|
| |
| |
| |
Tsjerkgong
Dick Boersma en Henny Boersma-Sikkema fan Brampton-Ont., Kanada.
Is it mooglik dat men oan't waar sjen kin dat it sneintemoarn is? De moarnssinne jout it heuvellân en de bosken ynmoaie kleuren, mar dochs bliuwt alles der wat dimmen bylizzen. Gjin roppende tsjerkklok, gjin tsjerkfolk dat mei 't psalmboekje yn 'e hân de kant op rint dêr't ek oaren hinne geane. Is it mooglik dat yn Norwal op sneintemoarn allinne mar de fûgels preek ha? En wurdt der foar de ôfwikseling dan net by songen? Gjin wolkje oan de loft. De simmermoarn hâldt hjir, miskien wol omdat it snein is, de azem yn.
Heech tsjin de heuvel stiet in filla. Der swaait in túndoar iepen, Durk (Dick) Boersma en syn frou Henny Sikkema geane de doar út. Se kinne kieze út trije auto's dy't achter it swimbad yn 'e tún steane en justerjûn wosken binne. Se nimme hjoed de nije terreinwein. Omdat yn dizze stille auto Dick syn kasettebantsjes lizzen bleaun binne. Underweis nei tsjerke sjongt it echtpear ûnder oargelbegelieding: ‘Looft zij God met diepst ontzag.’
‘Wy binne net sa dweperich, wy ha in grouwéligen hekel oan minsken dy't harren frommer foardogge as se binne.’ Syn wurden klinke as in ekskús. 'mar wy binne no ienris gek op sjongen.’
‘It komt sa,’ seit se, ‘Dick hat in grutte passy, hy is sljocht op oargelmuzyk, op steatlike tsjerkemuzyk. Hy ynvesteart samar hûnderttûzen dollar yn in goed húsoargel út Pennsylvania. Hoefolle bantsjes en cd's hat er wol net fan grutte oargelspilers.’
‘Oargelmuzyk fersterket it Wurd, miskien is dat it,’ seit er. Henny: 'mar it kin ek te krijen ha mei in religieuze ynslach.
| |
| |
‘Mar dêrom hoech ik noch gjin foarnamen-ien te wêzen,’ seit er. ‘Nee, ik wol gjin dweper lykje, gjin dogmatikus wêze. Doe't bliken die dat twa fan ús fiif bern net mear nei tsjerke giene, stoarte myn wrâld net yn, lykas dat by oare âlden hjir yn ús Christian Reformed tsjerke gauris it gefal wie. It giet der om dat it weardefolle minsken binne, minsken dy't harren neisten leaf hawwe as harrensels.’
Foar ús op de gloaiende Creditview Road rydt in sa te sjen seispersoans auto út de jierren tachtich. De romp fan de slide gedraacht him as it kasko fan in seegeand jacht dat oer lange weagen fuortsylt. Alles op Creditview Road sylt steatlik rjochting Second Christian Reformed Church yn Brampton Ontario. Om mei-elkoar ‘oan 't leauwe te dwaan. En fierder om te besykjen der wat nei te libjen’.
En om nei tsjerktiid mei-elkoar te praten lykas men dat eartiids yn Fryslân die as men nei kunde gie ‘te praten’. ‘De tsjerke is hjir ek de motor achter de sosjale kontakten,’ herhellet er. ‘As it goed is, stiet de tsjerke ek foar gesellichheid. Yn it Ingels bestiet gjin wurd foar gesellichheid.’
De tsjerkegong hat hjir syn eigen liturgy. Dat komt, de ôfstannen binne grut en Dick rydt stadich. It liket wol dat, lykas bytiden ûnder in drege preek, de tiid oprutsen wurde moat. De frou docht ûnder begelieding fan oargelmuzyk yn de auto ferslach fan hoe't har man libbe yn de jierren dat se him noch net koe. Doe wie foar Dick de tsjerke oars net as in soarte fan herberch. 'skûlplak foar iensume ymmigranten.’
