ^qevenmatig denkbeelt, of de^rvoorwerpige wezentheit van enige zaak heeft; te weten, om dat de ^szekerheit, en de voorwerpige wezentheit het zelfde is. Dewijl dan de waarheit geen ^tteken behoeft, maar dewijl 't voor haar genoech is de voorwerpige wezentheden der zaken, of, 't welk het zelfde is, ^udenkbeelden te hebben, om alle twijffeling wech te nemen: zo volgt hier uit, dat de ware ^wmiddel niet is, na de verkrijging der denkbeelden het teken der waarheit te zoeken; maar dat de ware middel de ^xweg is om de waarheit zelve, of de voorwerpige wezentheden der dingen, of de denkbeelden (want dit alles betekent het zelfde) in een behorelijke ordening te zoeken^*. Wijders, de middel moet nootzakelijk van ^yredenering, of van ^zverstaning spreken: dat is, ^ade middel is niet het ^bredeneren zelf, om ^cd' oorzaken der dingen te verstaan, en veel minder het ^dverstaan van d' oorzaken der dingen; maar te verstaan wat een waar ^edenkbeelt is, en, het zelfde van d' andere ^fbegrijpingen onderscheidende, en des zelfs natuur naspeurende, om daar uit onz ^gvermogen van te verstaan te kennen, de ^hgeest in dier voegen te bepalen, dat hy alles, 't welk te verstaan is, naar die regel, en naar dat ⁱrechtsnoer verstaat; met zekere regelen, als hulpmiddelen, aan te wijzen, en odk met te maken dat de geest niet door onnutte dingen vermoeit en afgemat word. Daar uit men besluiten kan, dat de ^kmiddel niets anders is dan een ^lweêrkeerige kennis, of een ^mdenkbeelt van een denkbeelt. En dewijl 'er geen denkbeelt van een denkbeelt is, 't en zy men eerst een denkbeelt heeft; zo zal 'er ook geen middel zijn, 't en zy 'er eerst een denkbeelt is. Hier uit volgt dat dit een goede middel zal zijn, de welk aanwijet hoe de ⁿgeest naar het ^orichtsnoer van 't gestelde ^pware denkbeelt gestiert moet worden. Wijders, dewijl de reden, die tusschen twee denkbeelden is, de zelfde is als de reden, die tusschen de ^qvormelijke wezentheden de-

k Certitudo.

l Essentia objectiva.

m Modus.

n Essentia formalis.

o Idea vera.

p Certitudo summa.

q Idea adaequata.

r Essentia objectiva.

s Certitudo.

t Signum.

u Ideae.

w Methodus.

x Via.

* Wat zoeken in de ziel is, zal in de Wijsbegeerte verklaart worden.

y Ratiocinatio.

z Intellectio.

a Methodus.

b Ratiocinari.

c Causae.

d Intelligere.

e Idea.

f Perceptiones.

g Potentia intelligendi.

h Mens.

i Norma.

k Methodus.

l Cognitio reflexiva.

m Idea Ideae.

n Mens.

o Norma.

p Idea vera.

q Essentia formales.

[p. 419]

zer denkbeelden is, zo volgt hier uit, dat de ^rweêrkeerige kennis, die men van het ^sdenkbeelt van 't volmaaktste ^twezend heeft, voortreffelijker zal zijn, dan de weêrkeerige kennis der andere denkbeelden: dat is, dat dit de volmaaktste ^umiddel zal zijn, de welk naar het ^wrichtsnoer van 't gestelt denkbeelt van 't volmaaktste ^xwezend toont, hoe de ^ygeest gestiert moet worden.

Hier uit word lichtelijk verstaan hoe de geest, met meer te verstaan, te gelijk andere ^zwerktuigen verkrijgt, daar door zy lichtelijker met te verstaan voortgaat: want, gelijk men uit het geen, dat alreê gezegt is, kan verstaan, in ons moet voor alle dingen een ^awaar denkbeelt, als een ^bingebore werktuig, wezen, door 't welk, verstaan zijnde, gezamentlijk het onderscheit, dat tusschen zodanige ^cbegrijping, en alle d' anderen is, verstaan word. In deze zaak bestaat een deel van de ^dmiddel. En dewijl het door zich klaar is, dat de ^egeest zich zo veel te beter verstaat, hoe hy meer verstant van de natuur heeft; zo blijkt hier uit dat dit deel van de middel zo veel te volmaakter zal worden, als de geest meer zaken verstaat, en dan volmaaktst zal wezen, als de geest op de kennis van ^f't volmaaktste wezend merkt, of zijn gedachten daar op heeft. Wijders, hoe de geest meer zaken kent, hoe hy ook beter zijn krachten, en d'ordening der natuur verstaat; en hoe hy beter zijn krachten verstaat, hoe hy ook zich zelf lichtelijker kan bestieren, en aan zich zelf ^gregelen ^hvoorstellen; en hoe hy ⁱd' ordening der natuur beter verstaat, hoe hy zich lichtelijker van d'onnutte dingen kan afhouden: daar in, gelijk wy gezegt hebben, de gehele ^kmiddel bestaat. Voeg hier by dat het ^ldenkbeelt op de zelfde ^mwijze ⁿvoorwerpelijk is, gelijk des zelfs ^ogedenkbeelde, of gedachte zaak ^pzakelijk is. Indien 'er dan in de natuur iets was, 't welk met d' andere dingen geen ^qgemeenschap heeft, zo zou ook des zelfs ^rvoorwerpige wezentheit, die gantschelijk met de ^svormelijke zou moeten overëenkomen, geen ^*gemeenschap met d'andere ^tdenkbeelden hebben; dat is, wy zullen niets daar af konnen verstaan, noch besluiten. In tegendeel, die zaken, de welken gemeenschap met andere dingen hebben, gelijk alles is, dat men in de natuur vind, worden verstaan; en hun ^uvoorwerpige wezentheden zullen ook de zelfde ^wgemeenschap hebben; dat is, dat 'er andere ^xdenkbeelden van afgeleid zullen worden, die weêr met anderen gemeen-

r Cognitio reflexiva.

s Idea.

t Ens.

u Methodus.

w Norma.

x Ens.

y Mens.

z Instrumenta.

a Idea vera.

b Instrumentum innatum.

c Perceptio.

d Methodus.

e Mens.

f Ens perfectissimum.

g Regulae.

h Proponere.

i Ordo.

k Methodus.

l Idea.

m Modus.

n Objectivè.

o Ideatum.

p Realiter.

q Commercium.

r Essentia objectiva.

s Formalis.

* Gemeenschap met andere dingen te hebben, is, van anderen voortgebracht te worden, of anderen voort te brengen.

t Ideae.

u Essentiae objectivae.

w Commercium.

x Ideae.

[p. 420]

schap zullen hebben; en dus zullen de ^ywerktuigen, om wijder voort te gaan, vermeerderen: 't welk wy poogden te bewijzen. Voorts, uit dit leste, 't welk wy gezegt hebben, te weten dat het denkbeelt gantschelijk met zijn ^zvormelijke wezentheit moet overëenkomen, blijkt weêr, dat de ^ageest, gelijk hy gantschelijk het af beeltsel der natuur vertoont, alle zijn denkbeelden van dat denkbeelt moet voortbrengen, dat de bron en oorsprong van de gehele natuur vertoont, op dat het zelfde ook de ^bbron der andere ^cdenkbeelden zou wezen.

Misschien zal iemant zich hier over verwonderen, dat wy, daar wy gezegt hebben dat dit een goede ^dmiddel is, de welk toont hoe de ziel naar het richtsnoer van ^e't waar gestelt denkbeelt gestiert moet worden; dat wy, zeg ik, dit ^fmet redeneren bewijzen; 't welk schijnt te tonen dat dit niet door zich zelf bekent is. Doch hier staat te vragen, of wy wel ^gredeneren. Indien wy wel redeneren, zo moeten wy van ^h't gestelt denkbeelt beginnen: en dewijl van het gestelt denkbeelt te beginnen ⁱbetoging behoeft, zo moeten wy weêr onze ^kredenering bewijzen, en dan weêr de vorige; en dus tot in 't onëindig. Ik antwoord hier op, dat, indien iemant door zeker nootlot, met de natuur na te speuren, zo verre koomt, te weten, dat hy het ^lrichtsnoer van ^m't gestelt waar denkbeelt op een andere wijze, dan volgens de behorelijke ordening, had verkregen, hy nooit aan zijn waarheit zou twijffeien, ^*om dat, gelijk wy getoont hebben, de waarheit zich zelve openbaar maakt, en ook om dat alles van zelfs hem toegevloeit is. Maar dewijl dit nooit, of zelden gebeurt, zo ben ik gedwongen geweest dit dus te stellen, dat wy 't geen, 't welk wy niet door 't nootlot konnen bekomen, echter door voorbedachte raat zouden verkrijgen; en op dat met enen zou blijken dat wy, om de waarheit en goede ⁿredenering te bewijzen, geen ^owerktuigen behoeven, dan de waarheit zelve, en de goede redenering: want ik heb de goede redenering met wel te ^predeneren bewezen, en poog haar noch te bewijzen. Voeg hier by dat de menschen zich ook door deze middel tot hun ^qinnerlijke overdenkingen gewennen. De reden, waaröm het, in d'onderzoeking der natuur, zelden gebeurt dat zy in de behorelijke ordening nagespeurt word, zijn de ^rvooröordeelen, welker ^soorzaken wy namaals in onze ^tWijsbegeerte zullen verklaren; als ook om dat daar toe een grote en naaukeurige ^uonderscheiding (gelijk wy namaals zullen tonen) nodig is, 't welk zeer kommerlijk valt; en wijders

y Instrumenta.

z Essentia formalis.

a Mens.

b Font.

c Ideae.

d Methodus.

e Idea vera data.

f Ratiocinando.

g Ratiocinari.

h Idea data.

i Demonstratio.

k Ratiocinium.

l Norma.

m Idea vera data.

* Gelijk wy ook hier niet van onze waarheit twijffelen.

n Ratiocinium.

o Instrumenta.

p Ratiocinando.

q Meditationes internae.

r Praejudicia.

s Causae.

t Philosophia.

u Distinctio.

[p. 421]

uit oorzaak van de stant der menschelijke zaken, die, gelijk wy alreê getoont hebben, gantschelijk veränderlijk is; behalven noch verscheide andere dingen, die wy niet onderzoeken. Indien iemant misschien vraagt, waaröm ik zelf terstont voor alle andere dingen de ^wwaarheden der natuur in deze ordening vertoon, dewijl de waarheit zich zelve openbaar maakt; ik antwoord aan hem, en vermaan hem met enen, dat hy haar, uit oorzaak van de ^xwonderspreuken, die daar in misschien deurgaans zullen voorkomen, niet als valsch moet verwerpen, maar eerst gelief d' ordening te zien, volgens de welke wy haar bewijzen; en dan zal hy zeker worden van dat wy de waarheit bereikt hebben: 't welk d'oorzaak heeft geweest van deze dingen vooräf te laten gaan. Indien misschien namaals noch enig ^yTwijffelaar, zo wel van d' eerste waarheit zelve, als van alle de dingen, die wy tot het ^zrichtsnoer van d' eerste zullen afleiden, in twijffel blijft; zeker, deze zal of tegen zijn geweten spreken, of wy zullen bekennen dat 'er menschen gevonden worden, die van hun geboorte af, of door hun ^avooröordeelen, dat is door enig geval, van buiten komende, gantschelijk van gemoed verblind zijn; want zy gevoelen zich zelven niet. Indien zy iets ^bbevestigen, of daar aan ^ctwijffelen; zy weten niet dat zy twijffelen, of bevestigen. Zy zeggen dat zy niets weten; en voegen 'er noch by, dat zy zelfs niet weten dat zy niets weten; en zeggen dit zelfde noch niet ^dvolstrektelijk. Want zy vrezen te belijden dat zy ^ewezentlijk zijn, zo lang zy niet weten; in voegen dat zy ten lesten moeten zwijgen, uit vrees van iets ^ft'onderstellen, dat de waarheit zou openbaren. Eindelijk, men kan met hen niet spreken, namelijk van de ^gwetenschappen. Doch wat de gewoonte van leven, en het gebruik van de ^hgezelligheit aangaat, de noot dwingt hen dat zy zich onderstellen te wezen, en dat zy hun nut zoeken, en veel dingen met eed bevestigen en ontkennen: want indien men iets aan hen bewijst, zy weten niet of de ⁱbewijzing bewijst, of gebrekkelijk is. Indien zy ^kontkennen, ^ltoestaan, of ^mtegenspreken; zy weten niet dat zy ontkennen, toestaan, of tegenspreken. Men moet hen dieshalven houden gelijk ⁿzelfsbeweegbaren, die gantschelijk zonder ziel zijn. Laat ons nu weêr tot onz voorgestelde keren.

Wy hebben tot hier toe voorëerst het ^oeinde en ooggemerk, naar 't welk wy trachten alle onze ^pdenkingen te stieren. Ten tweeden, wy weten welk de beste ^qbevatting is, door welks behulp wy tot onze volmaakt heit konnen geraken. Ten darden, wy weten welk

w Veritates.

x Paradoxa.

y Scepticus.

z Norma.

a Praejudicia.

b Affirmare.

c Dubitare.

d Absolutè.

e Existere.

f Supponere.

g Scientiae.

h Societas.

i Argumentatio.

k Negare.

l Concedere.

m Opponere.

n Automata.

o Finis.

p Cogitationes.

q Perceptio.

[p. 422]

d'eerste weg is, die de geest moet ingaan, om wel te beginnen, dat is dat hy, naar 't richtsnoer van yder gestelt ^rwaar denkbeelt, voortgaat naar zekere wetten t' onderzoeken. En op dat dit wel en recht zou geschieden, zo moet deze ^smiddel te weechbrengen; Vooreerst, dat het waar denkbeelt van alle d' andere ^tbevattingen onderscheiden, en dat de geest van d' andere bevattingen afgehouden word. Ten tweeden, dat men regelen aanwijst, op dat d'onbekende dingen naar zodanig ^urichtsnoer bevat worden: ten darden en eindelijk, dat men ^wordening beraamt om niet met d' onnutte dingen vermoeit en afgemat te worden. Wy dan, deze ^xmiddel kennende, zien, ten vierden, dat deze middel de volmaaktste zal zijn, als wy het ^ydenkbeelt van ^z't volmaaktste wezend verkregen zullen hebben. En dieshalven zal in 't begin dit meest waar te nemen zijn, dat wy op 't spoedigste tot de kennis van zodanig wezend geraken.

Laat ons dan van 't eerste deel van deze ^amiddel beginnen, de welk is, gelijk wy gezegt hebben, het ^bwaar denkbeelt van d' andere ^cbevattingen ^dt' onderscheiden, en de geest te beletten dat hy de valsche, verdichte en twijffelächtige met de ware denkbeelden verwart; 't welk ik voorgenomen heb hier bredelijk te verklaren, om de lezers in de ^edenking van zulk een nootzakelijke zaak te houden; en ook om dat 'er veel zijn, die zelfs van 't ware twijffelen, namelijk hieröm, dat zy geen gemerk op d' onderscheiding hebben genomen, die tusschen de ware ^fbevatting, en alle anderen is; in voegen dat zy gelijk zodanige menschen zijn, die, toen zy waakten, niet twijffelden dat zy waakten; maar die, na dat zy eens (gelijk dikwijls gebeurt) in hun droom geacht hebben dat zy zekerlijk waakten, 't welk zy sedert bevonden valsch te wezen, ook aan hun waken twijffelden: 't welk gebeurt om dat zy nooit onderscheit tusschen dromen en waken gemaakt hebben. Ik wil ondertusschen de Lezer vermaant hebben, dat ik hier niet de ^gwezentheit van yder ^hbevatting, en dat door haar ⁱeerste oorzaak, zal verklaren; om dat dit tot de ^kWijsbegeerte behoort: maar dat ik alleenlijk het geen zal aanwijzen, 't welk de ^lmiddel verëischt; dat is omtrent welke dingen de verdichte, valsche en twijffelächtige bevatting verkeert; en hoe wy van yder verlost en ontslagen zullen worden. Dat dan het eerste onderzoek omtrent het ^yverdicht denkbeelt zy.

Dewijl alle ^zbevatting is of van een zaak, als ^awezentlijk aangemerkt, of van de ^bwezentheit alleen, en dewijl de ^cverdichtselen gemenelijkst omtrent dingen, als wezentlijk aangemerkt,

r Idea vera.

s Methodus.

t Percepesones.

u Norma.

w Ordo.

x Methodus.

y Idea.

z Ens perfectissimum.

a Methodus.

b Idea vera.

c Perceptiones.

d Distinguere.

e Cogitatio.

f Perceptio.

g Essentia.

h Perceptio.

i Causa prima.

k Philosophia.

l Methodus.

y Idea ficta.

z Perceptio.

a Existens.

b Essentia.

c Fictiones.

[p. 423]

gebeuren, zo zal ik eerst van deze leste bevatting spreken, te weten daar men de ^dwezentlijkheit alleen verdicht, en de zaak, die in zodanig bedrijf verdicht word, verstaat, of daar men ^eonderstelt dat men haar verstaat. Tot een voorbeelt; Ik verdicht dat Pieter, die ik ken, naar huis gaat, dat hy my koomt bezoeken, en diergelijke dingen. ^‡Als ik onderzoek omtrent welke dingen zodanig ^fdenkbeelt verkeert, zo zie ik dat het omtrent de ^gmogelijke, niet omtrent de ^hnootzakelijke, of omtrent ⁱd' onmogelijke dingen verkeert, en gebeurt. Ik noem dat een onmogelijk ding, welks natuur, ^kin wezentlijk te zijn, ^ltegenzeggelijkheit ^minsluit: dat nootzakelijk, welks natuur, in niet wezentlijk te zijn, tegenzeggelijkheit insluit; en dat mogelijk, welks ⁿwezentlijkheit, uit zijn natuur zelve, geen tegenzeggelijkheit insluit om ^owezentlijk, of niet wezentlijk te wezen; maar welks ^pwezentlijkheits ^qnootzakelijkheit, of ^rmogelijkheit van ^soorzaken afhangt, die onbekent aan ons zijn, zo lang wy des zelfs wezentlijkheit verdichten. Dieshalven, indien hun nootzakelijkheit, of mogelijkheit, die van uitterlijke oorzaken afhangt, aan ons bekent was, zo zouden wy ook niets hebben konnen verdichten. Hier uit volgt dat, zo 'er enig God, of ^tiets alweetend is, hy gantschelijk niets kan verdichten. Want wat ons aangaat, na dat ik weet dat ik ^uwezentlijk ben, ^*zo kan ik niet ^wverdichten dat ik wezentlijk, of niet wezentlijk ben. Ik kan ook geen elefant, deur 't oog van een naalt gaande, verdichten; gelijk ook niet dat God, na dat ik hem ken, wezentlijk, of niet wezentlijk is. ^†Het zelfde

d Existentia.

e Supponere.

‡ Bezie wijders het geen, dat wy van d' onderstellingen, die wy klarelijk verstaan, zullen aanteekenen: maar de verdichting bestaat hier in, dat wy zeggen dat zy in de hemelsche lighamen zodanig zijn.

f Idea.

g Possibilia.

h Necessaria.

i Impossibilia.

k In existendo.

l Contradictio.

m Involvere.

n Existentia.

o Existere.

p Existentia.

q Necessitas.

r Possibilitas.

s Causae.

t Aliquid omniscium.

u Existere.

* Om dat de zaak, zo zy verstaan word, zich zelve openbaart, zo behoeven wy alleenlijk een voorbeelt, zonder andere betoging. Desgelijks zal 't met de tegenzeggelijke zaak hier af wezen, om welker valsheit te tonen men niets anders behoeft, dan haar over te zien, gelijk terstont zal blijken, als wy van de verdichting omtrent de wezentheit zullen spreken.

w Fingere.

† Hier staat aan te merken, dat, hoewel veel zeggen dat zy twijffelen of God wezentlijk is, zy echter niets anders, dan de naam hebben, of iets verdichten, dat zy God noemen; 't welk niet met Gods natuur overëenkoomt: gelijk ik hier na op zijn plaats zal tonen.

[p. 424]

is ook van ^x't gedrocht te verstaan, welks natuur strijdigheit van ^ywezentlijk te wezen ^zinsluit. Hier uit blijkt het geen, dat ik gezegt heb, te weten dat de ^aVerdichting, van de welke wy hier spreken, niet omtrent ^bd' eeuwige waarheden voorvalt. ^*Maar eer ik wijder voortga, zo staat hier in 't voorbygaan aan te merken, dat dit ^conderscheit, 't welk tusschen de ^dwezentheit van d' een zaak, en de wezentheit van d' ander is, ook tusschen de ^edadelijkheit, of ^fwezentlijkheit van de zelfde zaak, en tusschen de dadelijkheit, of wezentlijkheit van d' andere zaak is: in voegen dat, indien wy, tot een voorbeelt, Adams wezentlijkheit alleenlijk door ⁱd' algemene wezentlijkheit willen ^kbevatten, dit even het zelfde zal wezen, als of wy, om zijn ^lwezentheit te bevatten, op de natuur van ^m't wezend merkten, op dat wy eindelijk zouden ⁿbepalen, dat Adam een wezend is. Dieshalven, hoe de ^owezentlijkheit ^palgemenelijker bevat word, hoe men haar ook ^qverwardelijker bevat, en zy lichtelijker aan yder ding kan verdicht worden. In tegendeel, als men haar ^rbezonderlijker bevat, zo verstaat men haar ook klarelijker; en kan zwarelijker aan iets anders, dan aan de zaak zelve, als men niet op d' ordening der natuur merkt, verdicht worden: 't welk aanmerkenswaerdig is.

Hier staan nu die dingen t' aanmerken, die gemenelijk verdicht gezegt worden, schoon wy klarelijk verstaan dat het niet met de zaak zodanig, als wy haar verdichten, gestelt is. Tot een voorbeelt; schoon ik weet dat d' aarde ^sront is, zo belet dit echter niet dat ik aan iemant zeg, dat d' aarde een ^thalve bol is, en gelijk een halve oranje appel in een schuttel, of dat de zon rontöm d' aarde bewogen word, en diergelijke dingen. Indien wy hier op merken, zo zullen wy niets zien, 't welk niet met het voorgedachte te zamenhangt; indien wy vooräf aanmerken dat wy somtijts hebben konnen dolen, en dat wy van onze dolingen meêwustig zijn: wijders, dat wy konnen ^uverdichten, of ten minsten menen, dat andere menschen in de zelfde doling zijn, of daar in, gelijk wy te voren, konnen vallen. Wy konnen, zeg ik, dit zo lang verdichten, als wy geen ^wonmogelijkheit, en geen ^xnootzakelijkheit zien.

x Chimera.

y Existere.

z Involvere.

a Fictio.

b Veritates aternae.

* By eeuwige waarheit versta ik zodanige, die, zo zy bevestigig is, nooit ontkennig zal konnen wezen. Dus is d'eerste en eeuwige waarheit, dat God is; maar dat Adam denkt, dit is geen eeuwige waarheit. Dat 'er geen Chimera is; dit is een eeuwige waarheit, maar niet dat Adam niet denkt.

c Differentia.

d Essentia.

e Actualitas.

f Existentia.

i Existentia generalis.

k Concipere.

l Essentia.

m Ens.

n Definire.

o Existentia.

p Generalius.

q Confusius.

r Particularius.

s Rotunda.

t Medius globus.

u Fingere.

w Impossibilitas.

x Necessitas

[p. 425]

Als ik dan tot iemant zeg, dat d' aarde niet ront is, enz. zo doe ik niets anders, dan dat ik de doling, die ik misschien gehad heb, of daar in ik heb konnen vallen, weêr voor mijn ^ygeheugenis breng; en daar na verdicht ik, of meen ik dat de geen, tot de welk ik dit zeg, noch in deze doling is, of daar in kan vallen. Ik verdicht dit, gelijk ik gezegt heb, zo lang, als ik geen onmogelijkheit, en geen nootzakelijkheit zie: maar indien ik die had verstaan, zo had ik gantschelijk niets konnen verdichten; en men zou alleenlijk gezegt moeten hebben, dat ik iets gewrocht had.

Nu is noch overig dat wy ook die dingen aanmerken, de welken in de ^zgeschillen ^aonderstelt worden; 't welk ook deurgaans omtrent ^bd' onmogelijke dingen gebeurt. Tot een voorbeelt, als wy zeggen: Laat ons onderstellen dat deze brandende kaers nu niet brand, of laat ons onderstellen dat hy in enige ^cinbeeldige ruimte, of daar geen ^dlighamen zijn, brand, gelijk diergelijke dingen deurgaans onderstelt worden, hoewel men klarelijk verstaat dat dit leste onmogelijk is. Maar als dit gebeurt, zo is 'er gantschelijk geen ^everdichting. Want in 't eerste heb ik niets anders gedaan, dan dat ik een andere kaers, die niet brand, of die ik zonder vlam bevat heb, in mijn geheugenis heb gebracht: ^*en dit zelfde, dat ik omtrent de kaers denk, versta ik ook van de zelfde kaers, zo lang ik niet op de vlam merk.