‘Doe't ik kaam, wie 'k njoggentjin, ik hie noch jonger west as ik yn Fryslân earst net oan in breuk holpen wurde moatten hie. Ja, ik fielde my hjir iensum. In soldaat hie noch in nûmer, as ymmigrant hiene wy niks. Yn Fryslân koest noch sizze, ‘ik bin ien fan âlde Durk Boersma fan Rinsumageast, jo witte wol, Boersma fan de CBTB-boeren.’
Hoe moast ik hjir kontakten krije, hoe krige ik ferkearing? Der kamen skipfollen frijgesellen nei Kanada, dat der kaam in grut manljusoerskot. Ik kaam as jongfeint allinne op in nearzige keamer te ferkearen, earne yn 'e buert fan London. Sneintemoarns gie 'k nei it doe noch lytse CR-tsjerkje, poer en allinne om in faam te
| |
| |
finen. In healoere foar tsjerktiid wie 'k der al, in oardeloere dernei dangele ik der noch altyd om, yn 'e hoop dat der âldelju wiene mei tafallich in moaie dochter, minsken dy't my útnoadigje soene om by harren thús in bakje kofje te drinken. It draaide iderkear wer op neat út. Dus, ik sneintemiddeis yn myn gammel âld Dodgetruckje nei 't tsjerkje fan Chatham. Wer mis. Dan jûns mar nei de tsjerke yn Sarnia om opnij in skot te weagjen. Myn bea waard mar net ferheard.’
Sy: ‘Do bist wolris mei minsken mei in dochter nei hûs noadige, fader, mar dan waard it earst ek neat!’ ‘I needed a light touch,’ ferwart er him, ‘ik bedoel, der moat ek in fonk oerspringe. Arnold de Vries - dy komt ek fan Rinsumageast - dy naam my ris út tsjerke wei mei nei hûs. Ik tocht, no sil 't heve, want Arnold hie alve susters. Frou De Vries, dêr lei it ek net oan, it minske wie sa gol as wat, se hie in grutte cake foar my bakt. Mar dy alve dochters; I didn't feel a light touch, you know. Letter rekke ik hjir by in neef yn 'e kost, doe gie ik nei tsjerktiid mei de Sikkema's op 'e kofje, en dêr trof ik dus dizze dochter.’
‘En doe fieldest in “light touch”.’
Wy ride it parkearterrein foar de tsjerke op en hy set de motor en it bantsje mei de achtergrûnmuzyk út. Dan fertelt er de lêste anekdoate fan foar de preek. ‘Wy hiene yn Norval dat grutte hûs tsjin de heuvel krekt ynrjochte, mar ik siet wat yn noed oer goed drinkwetter. Der wie in âlde welput, dy fertroude ik mar heal. Der moast op sa'n grut hiem dochs in perfekte welput sitte, mar wêre krekt! Ik boarre, socht en fûn neat betters. Doe haw ik in tekening fan it hûs en de bunder grûn deromhinne makke en dêr bin ik, doe't wy in wykmennich yn Fryslân wiene, mei nei Hessel Wiersma yn Rinsumageast set. Mei de fraach oft er syn each der ris oer gean litte koe en oankruse woe wêr't neffens him de wel siet. Hessel hie eartiids wakker ferstân fan ierdstrielen, sette hjir en dêr fan dy kastkes del, holp sa in soad minsken fan de rimmetyk ôf. Wiersma lei myn tekening rjocht foar him op it plusen tafelkleed, betaaste it papier, knippere eefkes mei de eagen en sei: ‘Dêre!’ Ik krige de tekening werom mei in potleadkrúske. Doe't ik thús wie, bin 'k daalk hinnegien en slaan krekt op dat stee de welput. En no moatstû yn heul Kanada fier rinne om in bettere welput te finen as dy yn Norval.