In het tweede geschied niets anders, dan de ^fdenkingen van de ^glighamen, die 'er omtrent zijn, af te houden, op dat de geest zich tot d' enige ^haanschouwing van de kaers, in zich alleen aangemerkt, zou keren, om daar na te besluiten dat de kaers geen ⁱoorzaak tot haar zelfs ^kvernietiging heeft: in voegen dat, zo 'er geen lighamen omtrent waren, deze kaers, en ook de vlam onveränderlijk zouden

y Memoria.

z Quaestiones.

a Supponi.

b Impossibilia.

c Spatium imanarium.

d Corpora.

e Fictio.

* Namaals, als wy van de verdichting zullen spreken, die omtrent de wezentheden verkeren, zal klarelijk blijken dat de verdichting nooit iets nieu doet, of aan de geest vertoont: maar dat alleenlijk die dingen, die in de harssenen, of in d' inbeelding zijn, voor de geheugenis gebracht worden, en dat de geest verwardelijk op alles te gelijk merkt. Dat men, tot een voorbeelt, de spraak, en de boom in geheugenis breng; de geest, zonder onderscheiding opmerkende, acht dat de boom spreekt. Het zelfde word ook van de wezentlijkheit verstaan. Voornameliijk, gelijk wy gezegt hebben, als zy zo algemenelijk, als het wezend, bevat word; om dat zy dan lichtelijk tot alle die dingen toegepast word, die gezamentlijk in de geheugenis voorkomen: 't welk zeer aanmerkenswaerdig is.

f Cogitationes.

g Corpora circumjacentia.

h Contemplatio.

i Causa.

k Destructio.

[p. 426]

blijven, of diergelijke dingen. Hier is dan geen ^lverdichting, maar ^*ware en zuivere ^mbevestigingen.

Laat ons nu tot de ⁿverdichtingen voortgaan, die omtrent de ^owezentheden alleen, of met enige ^pdadelijkheit, of ^qwezentlijkheit te gelijk, plaats hebben. Hier omtrent staat dit voornamelijk aan te merken, dat de ^rgeest, hoe zy minder verstaat, en echter meer dingen begrijpt, zo veel te groter ^svermogen heeft om te verdichten, en dat, hoe zy meer dingen verstaat, hoe dit vermogen van te verdichten meer vermindert. Tot een voorbeelt, op de zelfde wijze, gelijk wy hier voor gezien hebben, dat wy niet konnen verdichten, zo lang als wy denken dat wy denken, en dat wy niet denken: zo konnen wy ook niet, na dat wy de natuur van 't lighaam kennen, een ^toneindige vlieg verdichten; of, na dat wy de natuur der ^‡uziel kennen, zo konnen wy niet verdichten dat zy ^wvierkant is, schoon wy alle dingen met woorden konnen uitspreeken. Maar, gelijk wy gezegt hebben, hoe de menschen de natuur minder kennen, hoe zy lichtelijker veel dingen konnen ^xverdichten; gelijk dat de bomen spreken, dat de menschen in een ogenblik tijts in stenen, en in bronnen veränderen, dat de spoken zich in spiegels vertonen, dat 'er niets tot iets overgaat, dat ook de goden in menschen en beesten veränderen, en meer andére diergelijke dingen.

Iemant zal misschien achten dat de verdichting van de ^yverdichting, en niet van de ^zverstaning, ^abepaalt word: dat is, na dat ik iets heb ^bverdicht, en met zekere vrijwilligheit willen toestemmen

l Fictio.

* Het zelfde is ook van d'onderstellingen te verstaan, die gemaakt worden om zekere bewegingen te verklaren, de welken met de verschijnselen der hemelen overëenkomen; behalven dat men, zo men hen tot de hemelsche bewegingen toepast, daar uit de natuur der hemelen besluit, die echter anders kan wezen, voornamelijk dewijl men veel andere oorzaken kan bevatten, om zodanige bewegingen te verklaren.

m Assertiones.

n Fictiones.

o Essentiae.

p Actualitas.

q Existentia.

r Mens.

s Potentia fingendi.

t Musca infinita.

‡ Hier staat aan te merken, dat het dikwijls gebeurt dat de mensch deze benaming van ziel voor zijn geheugenis brengt, en te gelijk enig lighamelijk beelt vormt. Als deze twee dingen hem te gelijk voorkomen, zo meent hy dat hy zich lichtelijk inbeeld en verdicht dat de ziel lighamelijk is, om dat hy de naam niet van de zaak zelve onderscheid.
Ik verzoek hier van de Lezers, dat zy zich niet zullen verhaasten met dit te wederleggen; 't welk zy, gelijk ik verhoop, niet Zullen doen, zo zy naaukeuriglijk op de voorbeelden merken; en gezamentlijk ook op die dingen, de welken volgen.

u Anima.

w Quadrata.

x Fingere.

y Fictio.

z Intellectio.

a Determinari.

b Fingere.

[p. 427]

dat dit dus in de natuur der dingen ^cwezentlijk is, zo brengt dit zo veel te weeg, dat wy het namaals op geen andere wijze zouden konnen denken. Tot een voorbeelt, na dat ik (om met hen te spreken) zodanig een natuur van lighaam verdicht heb, en my door mijn ^dvrijheit heb willen ^eoverreden dat de zelfde zakelijk zodanig is, zo kan ik niet meer een ^fonëindige vlieg ^gverdichten; en na dat ik de ^hwezentheit van de ⁱziel heb verdicht, zo kan ik haar niet langer ^kvierkant verdichten, enz. Maar dit staat t' onderzoeken, Voorëerst, of men ontkent, of men staat toe dat wy iets konnen ^lverstaan. Indien men 't toestaat, zo zal nootzakelijk dit zelfde, 't welk van de ^mverdichting gezegt word, ook van de ⁿverstaning gezegt moeten worden. Maar indien men 't ontkent, zo laat ons, die weten dat wy iets weten, bezien wat 'er gezegt word; te weten dit, dat de ^oziel ^pgevoelen, en op veel ^qwijzen ^rbevatten kan, niet zich zelve, noch de dingen, die ^swezentlijk zijn, maar alleenlijk de genen, die niet in zich, noch nergens zijn: dat is, de ziel kan, uit haar eige kracht alleen ^tgevoelingen, of ^udenkbeelden van dingen, die niet zijn, maken; in voegen dat zy ten deel als God aangemerkt word: wijders, dat wy, of onze ziel, zodanige vrijheit hebben, dat zy ons zelven, of zich zelve, ja haar eige vrijheit dwingt. Want na dat zy iets ^wverdicht, en haar ^xtoestemming gegeven heeft, zo kan zy dit op geen andere wijze denken, noch verdichten: ja zy word ook door deze ^yverdichting gedwongen dit op zodanige wijze te denken, dat het niet tegen de verdichting strijd: gelijk men hier ook gedwongen word ^zd'ongerijmtheden, die ik hier optel, toe te laten, uit oorzaak van de verdichting; en wy zullen, om de zelfden te vernietigen, ons met geen ^abetogingen vermoejen, maar, met hen in hun ^asporeloosheden te laten, bevorderen dat wy uit de woorden, die wy met hen gehad hebben, iets, dat waar is, tot onze zaak trekken; ^*te weten dit,

c Existere.

d Libertas.

e Persuadere.

f Musca infinita.

g Fingere.

h Essentia.

i Aalma.

k Quadrata.

l Intelligere.

m Fictio.

n Intellectio.

o Anima.

p Sentire.

q Modi.

r Percipere.

s Existere.

t Sensationes.

u Ideae.

w Fingere.

x Assensus.

y Fictio.

z Absurda.

a Demonstrationes.

* Hoewel ik dit met d' ervarentheit schijn te besluiten, en dat 'er gezegt word dat dit niets is, om dat'er de betoging ontbreekt, zo zal ik echter de zelfde aan de geen, die haar begeert, verschaffen, te weten op deze wijze. Dewijl 'er in de natuur niets kan zijn, dat tegen haar wetten strijd, maar dewijl alles naar zekere wetten der natuur geschied, om naar zekere wetten haar zekere gewrochten uit te werken; zo volgt hier uit met een onbreekelijke samenschakeling, dat de ziel, als zy de zaak warelijk bevat, voortvaart met voorwerpiglijk zelf de gewrochten te vormen. Bezie hier na, ter plaats, daar ik van het valsch denkbeelt spreek.

[p. 428]

dat de ^cziel, als zy op een ^dverdichte zaak, en die uit haar natuur valsch is, merkt, de zelfde naerstiglijk overweegt, en verstaat, en de dingen, die daar van af te leiden zijn, in een goede ordening afleid; dat de ziel, zeg ik, lichtelijk de ^evalsheit zal ontdekken. En indien de verdichte zaak uit haar natuur waar is, zo zal de ziel, als zy daar op merkt, om haar te verstaan, en met een goede ordening te beginnen daar van af te leiden, gelukkelijk, zonder enige ^fafbreeking, voortvaren: gelijk wy gezien hebben dat uit de ^gvalsche verdichting, terstont bygebracht, het ^hverstant zich voort vertoont heeft om ⁱd' ongerijmtheden daar af, en d'anderen, die daar van afgeleid zijn, te tonen.

Men heeft dan geensins te vrezen dat men iets zal verdichten, zo men de zaak ^kklarelijk en onderscheidelijk verstaat. Want indien men misschien zegt, dat de menschen in een ogenblik tijts in beesten veränderen, zo word dit zeer algemeen gesproken: in voegen dat men in de ^lgeest geen ^mbevatting, of ⁿdenkbeelt, noch ^osamenhanging van ^p't onderwerp, en van ^q't gezeg daar af heeft. Want indien 'er enige ^rbevatting af was, zo zou de ^sgeest gezamentlijk de middel en oorzaken, hoe en waaröm iets gedaan word, konnen zien: behalven dat ook niet op de natuur van 't onderwerp, en van 't gezeg gemerkt word.

Voorts, indien het eerste ^tdenkbeelt slechs niet ^uverdicht is, en d'anderen daar van afgeleid worden, zo zal allengs de ^wverhaasting van te verdichten verdwijnen. Wijders, dewijl het ^xverdicht denkbeelt niet ^yklaar en onderscheiden, maar alleenlijk ^zverwart kan zijn, en dewijl alle ^averwarring hier uit voortkoomt, dat de ^bgeest de gehele zaak, of die uit veel delen te zamen gezet is, alleenlijk ten deel kent, en het bekende niet van 't onbekende onderscheid, en daar beneffens op veel dingen, die in yder zaak begrepen zijn, te gelijk merkt, zonder enig onderscheit te maken; zo volgt daar uit, voorëerst, dat, het ^cdenkbeelt, zo 't van een ^dzeer enkelde zaak is, niet anders, dan klaar en onderscheiden, kan wezen; ten tweeden, dat, indien men de zaak, die uit veel te zamen gezet is, door middel van de ^edenking in delen, die alle zeer enkelt zijn, verdeelt, en op yder deel bezonderlijk merkt, alle verwarring verdwijnen zal; ten darden, dat de ^fverdichting niet ^genkelt kan zijn, maar dat zy uit de ^hsamenzetting van verscheide ⁱverwarde denkbeelden van verscheide zaken en ^kdoeningen, die in de natuur ^lwezentlijk zijn, gemaakt word; of liever dat zy uit een gezament-

c Anima.

d Res ficta.

e Falsitas.

f Interruptio.

g Falsa fictio.

h Intellectus.

i Absurditates.

k Clarè & distinctè.

l Mens.

m Conceptus.

n Idea.

o Coharentia.

p Subjectum.

q Praedicatum.

r Conceptus.

s Mens.

t Idea.

u Ficta.

w Praecipitantia.

x Idea ficta.

y Clara & distincta.

z Confusa.

a Confusio.

b Mens.

c Idea.

d Res simplicissima.

e Cogitatio.

f Fictio.

g Simplex.

h Compositio.

i Ideae confusae.

k Actiones.

l Existere.

[p. 429]

lijke ^*mopmerking, zonder ⁿtoestemming tot zodanige verscheide ^odenkbeelden, voortkoomt. Want indien zy enkelt was, zo zou zy klaar en onderscheiden, en by gevolg ^pwaar zijn: en indien zy uit de ^qsamenzetting van ^ronderscheide denkbeelden bestond, zo zou ook der zelf der samenzetting klaar en onderscheiden, en dieshalven waar wezen. Tot een voorbeelt; na dat wy de natuur van de ^skring, en ook van ^t't vierkant kennen, zo konnen wy deze twee niet te zamenvoegen, en een ^uvierkantige kring, of een ^wvierkantige ziel, en diergelijke dingen, maken.

Laat ons dan kortelijk van 't begin af besluiten, en bezien hoe men niet behoeft te vrezen dat de ^xverdichting zich enigsins met de ^yware denkbeelden zal vermengen. Want wat het eerste denkbeelt aangaat, van 't welk wy eerst gesproken hebben, te weten daar de zaak klarelijk bevat word; wy hebben gezien dat, zo deze zaak, die men klarelijk bevat, en ook haar ^zwezentlijkheit, door zich een ^aeeuwige waarheit is, wy omtrent de zelfde niets konnen ^bverdichten. Doch indien de ^cwezentlijkheit van de ^dbevatte zaak niet een eeuwige waarheit is, zo heeft men alleenlijk te bezorgen dat de wezentlijkheit van de zaak met der zelfder ^ewezentheit vergeleken word, en dat men gelijkelijk op ^fd'ordening der natuur merkt. Wat de tweede ^gverdichting betreft, van de welke wy gezegt hebben dat zy een gezamentlijke ^hopmerking zonder ⁱtoestemming van verscheide ^kverwarde denkbeelden van verscheide zaken en ^ldoeningen is, die in de natuur ^mwezentlijk zijn. Wy hebben ook gezien dat een ⁿzeer enkelde zaak niet ^overdicht, maar ^pverstaan kan worden, gelijk ook een ^qsamengezette zaak, zo wy slechs op d'enkelste delen, uit de welken zy te zamengezet is, merken: ja dat wy ook uit hen geen ^rdoeningen, die niet waar zijn, konnen verdichten; want wy worden te gelijk gedwongen t' aanmerken, hoe en waaröm iets zodanig geschied.

Laat ons, dit dus verstaan hebbende, tot ^sd'onderzoeking van

* Hier staat aan te merken, dat de verdichting, in zich aangemerkt niet veel van de droom verschilt; behalven dat in de dromen d' oorzaken niet voorkomen, die zich voor de genen, de welken wakker zijn, door behulp der zinnen, vertonen. Daar uit men besluit dat deze vertoningen in die tijt niet van de dingen, buiten zich gestelt, vertoont worden. Maar de doling (gelijk terstont zal blijken) bestaat hier in, dat men, wakker zijnde, droomt; en indien dit zeer openbaar is, zo word het suffing genoemt.

m Attentio.

n Assensus.

o Ideae.

p Vera.

q Compositio.

r Ideae distincta.

s Circulas.

t Quadratum.

u Circulus quadratus.

w Anima quadrata.

x Fictio.

y Ideae verae.

z Existentia.

a Veritas aeterna.

b Fingere.

c Existentia.

d Res concepta.

e Essentia.

f Ordo.

g Fictio.

h Attentio.

i Assensus.

k Ideae confusae.

l Actiones.

m Existere.

n Res simplicissima.

o Fingi.

p Intelligi.

q Res compositas.

r Actiones.

s Imquisitio.

[p. 430]

het ^tvalsch denkbeelt voortgaan, om te zien omtrent welke dingen het plaats heeft, en hoe wy ons zullen konnen wachten van in ^uvalsche begrippen te vallen. Dit beide zal niet zwaar aan ons zijn, na dat wy onderzoek omtrent het ^wverdicht denkbeelt gedaan hebben. Want tusschen beide is geen ander ^xonderscheit, dan dat dit leste ^ytoestemming ^zonderstelt; dat is (gelijk wy alreê aangemerkt hebben) dat 'er geen ^aoorzaken voorkomen, terwijl de ^bvertoningen aan hem verschijnen, door de welken hy, gelijk de ^cverdichter, kan besluiten dat zy niet van dingen buiten hem voortkomen, en 't welk bijna niets anders is, dan met ope ogen, of al wakker zijnde, te dromen. Het ^dvalsch denkbeelt dan heeft plaats in, of (om, beter te zeggen) word toegepast aan de ^ewezentlijkheit van een zaak, daar af men de ^fwezentheit kent, of omtrent de wezentheit, op de zelfde wijze, als het verdicht denkbeelt. Dat denkbeelt, 't welk men op de wezentlijkheit toepast, word op de zelfde wijze, als de ^gverdichting, verbetert. Want indien de natuur van de bekende zaak ^hnootzakelijke wezentlijkheit ⁱonderstelt, zo is 't onmogelijk dat wy omtrent de wezentlijkheit dolen. Maar indien de wezentlijkheit niet een ^keeuwige waarheit is, gelijk der zelfder ^lwezentheit; maar indien de ^mnootzakelijkheit, of ⁿonmogelijkheeft van wezentlijk te zijn van ^ouitterlijke oorzaken afhangt, zo heeft men alles op de zelfde wijze te verstaan, als wy gezegt hebben, toen wy van de ^pverdichting spraken, dewijl zy op de zelfde wijze verbetert word.

Wat het ander ^qdenkbeelt aangaat, 't welk tot de ^rwezentheden, of ook tot de ^sdoeningen toegepast word, zodanige ^tbevattingen zijn nootzakelijk altijt ^uverwardelijk uit veischeide verwarde bevattingen van dingen, die in de natuur ^wwezentlijk zijn, te zamen gezet; gelijk dan, als de menschen zich vroedmaken dat 'er ^xgodheden in de bosschen, in de beelden, in de beesten, enz. tegenwoordig zijn; dat 'er lighamen zijn, uit welker ^ysamenzetting alleen het ^zverstant word; dat dode lighamen redeneren, wandelen en spreken; dat God bedrogen kan worden, en diergelijke dingen. Maar ^adenkbeelden, die ^bklaar en onderscheiden zijn, konnen nooit valsch wezen. Want de denkbeelden der dingen, die ^cklarelijk en onderscheidelijk ^dbevat worden, zijn of zeer ^eenkelt, of uit zeer enkelde denkbeelden te zamengezet, dat is van zeer enkelde denkbeelden afgeleid. Voorts, dat een ^fzeer enkelt denkbeelt niet valsch kan zijn, dit zal van yder gezien konnen worden, zo hy weet wat^gwaar, of wat ^hverstant, en ook wat ⁱvalsch is.

t Idea falsa.

u Perceptiones falsae.

w Idea ficta.

x Differentia.

y Assensus.

z Supponere.

a Causae.

b Repraesentamina.

c Fingens.

d Idea falsa.

e Existentia.

f Essentia.

g Fictio.

h Existentia necessaria.

i Supponere.

k Veritas aeterna.

l Essentia.

m Necessitas.

n Impossibilitas existendi.

o Causae externae.

p Fictio.

q Idea.

r Essentiae.

s Actiones.

t Perceptiones.

u Confusè.

w Existere.

x Numina.

y Compositio.

z Intellectus.

a Ideae.

b Clarae & distinctae.

c Clarè & distinctè.

d Concipi.

e Simplicissimae.

f Idea simplicissima.

g Verum.

h Intellectus.

i Falsum.

[p. 431]

Want wat dit aangaat, dat de vorm van 't ware stelt; 't is zeker dat de ^aware denking van de valsche onderscheiden word, niet alleenlijk door ^bd'uitterlijke, maar voornamelijk door ^cd'innerlijke afnoeming. Want indien enig ^dbouwmeester by ordening enig gebou heeft bevat, hoewel zodanig gebou nooit ^ewezentlijk geweest heeft, en ook nooit wezentlijk zal zijn, zo is echter zijn denking waar; en de denking is de zelfde, 't zy het gebou wezentlijk is, of niet. In tegendeel, iemant zegt, tot een voorbeelt, dat Pieter ^fwezentlijk is, en weet echter niet dat Pieter wezentlijk is; deze ^gdenking is, ten opzicht van hem, valsch, of liever niet waar; hoewel Pieter warelijk wezentlijk is; en deze uitspraak, Pieter is wezentlijk, is niet waar, dan ten opzicht van de geen, die zekerlijk wee dat Pieter wezentlijk is. Hier uit volgt dat in de ^hdenkbeelden iets ⁱzakelijk is, door het welk de ware en valsche denkbeelden onderscheiden worden: 't welk nu t' onderzoeken zal zijn, op dat wy het beste ^krichtsnoer der waarheit zouden hebben, (want wy hebben gezegt dat wy onze ^ldenkingen naar het gestelde richtsnoer van het waar denkbeelt moeten bepalen, en dat de ^mmiddel een ⁿweêrkeerige kennis is) en op dat wy ^od' eigenschappen van ^p't verstant zouden kennen. Men heeft niet te zegen dat dit ^qonderscheit hier uit spruit, dat de zaken door hun eerste ^roorzaken te kennen de ^sware denking is; daar in zy zeer veel van de valsche denking verschilt; gelijk wy de zelfde hier voor verklaart hebben. Want de denking, die de ^twezentheit van enig ^ubeginsel ^wvoorwerpiglijk ^xinsluit, word ook ^yware denking genoemt, om dat zy geen ^zoorzaak heeft, en door zich, en in zich gekent word. En dieshalven moet de ^avorm van de ware ^bkennis in de zelfde ^cdenking, zonder ^dbetrekking tot anderen, bestaan, noch het ^evoorwerp, als ^fd' oorzaak kennen, maar van ^g't vermogen, en van de natuur des verstants zelve ^hafhangen. Want indien wy ⁱonderstellen dat het ^kverstant enig nieu ^lwezen had ^mbevat, 't welk nooit ⁿwezentlijk geweest heeft, gelijk anderen Gods verstant bevatten, eer hy de werrelt schiep, (welke ^obevatting warelijk uit geen ^pvoorwerp heeft konnen voortkomen) en uit zodanige ^qbevatting anderen ^rop een behorelijke wijze afleidde, zo zouden alle die ^sdenkingen waar, en van geen uitterlijk voorwerp bepaalt zijn; maar alleenlijk van 't vermogen, en van de natuur van 't verstant afhangen: in voegen dat het geen, 't welk de ^tvorm van de ^uware denking stelt, in de zelfde denking gezocht, en van de natuur van 't verstant afgeleid moet worden. En op dat men dit zou naspeuren, zo laat ons enig ^wwaar denkbeelt voor

a Cogitatio vera.

b Denominatio extrinseca.

c Intrinseca.

d Faber.

e Existere.

f Existere.

g Cogitatio.

h Ideae.

i Reale.

k Norma.

l Cogitationes.

m Methodus.

n Cognitio reflexiva.

o Proprietates.

p Intellectus.

q Differentia.

r Causae.

s Cogitatio vera.

t Essentia.

u Principium.

w Objectivè.

x Involvere.

y Cogitatio vera.

z Causa.

a Forma.

b Cognitio.

c Cogitatio.

d Relatio.

e Objectum.

f Causa.

g Potentia.

h Dependere.

i Supponere.

k Iutellectus.

l Ens.

m Concipere.

n Existere.

o Perceptio.

p Objectum.

q Perceptio.

r Legitimè.

s Cogitationes.

t Forma.

u Cogitatio vera..

w Idea vera.

[p. 432]

ogen stellen, van welks ^xvoorwerp wy ten hoogsten verzekert zijn dat het van onz ^yvermogen van te denken afhangt, en geen voorwerp in de natuur heeft: want in zodanig denkbeelt, gelijk uit het geen blijkt, dat alreê gezegt is, zullen wy lichtelijker het geen, dat wy begeren, ^zopspeuren. Tot een voorbeelt, om de ^abevatting van een ^bbol te maken, ^cverdicht ik ^dd' oorzaak naar mijn believen, te weten dat men een ^ehalve kring rontöm het ^fmiddelpunt draait, en dat de bol als uit deze ^gdrajing voortkoomt. Dit ^hdenkbeelt is waar; en hoewel wy weten dat 'er nooit op deze wijze enige ⁱbol in de natuur voortgekomen is, zo is echter dit ^kbegrip waar, en een zeer gemakkelijke ^lwijze om de ^mbevatting van een bol te ⁿvormen. Nu staat aan te merken, dat dit begrip bevestigt dat de ^ohalve kring draait: welke verzekering valsch zou zijn, zo zy niet aan de ^pbevatting van de bol, of van d' oorzaak, zodanige ^qbeweging ^rbepalende, of ^svolstrektelijk, zo deze ^tbevestiging bloot is, gevoegt was; want dan zou de ^ugeest alleenlijk pogen om niets anders, dan de beweging van de ^whalve kring te bevestigen, die niet in de ^xbevatting van de halve kring begrepen word, noch uit d' oorzaak, die de beweging bepaalt, voortkoomt. De valsheit dan bestaat alleenlijk hier in, dat men van enige zaak iets bevestigt, 't welk in der zelfder bevatting, die wy vormen, niet begrepen is, gelijk de ^ybeweging of ^zrust van de halve kring. Uit het welk volgt, dat ^ad' enkelde denkingen niet anders, dan waar, konnen wezen, gelijk het ^benkelt denkbeelt van de ^chalve kring, van de beweging, en van de ^dhoegrootheit, enz. Wat ^ebevestiging dan deze ^fdenkbeelden begrijpen, zy maakt der zelfder ^gbevatting gelijk; en dieshalven is 't aan ons geöorlost, zonder enige schroom van doling, ^henkelde denkbeelden te ⁱvormen. Daar is dieshalven niets anders overig, dan t'onderzoeken met welk vermogen onze ^kgeest hen kan vormen, en hoe verre dit vermogen zich uitstrekt: want wy, dit gevonden hebbende, zullen lichtelijk het ^lbegrip van 't geen zien, tot de welke wy onze kennis konnen brengen; dewijl het zeker is dat deze macht daar af zich niet tot in ^m't onëindig uitstrekt. Want als wy iets van enig ding bevestigen, 't welk in de ⁿbevatting, die wy daar of vormen, niet begrepen is, zo wijst dit het gebrek van onz ^obegrip aan, of dat wy als ^pverminkte en verwarde denkingen, of ^qdenkbeelden hebben; vermits wy gezien hebben dat de ^rbeweging van de ^shalve kring valsch is, als zy bloot in de geest is, maar waar, zo men haar by de bevatting van de ^tbol, of by de ^ubevatting van enige oorzaak voegt, die zodanige beweging ^wbepaalt. Doch in-

x Objectum.

y Vis cogitandi.

z Investigare.

a Conceptus.

b Globus.

c Fingere.

d Causa.

e Semicirculus.

f Centrum.

g Rotatio.

h Idea.

i Globus.

k Perceptio.

l Modus.

m Conceptus.

n Formare.

o Simicirculus.

p Conceptus.

q Motus.

r Determinare.

s Absolutè.

t Affirmatio.

u Mens.

w Semicirculus.

x Conceptus.

y Motus.

z Quies.

a Cogitationes simplices.

b Idea simplex.

c Semicirculus.

d Quantitas.

e Affirmatio.

f Ideae.

g Conceptus.

h Ideae simplices.

i Formare.

k Mens.

l Summa.

m Infinitum.

n Conceptus.

o Perceptio.

p Cogitationes mutilatae & truncatae.

q Ideae.

r Motus.

s Semicirculus.

t Globus.

u Conceptus.

w Determinare.