| |
| |
Doe't heit hjir letter kaam en der fan hearde, sei er: ‘Hessel hat no ienris in fin mear as in bears.’ Heit gie al mei syn rimmetykpoat nei Wiersma doe't ik in groujonge wie. De âldman is, sa hat mem my jierren letter tafertroud, mei in izertriedsje thús kommen. Mem naaide heit in lyts bûske oan 'e binnenkant fan de ûnderbroeksbokse, en dêr moast it izertriedsje fan Hessel Wiersma yn droegen wurde. ‘Dei en nacht’ sei de wûnderdokter. Mem hat ûndogenswei ris stikem it triedsje út 'e bokse helle. In dei of wat letter wie 't mis: lêst fan de rimmetykpoat.’
De lêste hûndert meter fan de tsjerkegong. De froulju yn loftige jurken, mar net te koart, de manlju foar it grutste part mei de board los. Jongfolk tusken de fyftjin en fiifentweintich jier ûnderfertsjintwurdige. Der is sprake fan fakânsjetiid, mar it rûne Godshûs rint dochs noch grôtfol. Dat leit him neffens Dick oan de nije dûmny. Nick; sa stiet der op it liturgybriefke oankundige, dat de achternamme docht der net ta.
Nick preket de stjerren fan 'e himel. Tusken de bedriuwen troch lit er massaal en lûdop út Job 31 fers 16 oant en mei 25 lêze. Fansels yn it Ingels. Dan sjoch ik skean foar my in Fryske bibel lizzen. Ik doch in haal, sykje ûngeduldich Job op. As der yn it Frysk stiet fan ...‘As ik tsjin 'e wees de hân ûnderhelle haw, omdat ik by de rjochters dêr wol byfal foar krige.’..., dan stiet der yn it Ingels ...‘If I have raised my hand against the fatherless, knowing that I had influence in court’... De tsjerke as taalpraktikum foar de emigrant dy't op 'e boat net mear as fiif wurden Ingels koe.
Under tsjerktiid is der gelegenheid om mei safolle mooglik minsken om jo hinne te fûstkjen. Ik sjoch om my hinne, fûstkje en sjoch deselde koppen as dy't ik yn de tsjerken fan Tsjerkwert, Tsjerkgaast, Burdaard of Burchwert ferwachtsje kin. De antlitten komme my justjes stroefer foar as yn 'e tsjinst fan ferline wike yn de Brookside Reformearre tsjerke yn Grand Rapids yn de USA.
Fûstkje. ‘Jack Miedema.’ Fierder blike om my hinne te stean de Tilstra's, Praamsma's, Riedstra's, Dykstra's, Drielsma's en Joustra's.
In swarte jongkearel blaast op 'e trompet Let All Things Now
| |
| |
Living. It swingt justjes. ‘Dy mannen hawwe longen, myn jonge!’ flústert Dick mei ûntsach. Ja, de liturgy komt in krûmke swing yn, by guon minsken komt der sjongendewei dan ek wat beweging yn 'e lea. Mar de konten fan de Praamsma's en Riedstra's cum suis bliuwe sa ûnwrikber fêst sitten as harren leauwe. Tusken New Orleans en Nijemardum wurdt itselde Wurd ferkondige, mar der leit noch wol in oseaan tusken.
Nei tsjerktiid hat tidens de ‘gesellichheid’ in inkeling it noch even oer dat iene statement fan dûmny Nick. Dêryn like it wol dat er de minsken mei dollartekens yn 'e eagen geweken naam. ‘It is ek sa,’ hear ik immen sizzen, ‘de minsken wurde hieltyd materialistysker en ik kin se mei de noas wol oanwize; lju dy't alles op alles set ha om de fuotten ûnder it gat te krijen, mar net fan ophâlden witte as se al lang smoarryk binne. It mear komt noait fol, mar dûmny sei it sa moai: “It's better to want things you don't have, than to have things you don't want”.’
It neipraten oer de ynhâld fan de preek is in âlde deugd, mar it sil in toer wurde dat dy deugd it dizze snein wint fan it opheljen fan âlde ferhalen. Nim de story fan Wolter Veenstra fan Lytsepost ûnder Stynsgea; Wolter rekke yn 1948 wat nuver fuort en kaam ek wat nuver yn Kanada oan. Mar Wolter hat him goed rêden, hy boude tegearre mei Dick Boersma in miljoenebedriuw op. D&W Transport, der ride mear as hûndert fan dy swiere fjirtichtonners mei D&W derop troch Ontario en oangrinzjende gebieten yn Kanada en de States. Transport is keppele oan ekonomyske aktiviteit. En dy aktiviteit is der yn Brampton dat ûnder de rook fan miljoenestêd Toronto leit. Nei metropoalen as Chicago en New York is it hjirwei net mear as 500 myl riden, en it fleanfjild fan Toronto leit noch gjin healoere fan Brampton ôf. ‘Toronto is the national hottest economic hot spot,’ stie juster noch mei grutte letters op de foarside fan in regionale krante.
‘Ik wie achttjin,’ fertelt Wolter Veenstra, ‘'k moast nei Indië en wòè nei Indië. Fjochtsje foar keninginne en faderlân. Wat wie der oars? In takomst? Yn 'e hûs wiene wy mei ús seizen as jonges, en net mear as seis pûnsmiet lân bebuorke heit. Gjinien fan dy seis jonges woe leare. Sjoch ik derop werom dan moat oer ús sokssawat as fata- | |
| |
lisme kommen wêze. Der wie blykber noch mar ien hoop: meidwaan oan de militêre aksjes yn Nederlâns Indië. In pear fan myn maten wiene al op 'e boat ûnderweis dêrhinne. Doe't ik se yn harren unifoarm ôfsetten seach, waard it my suver oermânsk, sa aventuerlik en etys ferantwurde wie it. As ik der yn 'e hûs oer begûn, draaide heit him swijend om. Dat swijen: ik begriep der neat fan. Der wiene twa famkes, de âldste suster wie al 22, se sei: ‘Jonkje, jonkje, hâld op, heit kin der ommers net oer!’ Hoe koe dat no, nei Indië wie yn de moade, yn de grifformearde tsjerke wie men der oer 't algemien och sa kontint mei. Op in jûn, it wie al wat skimerich, rôp heit my by 'm. ‘Kom do 's even mei!’ Noch sjoch ik him foar my útrinnen nei it âld hok achterhûs. Dêr stie er njonken my, mei de pet wat achteroer skood. Hy hie in twige yn 'e hân, ik tocht wat sille wy no beleve. Hy wiisde dermei nei syn ko dy't deunby foar 't stek omhinge, en doe wiisde er nei de pear bisten dy't yn ús fintsje weiden, en hy sei: ‘Sjochstû dit moaie stikje lân, Wolter? Sjochstû de bisten? Hoe soestû it fine dat hjir frjemd folk kaam dat sei: dit hoekje lân mei dy pear bisten is net langer fan jim, mar fan ús!’
‘No, dat soe 'k net sa moai fine.’ Sokssawat sil 'k wol stammere ha. En ik wit ek net mear krekt hoe't de man op myn andert reagearre. Wol wit ik dat dat momint, dêr foar de hikke tusken it âld hok en ús fintsje yn Fryslân, my oan myn dea ta beselskipje sil. Want wat heit dêr sei, dat wie grut yn syn ienfâld.
It die my wat langer wat mear bliken dat de âldelju der beide fan wearzgen dat ien fan harren jonges meidwaan soe oan in oarloch. Se wiene beide benaud dat de Russen komme soene. Dat gefoel fan ûnfeiligens begûn fuort nei de oarloch al. De komst fan it Reade Leger mei dy horde anty-kristenen, it wie harren spoekbyld. It is dêrom dat wy al yn 1948 mei harren op de Cota Inden diskant op kommen binne.