[p. 433]

dien dit tot de natuur van enig ^xdenkend wezend behoort, gelijk het in 't eerst schijnt; namelijk, ^yware, of ^zevenmatige denkingen te vormen: zo is 't zeker dat ^ad' onëvenmatige denkbeelden alleenlijk hier uit in ons hun oorsprong hebben, dat wy een deel van enig denkend wezend zijn, van 't welk enige ^bdenkingen gantschelijk, en enigen alleenlijk ten deel onze ziel stellen.

Maar het geen, dat noch t' aanmerken staat, en 't welk omtrent de verdichting niet de moeite waardig was aan te merken, daar in echter zeer groot bedroch plaats heeft, is, dat, als het gebeurt dat enige dingen, die in ^rd' inbeelding voorkomen, ook in ^s't verstant zijn, dat is, dat zy ^tklarelijk en onderscheidelijk ^ubevat worden; dat, zeg ik, zo lang het ^wklare niet van 't ^xverwarde ^yonderscheiden word, de ^zzekerheit, dat is het ^awaar denkbeelt met de dingen, die niet onderscheiden zijn, vermengt word. Tot een voorbeelt, enigen der Stoïschen hebben misschien de naam van ^bziel gehoort, en ook dat zy onsterffelijk is; al 't welk zy alleenlijk zich ^cverwardelijk inbeeldden. Zy beeldden zich ook met enen in, en verstonden dat zekere ^dzeer fijne lighamen alle d' anderen deurdrongen, en van geen lighamen deurgedrongen wierden. Als zy alle deze dingen zich te gelijk ^einbeeldden, met bygaande verzekertheit van deze ^fkundigheit, zo wierden zy terstont verzekert dat de ^ggeest zulk een zeer ^hfijn lighaam was, en dat de fijnste lighamen niet ⁱgedeelt wierden, enz. Maar wy konnen ook hier af ontslagen worden, als wy naar ^k't richtsnoer van een ^lwaar voorgestelt denkbeelt pogen alle onze ^mbegrippen te regelen, met, gelijk wy in 't begin gezegt hebben, ons van die dingen te wachten, die wy uit het gehoor, of uit de ⁿlosse ervarentheit hebben. Voeg 'er by, dat zodanig bedroch hier uit spruit, dat men de dingen al ^ot' afgetrokken bevat: want uit zich zelf is klaar genoech, dat ik dit, 't welk ik in zijn ^pwaar voorwerp ^qbevat, niet aan een ander kan toepassen. Eindelijk spruit het ook hier uit, dat men d' eerste ^rbeginselen van de gehele natuur niet verstaat; daar door men, zonder ordening voortgaande, en de natuur met ^safgetrokke dingen, schoon zy ware ^tkundigheden zijn, verwarrende, zich zelf verwart, en d' ordening der natuur omkeert. Doch wy, indien wy niet al ^ut' afgetrokken voortgaan, en indien wy van d' eerste beginselen, dat is van de bron en oorsprong der natuur, zo haast als 't mogelijk is, beginnen, hebben geensins voor zodanig bedroch te vrezen.

Voorts, wat de ^wkennis van d' oorsprong der natuur aangaat, men heeft gantschelijk niet te vrezen dat wy de zelfde met ^xd'afge-

x Ens cogitans.

y Vera.

z Adaequatae Ideae.

a Ideae inadaequatae.

b Cogitationes.

r Imaginatio.

s Intellectus.

t Clarè & distrinctè.

u Concipi.

w Distinctum.

x Confusum.

y Distingui.

z Certitudo.

a Idea vera.

b Anima.

c Confusè.

d Corpora subtilissima.

e Imaginari.

f Axioma.

g Mens.

h Corpus suptilissimum.

i Dividi.

k Norma.

l Idea verae data.

m Perceptiones.

n Experientia vaega.

o Abstractè.

p Objectium verum.

q Concipere.

r Elementa.

s Abstracta.

t Axiomata.

u Abstractè.

w Cognitio.

x Abstractè.

[p. 434]

trokke dingen zullen vermengen. Want als men iets ^yafgetrokken ^zbevat, gelijk alle ^aalgemenen zijn, zo worden zy altijt bredelijker in ^b't verstant ^cbegrepen, dan hun ^dbezonderen warelijk in de natuur ^ewezentlijk konnen wezen. Wijders, dewijl 'er in de natuur veel dingen zijn, welker ^fonderscheit zeer klein is, en naauwelijks verstaan kan worden, zo kan (indien men hen ^gafgetrokken bevat) lichtelijk gebeuren dat zy verwart worden. Maar dewijl men ^hd' oorsprong van de natuur (gelijk men namaals zal zien) niet ⁱafgetrokkelijk, noch ^kalgemenelijk kan bevatten, noch bredelijker in 't verstant uitstrekken, dan zy warelijk is, en zy geen gelijkheit met de veränderlijke dingen heeft; zo heeft men omtrent des zelfs ^ldenkbeelt voor geen ^mverwarring te vrezen, zo wy slechs het ⁿrichtsnoer der waarheit, hier voor alreê getoont, volgen. Want dit is een enig en ^*onëindig ^owezend, dat is alle ^pwezen en buiten 't welk geen ^†wezen is.

Tot hier toe hebben wy van ^q't valsch denkbeelt gesproken. Nu is noch overig het ^rtwijffelächtig denkbeelt t' onderzoeken: dat is t' onderzoeken welke dingen het zijn, die ons in twijffel konnen trekken; en met enen hoe de ^ftwijffeling wechgenomen zal worden. Ik spreek van de ware twijffeling in de ^ggeest, en niet van de gene, daar af wy deurgaans horen, als iemant met de woorden zegt dat hy twijffelt, schoon het ^hgemoed buiten alle twijffeling is: want dit te ⁱverbeteren behoort niet tot de ^kmiddel, maar eerder tot het ^londerzoek van ^mhardnekkigheit, en van der zelfder ⁿverbetering. In de geest dan rijst geen ^otwijffeling door de zaak zelve, aan de welke getwijffelt word; dat is indien in de ^pgeest niet meer, dan een enig ^qdenkbeelt, 't zy waar, of valsch is, zo zal 'er geen twijffeling wezen, noch ook zekerheit, maar alleenlijk zulke gevoeling en gewaarwording: want zy is niets anders, dan zodanige ^rgevoeling, of gewaarwording. Maar de twijffeling zal door een ander denkbeelt zijn, 't welk niet zo ^sklaar en onderscheiden is, dat wy daar uit iets zeker omtrent de zaak, van de welke men twijffelt, konnen besluiten: dat is, het ^tdenkbeelt, 't welk ons in twijf-

y Abstractè.

z Concipere.

a Universalia.

b Intellectum.

c Comprehendi.

d Singularia.

e Existere.

f Differentia.

g Abstractè.

h Origo.

i Abstractè.

k Universaliter.

l Idea.

m Confusio.

n Norma.

* Dit zijn geen toeëigeningen van God, die zijn wezentheit tonen; gelijk ik in de Wijsbegeerte zal aanwijzen.

o Ens.

p Esse.

† Dit is hier alreê betoogt. Want indien zodanig wezend niet wezentlijk is, zo zou het nooit voortgebracht konnen worden; en dieshalven zou de geest meer konnen verstaan, dan de natuur uitwerken: 't welk, gelijk wy hier voor getoont hebben, valsch is.

q Idea falsa.

r Idea dubia.

f Dubitatio.

g Mens.

h Animus.

i Emendare.

k Methodus.

l Inquisitio.

m Pertinacia.

n Emendatio.

o Dubitatio.

p Mens.

q Idea.

r Sensatio.

s Clara & distincta.

t Idea.

[p. 435]

feling brengt, is niet klaar en onderscheiden. Tot een voorbeelt, indien niemant ooit op de ^wbedriegelijkheit der ^xzinnen, of op d' ervarentheit, of op iets, wat het ook is, gedacht heeft, hy zal nooit twijffelen of de Zon groter, of kleinder is, dan zy schijnt. De boeren verwonderen zich ook deurgaans, als zy horen dat de Zon veel groter is, dan d' aardbodem. Maar de ^ytwijffeling rijst hier uit, dat men op de ^zbedriegelijkheit der ^azinnen denkt; dat is, men weet dat de zinnen ons somtijts bedrogen hebben; maar men weet dit alleenlijk verwardelijk; want men weet niet hoe de zinnen bedriegen. En indien iemant, na de twijffeling, de ware kennis heeft verkregen, en hoe, door der zelfder ^bwerktuigen, de dingen zich op hun ^ctusschenwijtte vertonen; zo word de twijffeling weêr wechgenomen. Hier uit volgt dan dat wy, schoon misschien enig bedrieger God was, die ons, zelfs in de zekerste dingen, bedroog, de ^dware denkbeelden niet in twijffel konnen trekken, dan zo lang, als wy geen ^eklare en onderscheide denkbeelt van God hebben: dat is, indien wy op de kennis merken, die wy van d'oorsprong aller dingen hebben, en niets vinden, 't welk ons leert en aanwijst dat hy geen bedrieger is, te weten met die kennis, daar meê wy, als wy op de natuur van de ^fdriehoek merken, bevinden dat zijn drie ^ghoeken met twee ^hrechte hoeken ⁱgelijk zijn, zo blijst de twijffeling. Maar indien wy zodanige kennis van God, als wy van de driehoek hebben, zo word alle twijffeling wechgenomen: en op de zelfde wijze, daar door wy tot zodanige kennis van de driehoek konnen komen, hoewel wy niet verzekert zijn of enig opperste bedrieger ons bedriegt; op de zelfde konnen wy ook tot zodanige kennis van God komen, schoon wy niet zekerlijk weten of 'er een opperste bedrieger is. Indien wy deze kennis hebben, zy zal, gelijk ik zeg, genoech zijn om alle ^ktwijffeling, die wy van de ^lklare en onderscheide denkbeelden konnen hebben, wech te nemen. Wijders, indien iemant langs de rechte weg gaat, met t' onderzoeken wat eerst t' onderzoeken staat, zonder de ^msamenschakeling der dingen af te breken, en indien hy weet hoe men de ⁿgeschillen moet ^obepalen, eer men zich tot der zelfder naspeuring begeeft, zo zal hy nooit andere, dan de ^pzekerste, dat is ^qklare en onderscheide denkbeelden hebben. Want de ^rtwijffeling is niets anders, dan een ^sschorssing van ^tgemoed omtrent enige ^ubevestiging, of ^wontkenning van 't geen, 't welk het zou bevestigen, of ontkennen, zo 'er niet iets voorquam, door welks onkunde de kennis van de zaak onvolmaakt moet wezen: daar uit men besluiten kan dat de

w Fallacia.

x Sensus.

y Dubitatio.

z Fallacia.

a Sensus.

b Instrumenta.

c Distantia.

d Ideae verae.

e Idea clara & distincta.

f Triangulus.

g Anguli.

h Anguli recti.

i AEquales.

k Dubitatio.

l Ideae clarae & distinctae.

m Concatenatio.

n Quaestiones.

o Determinare.

p Certissimae.

q Clara & distinctae Ideae.

r Dubitatio.

s Suspensio.

t Animus.

u Affirmatio.

w Negatio.

[p. 436]

twijffeling altijt hier uit spruit, dat de dingen zonder ordening onderzocht en nagespeurt worden.