Letter tinkst, wat in opmerklik beslút fan twa minsken fan in stikhinne fyftich jier âld: mei acht opgroeiende bern it âlde foar no en foar altyd ynruilje tsjin it ûnwisse. It wie yn april fan dat jier doe't wy mei de trein fan Halifax nei Belwood-Ontario ûnderweis wiene. Oeren oanien skode it libbenleaze lânskip fan Nova Scottia en New Brunswick oan ús foarby. Wylst heit en mem beide mis- | |
| |
kien wol in oere oanien neat sein hiene, moast ik blykber noch in lêbige opmerking meitsje: ‘sjocht heit wol goed om him hinne? Wy binne hjir yn in lân bedarre dêr't in âld roek noch net sêd wurde kin!’ It waard der allinne noch mar stiller fan yn 'e trein.
As ik my de atmosfear yn de trein nei Belwood foar de geast besykje te heljen, sjoch ik in heit en in mem dy't wol wisten wat se woene. Op harren antlit stie skreaun dat se net twifelen, se rûnen oer fan fertrouwen, rekkenen der blykber op dat der earne fier fuort in bettere wrâld foar harren en de bern wie.
Dat fertrouwen is net beskamme, der koe rillegau in farm mei 240 eker lân kocht wurde. Mar der moat by sein wurde hoe't dat sa flot slagge. It wiene harren acht opgroeiende bern, wêrfan't de helte al folwoeksen wie, dy't de earste twa jier poer en allinne foar dy earste farm wurke ha. Alle fertsjinne jild kaam yn 'e pot fan heit en mem. Begryp my goed, ik fiel gjin âldsear, mar myn eigen bern - ik sjoch harren as de befoarrjochte twadde generaasje emigranten - kinne sokke ‘opofferingen’ op gjin stikken nei mear begripe.
Nei in lange treinreis kamen wy mei de âldelju heal út 'e liken oan by de pleats fan heit syn earste boer. Doe't wy dêr as bern om heit en mem hinne stiene, fielde ik ynienen in grutte loyaliteit. Kaam dat fan ús mienskiplike fijân dy't ik dochs mar as ûnwissichheid omskriuw?
By in oare boer krige ik in kontrakt foar 45 dollar yn 'e moanne, en dêr wie de kost op ta. Heit joech my fiif dollar mei; foar my de stille wink dat ik thús myn folle lean ôfstean moast. Doe't ik by dy boer de earste fjouwer wike der op sitten hie, betelle er my net út. Hy woe der fansels wis fan wêze dat syn nije wurksume feint syn jierkontrakt úttsjinje soe.
Doe't der in jier om wie, barde ik tolve kear 45 dollar. ‘Sjoch, hjir is it jild,’ sei 'k dy jûns tsjin mem, en ik lei it hiele bedrach fan 540 dollar op 'e tafel. Op dat stuit hie 'k noch 75 sinten oer fan dy fiif dollar bûsjild dat heit my in jier lyn taskood hie. It wie de saterdei-jûns. ‘Dû hast tinkt my net al te rij west,’ sei heit. Trouwens, de oaren brochten harren lean ek yn. Sa koe heit dus flot dy farm mei 240 eker lân keapje. De priis: 11.500 dollar.
Fan de âldman krige 'k yn 'e hjerst fan 1950 opnij bûsjild, no
| |
| |
ienentweintich dollar. Foar dat bedrach kocht ik in buskaartsje nei Toronto; dat jilde doe trije en in heale dollar. Yn 'e stêd krige ik wurk by it konsortsium dat de ûndergrûnse oanlei, mar ik moast noch al ûnderdak sykje. Nei oardeldei omswalkjen fûn ik in sljochtweihinne keammerke. ‘Fjirtjin dollar,’ sei de frou. ‘Mei de kost deropta, fansels,’ sei 'k helderop. En sa akkoarten wy ôf. Ik ûnder de grûn, 'k woe om mar jild te fertsjinjen, wol tolve oeren deis ûnder de grûn, mar it die bliken de ploegetsjinsten koe 'k net oer. It wie as rekke myn biologyske klok folslein yn 'e hobbel. Dat ik socht en fûn oar wurk: yn 't âldizer. Sjauffeur.