Dit zijn de dingen, die ik belooft heb in dit eerste deel van de ^xmiddel te geven. Maar om niets van 't geen achter te laten, dat tot de kennis van 't verstant, en van des zelfs krachten dienstig kan zijn, zo zal ik hier noch enige weinige dingen van de ^ygeheugenis en ^zvergeeting bijvoegen: in 't welk dit voornamelijk staat aan te merken, dat de geheugenis door, en ook zonder behulp van ^a't verstant versterkt word. Want, wat het eerste aangaat, hoe een zaak ^bverstanelijker is, hoe zy ook lichtelijker word onthouden; in tegendeel, hoe zy min verstanelijk is, hoe zy lichtelijker uit de geheugenis geraakt. Tot een voorbeelt, indien men aan iemant een menigte van ^closse woorden geeft, die niet aan malkander hangen, hy zal de zelfden veel zwarelijker konnen onthouden, dan of men hen als een verhaal aan hem gaf. Zy word ook zonder behulp van ^d't verstant versterkt, te weten door zekere kracht, door de welk ^ed' inbeelding, of het geen, dat men de ^fgemene zin noemt, van enig bezonder ^glighamelijk ding aangedaan word. Ik zeg ^hbezonder; want d' inbeelding word allenlijk van de bezondere dingen ⁱaangedaan. Tot een voorbeelt, indien iemant een enig ^ktoonneelspel van liefde gelezen heeft, hy zal het zelfde zeer wel onthouden, zo lang hy niet veel andere diergelijken leest; om dat het zelfde alleen in ^ld' inbeelding krachtig is. Maar indien 'er veel diergelijken zijn, zo ^mbeeldden wy hen alle te gelijk in, en verwarren hen lichtelijk. Ik zeg ook ⁿlighamelijk, om dat d' inbeelding alleenlijk van de lighamen aangedaan word. Dewijl dan de ^ogeheugenis door het ^pverstant, en ook zonder 't verstant gesterkt word, zo besluit men daar uit dat de zelfde iets ^qverscheiden van 't verstant is, en dat omtrent het verstant, in zich zelf aangeschout, de geheugenis en ^rvergeeting geen plaats heeft. Wat zal dan de geheugenis wezen? Niets anders, dan een ^sgevoeling der ^tindrukkingen van de harssenen, gezamentlijk met de ^udenking tot de ^wbepaalde ^*during

x Methodus.

y Memoria.

z Oblivio.

a Intellectus.

b Magis intelligibilis.

c Verba soluta.

d Intellectus.

e Imaginatio.

f Sensus communis.

g Res corporea.

h Singularis.

i Affici.

k Comaedia.

l Imaginatio.

m Imaginari.

n Corporea.

o Memoria.

p Intellectus.

q Diversum.

r Oblivio.

s Sensatio.

t Impressiones.

u Cogitatio.

w Duratio determinata.

* Maar indien de during een onbepaalde geheugenis van dat ding is, zo is zy onvolmaakt; 't welk yder ook van de natuur schijnt geleert te hebben. Want om iemant in 't geen, dat hy zegt, beter te geloven, zo vragen wy dikwijls wanneer, en waar het gebeurt is. Hoewel de denkbeelden zelven ook hun during in de ziel hebben, echter, om dat wy gewent zijn de during door behulp van enige maat van beweging te bepalen, 't welk ook door behulp van d'inbeelding geschied, zo merken wy tot noch toe op geen geheugenis, die gantschelijk tot de ziel behoort.

[p. 437]

der gevoeling; 't welk ook van de ^xherdenking getoont word: want de ^yziel denkt daar aan die gevoeling, maar niet onder een ^zgedurige en verknochte during. In dezer voegen dan is het ^adenkbeelt van deze ^bgevoeling niet de ^cduring zelve van de gevoeling, te weten de ^dgeheugenis zelve. Doch of de denkbeelden zelven enige ^ekreuking, of verderf lijden; wy zullen dit in de ^fVerhandeling der ^gWijsbegeerte zien. Maar indien dit aan iemant zeer ongerijmt scheen, zo zal het tot onz ooggemerk genoech zijn dat hy gedenkt dat, hoe een zaak ^hbezonderer is, hoe zy lichtelijker onthouden word, gelijk uit het voorbeelt van het ⁱtoonneelspel, terstont bijgebracht, blijkt. Wijders, hoe een zaak ^kverstanelijker is, hoe men haar ook lichtelijker kan onthouden: in voegen dat wy een zaak, die ^lmeest bezonder en verstanelijk is, nootzakelijk moeten onthouden.

Op deze wijze hebben wy ^monderscheit tusschen het ⁿwaar denkbeelt, en d' andere ^obegrippen gemaakt, en getoont dat de ^pverdichte, valsche en d' andere denkbeelden hun oorsprong van ^qd' inbeelding hebben, dat is van enige ^rgevallige, en (om zo te spreken) losse gevoelingen, die niet uit het ^svermogen van de ^tziel, maar uit ^uuitterlijke oorzaken spruiten, naar dat het lighaam, 't zy in het dromen, of in 't waken, verscheide ^wbewegingen ontfangt. Neem hier, zo 't u belieft, voor inbeelding alles, dat gy begeert, zo het slechs van 't verstant verscheiden is, en zo de ziel gantschelijk daar af lijd. Niemant heeft dieshalven zich hier te verwonderen dat ik hier, daar ik noch niet bewezen heb dat 'er lighaam is, en andere nootzakelijke dingen, echter van inbeelding, van lighaam, en van des zelfs gesteltenis spreek, te weten, gelijk ik gezegt heb, dat het is als iets, dat ik begrijp, na dat ik weet dat'er iets los en onbewust is, en van 't welk de ziel gantschelijk lijd, en te gelijk weet hoe wy, door behulp van 't verstant, daar af verlost en ontslagen worden.

Wy hebben getoont dat het ^xwaar denkbeelt ^yenkelt, of uit enkelden te zamen gezet is, en 't welk toont hoe, en waaröm iets is, of gemaakt word, en dat des zelfs ^zvoorwerpige gewrochten in de ^aziel voortkomen naar ^bmate van de ^cvormelijkheit van des zelfs ^dvoorwerp; 't welk het zelfde is, als dat d'Ouden gezegt hebben, te weten dat de ware ^ewetenschap van ^fd'oorzaak tot de ^ggewrochten voortgaat; behalven dat zy, by mijn weten, nooit, gelijk wy hier, hebben begrepen dat de ziel, volgens zekere wetten, werkt, en als zeker ^hgeestelijk zelfsbeweegsel is. Daar uit wy, voor zo veel in 't begin mogelijk is geweest, ⁱkennis van ons

x Reminiscentia.

y Anima.

z Duratio continua.

a Idea.

b Sensatio.

c Duratio.

d Memoria.

e Corruptio.

f Tractatus.

g Philosophia.

h Singularior

i Comaedia.

k Intelligibilior.

l Maximè singularis.

m Distinctio.

n Idea vera.

o Perceptiones.

p Fictae, falsae & aliae Ideae.

q Imaginatio.

r Sensationes fortuitae, & soluta.

s Potentia.

t Anima.

u Causae externae.

w Motus.

x Idea vera.

y Simplex.

z Effectus objectivi.

a Anima.

b Ratio.

c Formalitas.

d Subjectum.

e Scientia.

f Causa.

g Effectus.

h Automa spirituale.

i Notitia.

[p. 438]

^kverstant, en zodanig ^lrichtsnoer van 't waar ^mdenkbeelt hebben verkregen, dat wy nu niet vrezen, dat wy de dingen, die waar zijn, met de valschen, of verdichten zullen vermengen en verwarren. Wy zullen ons ook geensins verwonderen waaröm wy enige dingen ⁿverstaan, die niet onder ^od' inbeelding vallen, en waaröm anderen in d' inbeelding zijn, die gantschelijk tegen 't verstant strijden, en eindelijk anderen met het verstant overëenkomen, dewijl wy weten dat de ^pwerkingen, van de welken d' inbeeldingen voortgebracht worden, volgens andere wetten geschieden, die gantschelijk van de ^qwetten des ^rverstants verscheiden zijn, en dat de ziel omtrent d' inbeelding alleenlijk als ^slijdende is. Hier uit blijkt ook hoe lichtelijk de genen, die geen ^tnaaukeurig onderscheit tusschen ^ud' inbeelding en ^wverstaning maken, in grote dolingen konnen vallen; gelijk, tot een voorbeelt, in dezen, dat ^xd' uitgestrektheit in een plaats moet zijn, dat zy ^yeindig moet wezen, dat haar delen ^zzakelijk van malkander worden onderscheiden, dat zy d' eerste en enige grontvest aller dingen is, en in d' een tijt groter plaats beslaat, dan in d' ander, en veel andere diergelijke dingen, die alle gantschelijk tegen de waarheit strijden, gelijk wy in zijn plaats zullen tonen.

Wijders, dewijl de ^awoorden een deel van ^bd' inbeelding zijn, dat is dat wy, naar dat zy, gelijk ^clos, uit enige ^dgesteltheit des lighaams in de ^egeheugenis te zamengezet worden, veel ^fbevattingen ^gverdichten; zo heeft men niet te twijffelen of de woorden konnen, zo wel als d' inbeelding, oorzaak van veel en grote ^hdolingen zijn, zo wy ons niet ten hoogsten daar af wachten. Voeg hier by, dat zy naar de ⁱlust en 't believen van 't gemeen te zamen zijn gestelt: in voegen dat zy niets anders zijn, dan tekenen van dingen, voor zo veel de zelfden in ^kd' inbeelding, en niet voor zo veel zy in ^l't verstant plaats hebben. Dit blijkt klarelijk hier uit, dat men aan alle de dingen, die in 't verstant, en niet in d' inbeelding zijn, dikwijls ^montkennige namen heeft gegeven, gelijk ⁿonlighamelijk, ^ooneindig, enz. en ook dat men veel dingen, die warelijk ^pbevestiglijk zijn, ^qontkenniglijk uitdrukt: en weêr recht anders; gelijk ongeschapen, onäfhangende, onëindig, onsterftelijk, enz. te weten om dat men de ^rtegengestelden daar af veel lichtelijker inbeeld, en dieshalven aan d' eerste menschen eerder zijn voorgekomen, en ^sstellige namen hebben verkregen. ^*Voorts, wy mijden een andere grote

k Intellectus.

l Norma.

m Idea.

n Intelligere.

o Imaginatio.

p Operationes.

q Leges.

r Intellectus.

s Patiens.

t Distinctio accurata.

u Imaginatio.

w Intellectio.

x Extensio.

y Finita.

z Realiter.

a Verba.

b Imaginatio.

c Vaga.

d Dispositio.

e Memoria.

f Conceptus.

g Fingere.

h Errores.

i Ad libitum & captum.

k Imaginatio.

l Intellectus.

m Nomina negativa.

n Incorporeum.

o Infinitum.

p Affirmativa.

q Negativè.

r Contraria.

s Nomina affirmativa.

* Wy bevestigen en ontkennen veel dingen, om dat de natuur der woorden lijd dat men dit bevestigt en ontkent, doch niet de natuur der dingen: in voegen dat wy, hier af onkundig, lichtelijk iets, dat valsch is, voor waar aanneemen.

[p. 439]

oorzaak van verwarring, en de welke maakt dat het verstant niet weêr tot zich keert; te weten, als wy geen ^tonderscheit tusschen ^uinbeelding en ^wverstaning maken, zo menen wy dat de dingen, die wy ons lichtelijker inbeelden, klaarder aan ons zijn; en wy menen dat wy 't geen, 't welk wy ^xverstaan, ^yinbeelden. Daar uit dan spruit dat wy de dingen, die men ^zna stellen moest, ^aeerst stelt, en dus de ware ordening van voort te gaan verkeert, en niets ^bwettiglijk besluit.

Voorts, ^‡om eindelijk tot het tweede deel van deze ^cmiddel te komen, zo zal ik eerst onz ^dooggemerk in deze ^emiddel voorstellen, en daar na de ^fmiddelen, om daar toe te geraken. ^g't Ooggemerk, dan is, ^hklare en onderscheide denkbeelden te hebben; te weten zodanigen, die uit de ⁱzuivere geest, en niet uit de ^kgevallige bewegingen des lighaams gemaakt zijn. Wijders, wy zullen pogen alle denkbeelden tot een enig te brengen; te weten met hen op zodanige wijze te zamen te schakelen, en te schikken, dat onze geest, zo veel als mogelijk is, ^lvoorwerpiglijk de ^mvormelijkheit van de natuur, voor zo veel het geheel, en voor zo veel haar delen aangaat, vertoont.

Wat het eerste aangaat, tot onz uitterste ⁿeinde en ooggemerk, gelijk wy alreê gezegt hebben, word verëischt dat men de zaak van haar ^owezentheit alleen, of uit haar ^pnaaste oorzaak bevat: te weten, indien de zaak in zich is, of, gelijk men gemenelijk zegt, ^qd'oorzaak van zich, zo moet zy uit haar wezentheit alleen verstaan worden: doch indien de zaak niet in zich is, maar ^roorzaak om wezentlijk te zijn verëischt, zo moet men haar door haar naaste oorzaak verstaan. Want warelijk ^*de ^skennis van ^t't gewrocht is niets anders, dan volmaakter kennis van d' oorzaak te verkrijgen. Dieshalven, zo lang wy van ^u't onderzoek der dingen handelen, zullen wy nooit iets uit ^wd' afgetrokke dingen konnen besluiten; en wy zullen ons ten hoogsten moeten wachten van de dingen, die alleenlijk

t Distinctio.

u Imaginatio.

w Intellectio.

x Intelligere.

y Imaginari.

z Postponenda.

a Anteponere.

b Legitimè.

‡ De voornaamste regel van dit deel is, gelijk uit het eerste deel volgt, alle de denkbeelden, die wy uit het zuiver verstant in ons gevonden hebben, weér over te zien, om hen van de genen, die wy ons inbeelden, t' onderscheiden; 't welk uit d' eigenschappen van yder, te weten van d' inbeelding, en van 't verstant, gehaalt zal moeten worden.

c Methodus.

d Scopus.

e Methodus.

f Media.

g Scopus.

h Clarè & distinctae ideae.

i Mens pura.

k Motus fortuiti.

l Objectivè.

m Formalitas.

n Finis.

o Essentia.

p Causa proxima.

q Causa sui.

r Causa existendi.

* Men heeft aan te merken, dat hier uit blijkt dat wy niets van de natuur wettelijk, of behorelijk konnen verstaan, of wy maken te gelijk de kennis van d' eerste oorzaak, of van God groter en ruimer.

s Cognitio.

t Effectus.

u Inquisitio.

w Abstracta.

[p. 440]

in 't verstant gevonden worden, met de genen, die in de zaak zijn, te vermengen. Maar het beste ^xbesluit zal uit enige ^ybezondere bevestiglijke wezentheit, of uit de ^zware en wettige bepaling gehaalt moeten worden. Want het ^averstant kan niet van ^bd' algemene kundigheden alleen tot de ^cbezonderen afdalen; dewijl de kundigheden zich tot aan ^dd' onëindigen uitstrekken, en het verstant niet meer bepalen tot het een, dan tot het ander bezonder t'aanschouwen. Dieshalven, de rechte middel van te vinden is uit enige ^egestelde bepaling de denkingen te ^fvormen: 't welk zo veel te gelukkiglijker en gemakkelijker zal voortgaan, naar dat wy enige zaak beter zullen bepaalt hebben: in voegen dat de grontvest van het tweede van deze ^gmiddel, hier alleen op steunt, namelijk de ^hvoorwaarden van een ⁱgoede bepaling te kennen, en daar na in de ^kwijze van hen te vinden. Ik zal dan eerst van de voorwaarden der bepaling handelen. De bepaling dan, om volmaakt genoemt te worden, zal ^ld' innerlijke wezentheit van de zaak moeten verklaren, en wel verzorgen dat men niet in der zelfder plaats enige eigen gebruikt. Om andere ^mvoorbeelden achter te laten, op dat het niet zou schijnen dat ik de dolingen van anderen wil ondekken, zo zal ik, om dit te verklaren, alleenlijk een voorbeelt van enige ⁿafgetrokke zaak bybrengen, van 't welk het even veel is hoe zy ^obepaalt word; te weten van een ^pkring: want indien men de zelfde bepaalt een ^qgestalte te zijn, welker ^rlijnen, van het ^smiddelpunt, tot ^td' omtrek getrokken, ^ugelijk en even groot zijn, zo zal yder wel zien dat zodanige bepaling geensins de ^wwezentheit van de ^xkring, maar alleenlijk enige ^yeigenschap daar af uitdrukt: en hoewel, gelijk ik gezegt heb, dit omtrent de ^zgestalte, en omtrent de ^awezenden der reden van weinig belang is, zo is het echter van groot gewicht omtrent de ^bnaturelijke en zakelijke wezenden: te weten om dat men ^cd' eigenschappen der dingen niet verstaat, terwijl men in der zelfder wezentheden onkundig is. Indien wy dezen willen voorbygaan, zo zullen wy nootzakelijk de ^dsamenschakeling van 't verstant, de welke die van de natuur moet vertonen, omkeeren, en gantschelijk van onz ooggemerk afdwalen. Om dan van dit quaat verlost en ontslagen te worden, zo zullen in de bepaling deze dingen waar te nemen zijn.

1. Indien de zaak geschapen is, zo zal, gelijk wy gezegt hebben, de ^ebepaling de ^fnaaste oorzaak moeten begrijpen: te weten, de ^gkring zal, volgens deze wet, dus bepaalt moeten worden, dat hy een ^hgestalte is, de welke van zeker ⁱlijn getrokken word, van de welke

x Conclusio.

y Essentia affirmativa singularis.

z Vera & legitima definitio.

a Intellectus.

b Axiomata universalia.

c Singularia.

d Infinita.

e Data definitio.

f Formare.

g Methodus.

h Conditiones.

i Definitio bona.

k Modus.

l Essentia interna.

m Exempla.

n Res abstracta.

o Definire.

p Circulus.

q Figura.

r Lineae.

s Centrum.

t Circumferentia.

u AEquales.

w Essentia.

x Circulas.

y Proprietas.

z Figura.

a Entia rationis.

b Entia Physica & rationis.

c Proprietas.

d Concatenatio.

e Definitio.

f Causa proxima.

g Circulus.

h Figura.

[p. 441]

't een ^kuitterste ^lvast, en 't ander ^mbewegelijk is; welke bepaling klarelijk de naaste oorzaak begrijpt.

2. Zodanige ⁿbevatting van een zaak, of ^obepaling word vereischt, dat alle ^pd' eigenschappen van de zaak, als zy alleen, en niet met anderen te zamen gevoegt, aangeschout word, daar uit besloten konnen worden; gelijk in deze bepaling van de kring te zien is: want men kan daar uit lichtelijk besluiten, dat alle de ^qlijnen, van het ^rmiddelpunt tot ^sd' omtrek getrokken, ^tgelijk en even groot zijn. Voorts, dat zulks in een ^ubepaling nootzakelijk verëischt word, dit blijkt zo klarelijk aan de geen, die wel opmerkt, dat het niet de moeite waerdig schijnt om in des zelfs ^wbetoging langer te blijven; noch ook uit het tweede ^xverëischte te tonen dat alle ^ybepaling ^zbevestiglijk moet zijn. Ik spreek van een ^averstanige bevestiging, en bekreun my weinig met de ^bwoordelijke, die, uit oorzaak van de schaarsheit der woorden, somtijts misschien ^contkenniglijk uitgedrukt zou konnen worden, schoon de zelfde ^dbevestiglijk verstaan word.

Doch deze dingen worden tot de ^ebepaling van een ^fongeschape zaak verëischt.

1. Dat de bepaling alle ^goorzaak ^huitsluit; dat is, dat het ⁱvoorwerp, tot zijn verklaring, geen ander, dan zijn eige ^kwezen behoeft.

2. Dat 'er, als men de bepaling van deze zaak gegeven heeft, geen geschil, van of zy is, overblijft.

3. Dat zy, zo veel de ^lgeest aangaat, geen ^mzelfstandigen heeft, die in byvoeghelijken verändert konnen worden: dat is, dat men men haar door geen ^oafgetrokkenen moet verklaren.

4. En eindelijk (hoewel het niet zeer nootzakelijk is dit aan te merken) word verëischt, dat uit der zelfder ^pbepaling alle haar ^qeigenschappen verklaart worden: alle welke dingen klaar en openbaar voor de geen zijn, die ^rnaaukeuriglijk daar op merkt.

Ik heb ook gezegt, dat het ^sbeste besluit uit enige ^tbezondere bevestiglijke wezentheit gehaalt zal moeten worden. Want hoe het ^udenkbeelt ^wbezonderer is, hoe het ^xonderscheidelijker, en dieshalven ook ^yklaarder is; en om deze oorzaak staat ons meest naar de kennis der bezondere dingen te trachten.

Wat ^zd' ordening aangaat, en op dat' alle onze ^abegrijpingen geschikt en verëenigt zouden worden; hier toe word verëischt dat wy, zo haast als 't mogelijk is, en de reden het verëischt, onderzoeken of 'er enig ^bwezend, en te gelijk hoedanig het, is, welk d' oorzaak

k Extremitas.

l Fixa.

m Mobilis.

n Conceptus.

o Definitio.

p Proprietates.

q Lineae.

r Centrum.

s Circumferentia.

t AEquales.

u Definitio.

w Demonstratio.

x Requisitum.

y Definitio.

z Affirmativa.

a Affirmatio intellectiva.

b Verbalis.

c Negativè.

d Affirmativè.

e Definitio.

f Res increata.

g Causa.

h Secludere.

i Objectum.

k Esse.

l Mens.

m Substantiva.

o Abstracta.

p Definitio.

q Proprietates.

r Accuratè.

s Conclusio optima.

t Essentia particularis affirmativa.

u Idea.

w Specialior.

x Distinctior.

y Clarior.

z Ordo.

a Perceptiones.

b Ens.

[p. 442]

van alle dingen is: in voegen dat des zelfs ^cvoorwerpige wezentheit ook ^dd' oorzaak van alle onze ^edenkbeelden is; en dan zou onze ^fgeest, gelijk wy gezegt hebben, de natuur ten hoogsten vertonen en afbeelden: want zy zal der zelfder ^gwezentheit en ^hordening, en de ⁱverëniging ^kvoorwerpiglijk hebben. Wy konnen dan hier uit zien, hoe nodig het aan ons is, dat wy altijt alle onze ^ldenkbeelden van de ^mnaturelijke dingen, of van de ⁿzakelijke wezenden, zo veel als mogelijk is, afleiden, met, volgens de ^orijg der ^poorzaken, van 't een ^qzakelijk wezend tot het ander zakelijk wezend, zonder tot ^rafgetrokke en algemene dingen, voort te gaan; of uit hen iets ^szakelijk te besluiten, of op dat zy uit iets zakelijk besloten zouden worden: want zy beide breken de ware ^tvoortgang van 't verstant af. Doch men heeft aan te merken dat ik hier by de ^urijg der oorzaken, en der ^wzakelijke wezenden niet de rijg der bezondere veränderlijke dingen versta, maar alleenlijk de rijg der bestandige en eeuwige dingen: want het zou voor de menschelijke zwakheit onmogelijk wezen de rijg der bezondere veranderlijke dingen te bereiken, zo om der zelfder veelheit, die alle getal overtreft, als om der zelfder ^xonëindige omstandigheden in een en de zelfde zaak, van de welken yder ^yoorzaak, van dat de zaak ^zwezentlijk, of niet wezentlijk is, kan wezen; dewijl hun ^awezentlijkheit geen ^bsamenknoping met hun ^cwezentheit heeft, of, gelijk wy alreê gezegt hebben, geen ^deeuwige waarheit is. 't Is ook niet nodig dat men der zelfder rijg verstaat; dewijl de wezentheden der bezondere veränderlijke dingen niet uit der zelfder ^erijg, of ordening van wezentlijk te zijn gehaalt moeten worden, om dat dit niets anders aan ons geeft, dan ^fd' uitterlijke afnoemingen, ^gbetrekkingen, of ten hoogsten ^hd' omstandigheden, die alle verre van ⁱd'innerlijke wezentheit der dingen af zijn. Maar deze wezentheit moet alleenlijk uit de bestandige en eeuwige dingen gehaalt worden; gelijk ook uit de wetten, die in die dingen, als in hun ware wetboeken, ingeschreven zijn, volgens de welken alle bezondere dingen voortkomen, en geschikt worden. Ja deze bezondere veränderlijke dingen hangen zo ^kinnerlijk, en zo ^lwezentlijk (om dus te spreken) van die bestandige dingen af, dat zy zonder de zelfden niet konnen zijn, noch bevat worden: in voegen dat deze bestandige en eeuwige dingen, hoewel zy bezonder zijn, echter om hun overältegenwoordigheit, en zeer uitgestrekt vermogen, aan ons als ^malgemenen, of ⁿgeslachten van de ^obepalingen der bezondere veränderlijke dingen, en ^pnaaste oorzaken aller dingen zullen wezen.

c Essentia objectiva.

d Causa.

e Idea.

f Mens.

g Essentia.

h Ordo.

i Unio.

k Objectivè.

l Idea.

m Res physica.

n Entia realia.

o Series.

p Causae.

q Ens reale.

r Abstracta & universalia.

s Reale.

t Progressus intellectus.

u Series causarum.

w Entia realia.

x Circumstantiae.

y Causa.

z Existere.

a Existentia.

b Connexio.

c Essentia.

d Veritas aterna.

e Series sive ordo existendi.

f Denominationes extrinsecae.

g Relationes.

h Circumstantia.

i Essentia intima.

k Intimè.

l Essentialiter.

m Universalia.

n Genera.

o Definitiones.

p Causa proxima.

[p. 443]

Maar dewijl dit dusdanig is gelegen, zo schijnt 'er niet weinig zwarigheit onder te wezen, om tot de ^qkennis van deze ^rbezonderen te konnen komen. Want hen alle te gelijk te ^sbevatten, is verre boven de krachten van 't menschelijk verstant. Doch ^td'ordening, om 't een voor 't ander te verstaan, moet, gelijk wy gezegt hebben, niet uit der zelfder ^urijg en gevolg van wezentlijk te zijn, noch ook uit ^wd' eeuwige dingen, gehaalt worden: want daar zijn alle deze dingen te gelijk van natuur. Men moet dieshalven nootzakelijk andere ^xhulpmiddelen zoeken, dan de genen, die wy gebruiken om d' eeuwige dingen, en der zelfder wetten te verstaan. Doch dit is de plaats niet, om de zelfden hier by te brengen. Het is ook niet nootzakelijk, dan na dat wy genoechsame kennis van d'eeuwige dingen, en van der zelfder onfailbare wetten hebben verkregen, en na dat de natuur van onze ^yzinnen aan ons bekent is geworden.

Eer wy ons dan tot de kennis der ^zbezonderen begeven, zal het tijt zijn om die ^ahulpmiddelen aan te wijzen, die alle derwaarts strekken, dat wy onze ^bzinnen zouden konnen gebruiken, en volgens zekere wetten en ordening ^condervindingen bekomen, die genoechsaam zullen zijn om de zaak, die men zoekt, te ^dbepalen, op dat wy eindelijk daar uit zouden besluiten volgens welke wetten der eeuwige dingen zy gemaakt zijn, en op dat hun innerlijke natuur aam ons bekent zou worden; gelijk ik in zijn plaats zal tonen. Ik zal dan, om weêr tot het ^evoorgestelde te keren, hier alleenlijk pogen die dingen by te brengen, de welken nootzakelijk schijnen om tot kennis der eeuwige dingen te konnen geraken, en der zelfder ^fbepalingen op de ^gvoorwaarden, die hier te voren gestelt zijn, te ^hvormen. En om hier toe te komen, moet men weêr aan 't geen gedenken, 't welk wy te voren gezegt hebben; te weten, dat de ^kgeest, als zy op enige ^ldenking merkt, de zelfde moet overwegen, en in een goede ordening de dingen daar van afleiden, die behorelijk daar van afgeleid konnen worden, en, indien zy valsch is, de valsheit daar af openbaren, of, zo zy waar is, dan gelukkiglijk, zonder enige afbreeking, voortgaan in de ware dingen daar van af te leiden; dit zeg ik, word tot onze zaak verëischt: want onze ^mdenkingen konnen uit geen andere ⁿgrontvest ^obepaalt worden. Indien wy dan d'eerste zaak van alle willen naspeuren en onderzoeken, zo moet 'er nootzakelijk enige ^pgrontvest zijn, die onze denkingen derwaarts stiert. Wijders, dewijl de ^qwederkerige kennis zelve de ^rmiddel is, zo kan deze grontvest, die onze denkingen moet stieren, geen andere wezen, dan de kennis van 't geen, 't welk de

q Cognitio.

r Singularia.

s Concipere.

t Ordo.

u Series existendi.

w Res aterna.

x Auxilia.

y Sensus.

z Singularia.

a Auxilia.

b Sensus.

c Experimenta.

d Determinare.

e Propositum.

f Definitiones.

g Conditionis.

h Formare.

k Mens.

l Cogitatio.

m Cogitationes.

n Fundamentum.

o Determinari.

p Fundamentum.

q Cognitio reflexiva.

r Methodus.

[p. 444]

^svorm der waarheit stelt, en de kennis van 't verstant, en zijner ^teigenschappen en ^ukrachten. Wy dan, deze kennis verkregen hebbende, zullen de grontvest hebben, van de welk wy onze ^wdenkingen zullen ^xafleiden, en ook de weg, langs de welk het ^yverstant, naar dat zijn ^zbequaamheit meêbrengt, tot de kennis der eeuwige dingen zal konnen geraken, te weten, met opzicht op de krachten van 't verstant te hebben. Maar indien ^cware denkbeelden te ^dvormen tot de natuur van de denking behoort, gelijk in 't eerste deel getoont is; zo staat hier t'onderzoeken, wat wy by vermogen van 't verstant verstaan. Doch dewijl de krachten van 't verstant, en des zelfs natuur te kennen het voornaamste deel van onze ⁱmiddel is, zo worden wy door het geen, 't welk ik in dit tweede deel verhaalt heb, nootzakelijk gedwongen dit uit de ^kbepaling zelve van de ^ldenking, en van ^m't verstant ⁿaf te leiden. Maar wy hebben tot noch toe geen ^oregelen van ^pbepalingen te vinden gehad; en dewijl wy de zelfden niet konnen geven, zonder de natuur, of de bepaling van ^q't verstant, en des zelfs vermogen te kennen, zo volgt hier uit, dat of de bepaling van 't verstant uit zich klaar moet wezen, of dat wy niets konnen verstaan. De bepaling van 't verstant is echter niet ^rvolstrektelijk klaar door zich: doch dewijl des zelfs ^seigenschappen, gelijk alle andere dingen, die wy uit het verstant hebben, niet ^tklarelijk en onderscheidelijk bevat konnen worden, 't en zy hun natuur bekent is; zo blijkt de ^ubepaling van 't verstant door zich, als wy op des zelfs eigenschappen, die wy klarelijk en onderscheidelijk verstaan, merken. Wy zullen dan ^wd' eigenschappen van 't verstant hier optellen, en overwegen, en van onze ^xingebore werktuigen beginnen te handelen.

^yD' eigenschappen van 't verstant, die ik voornamelijk aangemerkt heb, en klarelijk versta, zijn:

1. Dat het ^zzekerheit ^ainsluit; dat is, dat het weet dat de dingen dus ^bvormelijk zijn, gelijk zy ^cvoorwerpelijk daar in zijn begrepen.

2. Dat het enige dingen ^dbegrijpt, of enige ^edenkbeelden ^fvolstrektelijk, en enigen uit anderen ^gvormt. Want het vormt het denkbeelt van ^hhoegrootheit volstrektelijk, zonder op andere ⁱdenkingen te merken; maar de denkbeelden van ^kbeweging niet anders, dan met op het denkbeelt van hoegrootheit te letten.

3. De genen, die het ^lvolstrektelijk vormt, drukken ^monëindigheit uit: maar het vormt de ⁿbepaalde denkbeelden uit anderen.

s Forma.

t Proprietates.

u Vires.

w Cogitationes.

x Deducere.

y Intellectus.

z Capacitas.

c Ideae verae.

d Formare.

i Methodus.

k Definitio.

l Cogitatio.

m Intellectus.

n Deducere.

o Regulae.

p Definitiones.

q Intellectus.

r Absolutè.

s Proprietates.

t Clarè & distinctè.

u Definitio intellectus.

w Proprietates intellectus.

x Instrumenta inmata.

y Proprietates intellectus.

z Certitudo.

a Involvere.

b Formaliter.

c Objectivè.

d Percipere.

e Ideae.

f Absolutè.

g Formare.

h Quantitas.

i Cogitationes.

k Motus.

l Absolutè.

m Infinitas.

n Ideae determinatae.

[p. 445]

Want indien 't het denkbeelt van ^ohoegrootheit door d' oorzaak begrijpt, zo bepaalt het het zelfde door de hoegrootheit: gelijk dan als het begrijpt dat uit de ^pbeweging van enig ^qplat het ^rlighaam, uit de beweging van de ^slijn, het plat, en eindelijk uit de beweging van een ^tpunt de lijn voortkoomt; welke ^ubegrijpingen niet dienstig zijn om de ^whoegrootheit te ^xverstaan, maar alleenlijk om de zelfde te ^ybepalen. Dit blijkt hier uit, dat wy hen bevatten als uit de ^zbeweging voort te komen; hoewel men echter de beweging niet begrijpt, dan als men de ^ahoegrootheit bevat heeft. Wy konnen ook in de beweging om een lijn te maken tot in 't onëindig voortvaren; 't welk wy geensins zouden konnen doen, zo wy niet het ^bdenkbeelt van een ^conëindige hoegrootheit hadden.

4. Het ^dvormt eerder de ^estellige, dan ^fd'ontkennige denkbeelden.

5. Het begrijpt de dingen niet zo zeer onder de ^gduring, als onder zekere ^hgedaante van ⁱeeuwigheit, en in een ^konëindig getal: of liever, het merkt, om de dingen te begrijpen, niet op 't getal, noch op de during: maar als het de dingen zich ^linbeeld, zo begrijpt het hen onder zeker getal, ^mbepaalde during, en ⁿhoegrootheit.

6. De ^oklare en onderscheide denkbeelden, die wy ^pvormen, schijnen dus uit d' enige nootzakelijkheit van onze natuur te volgen, dat zy ^qvolstrektelijk alleenlijk van onz vermogen schijnen ^raf te hangen; en de ^sverwarde denkbeelden recht anders: want zy worden dikwijls tegen onze wil en dank gevormt.

7. De ^tgeest kan de ^udenkbeelden der dingen, die van ^w't verstant uit anderen gevormt worden, op veel ^xwijzen ^ybepalen: gelijk hy, tot een voorbeelt, om het ^zplat van een langwerpig ront te bepalen, verdicht dat 'er een ^apriem, door een tou bepaalt, rontöm twee ^bmiddelpunten word bewogen; of ^conëindige punten bevat, die altijt de zelfde en zekere ^dreden tot zekere gestelde lijn hebben, of een ^ekegel, door zeker ^fscheef plat in dier voegen gesneden, dat de ^ghoek der buiging groter is, dan de ^htophoek van de kegel; of op onëindige andere wijzen.

8. Hoe de ⁱdenkbeelden meer ^kvolmaaktheit van enig ^lvoorwerp uitdrukken, hoe zy volmaakter zijn. Want wy zijn over de ^mBoumeester, die enige Kapell bedacht heeft, niet zo zeer verwondert, als over de geen, die enig voortreffelijke Kerk heeft bedacht. Ik zal my niet met d'andere dingen verletten, die tot de ⁿdenking toegepast worden, gelijk liefde, blijschap, enz. want zy zijn

o Quantitas.

p Motus.

q Planum.

r Corpus.

s Linea.

t Punctum.

u Perceptiones.

w Quantitas.

x Intelligere.

y Determinare.

z Motus.

a Quantitas.

b Idea.

c Quantitas infinita.

d Formare.

e Positivae.

f Negativae Ideae.

g Duratio.

h Species.

i AEternitas.

k Numerus infinitus.

l Imaginari.

m Duratio determinata.

n Quantitas.

o Ideae clarae & distinctae.

p Formare.

q Absolutè.

r Dependere.

s Ideae confusae.

t Mens.

u Ideae.

w Intellectus.

x Modi.

y Determinare.

z Planum elipseos.

a Stylus.

b Centra.

c Puncta infinita.

d Ratio.

e Conus.

f Planum obliquum.

g Angulus inclinationis.

h Angulus verticis.

i Ideae.

k Perfectio.

l Objectum.

m Faber.

n Cogitatio.

[p. 446]

tot onz tegenwoordig ^oooggemerk niet dienstig, en konnen ook niet, zonder dat het ^pverstant begrepen is, bevat worden; dewijl zy alle, als het ^qbegrijp gantschelijk wechgenomen is, ook wechgenomen worden.

De ^rvalsche en verdichte denkbeelden hebben (gelijk wy overvloediglijk getoont hebben) niets ^sstellig, om 't welk zy valsch of verdicht gezegt worden; maar worden, alleenlijk uit gebrek van ^tdenking, als zodanig aangemerkt. De valsche en verdichte denkbeelden dan, konnen, voor zo veel zy zodanig zijn, niets van de ^uwezentheit der ^wdenking aan ons leren. Maar deze moet uit de ^xstellige eigenschappen, die wy onlangs opgetelt hebben, gehaalt worden: dat is, men moet nu iets gemeen stellen, daar uit deze eigenschappen nootzakelijk volgen, of die, als men dit stelt, ook nootzakelijk gestelt, of die alle, als men dit wechneemt, ook wechgenomen worden.

Het overige ontbreekt.

o Institutum.

p Intellectus.

q Perceptio.

r Ideae falsae & ficta.

s Positivum.

t Cogitatio.

u Essentia.

w Cogitatio.

x Proprietates positivae.

g Unio.

h Sensatio.

i Effectus.

k Causa.