Sa trof ik Bartele Huizinga, dy kaam fan Twizelerheide. Bartele sei dat er wol wat mear ûnder de minsken woe, en dat lake my ek wol ta, dat wy binne hinnegien en sutelje foar in grutte bakkerij mei bôle en koekjes. Fêst lean plus provisy.
Yn Kanada bestie it ambacht fan suteljen net. No ja, der waard wolris op 'e strjitte waar te keap oanbean, mar om by de minsken oan te beljen en bakkersguod oan te bieden, by need oan te pràten, dat koene se net.
In dei of trije letter ried ik mei in hynder foar de karre troch Toronto. It fêst lean wie al net sa ûnaardich, mar de mooglikheden op provisy laken my ta. Dat ik oanbelje, it guod oanrikkemandeare, by need oanprate. Doe't de earste wike om wie, seach de baas fan de bakkerij raar op. ‘Hoe kin dìt!’ sei er mei 't fel strak om 'e noas, ‘ik moat dy 46 dollar betelje? Foar ien wike?’ Sa mâl hie de man it noch net meimakke. ‘Mar ik ha der ek neffens ferkocht,’ sei 'k. Ik ha myn lean en provisy noch al krigen, mar it gie net fan herten. De baas sei dat ik tenei de bôle en koekjes net mear oanrikkemandeare mocht. ‘Do bliuwst by hynder en wein op 'e dyk, de klanten moatte by dy komme.’
Letter krige ik yn 'e gaten dat Kanada doe ek noch in ekonomy hie dy't fan boppen ôf regele waard. Mei dat systeem haw ik earst hiel wat út te stean hân. It keapmansbloed krûpt dêr't it net gean kin. Dat is teminsten by my it gefal. Yn it âldizertransport hie 'k de eagen goed iepen hân, ik fielde wol oan dat yn it transport takomst siet. En sa trof ik dus Dick Boersma, de man der't ik D&W mei opsette. It hie wol minder útpakke kinnen.’
| |
| |
Kofjedrinke nei tsjerktiid. It sweeft no fan de Friezen. Doe't Sam Tilstra noch gewoan Sybren fan Douwe Broers fan Wûns wie en oer emigrearen prakkesearde, ‘doe wist ik net wêr't Kanada lei.’ Sam: ‘Heit hie wol aardich buorkerij, mar as it om it fermogen gie, moast it tal kowerútsjes fansels al troch it tal bern dield wurde. En der wiene njoggen bern. Doe't de krisis foarby wie, briek de oarloch út, en it like wol dat dat spesjaal yn Wûns gebeurde. Se skeaten ús de pleats ûnder de kont wei. Mei syn tweintigen sieten wy by Wiebe de Witte yn 'e kelder en deun boppe ús boldere it as soe de wrâld fergean. Dêr yn 'e kelder wiene alle minsken even gelyk: de boer, de arbeider, de feint en de faam.
Ynienen waard it stil, der hong in spanning as tusken wjerljocht en tongerslach, wy doarsten suver net te sykheljen. Doe hearde ik de faam, Atsje Wiersma, frank en frij meidielen dat se pisje moast. No, der wie in pispot en ik mocht foar Atsje Wiersma it stikje gerdyn ophâlde, en sa seach ik hoe't se út 'e broek gie, hoe 't se har boppe de pot bejoech en begûn te pisjen. Frjemd dat dat byld en ek dat sachte lûd út de oarloch by my sa flymskerp oerein bleaun is. Ik ha my dêr doe neitiid sûndich om field.
Jim sille wol tinke, wat hie dit lytse oarlochsferhaal no mei myn emigraasje te krijen, mar it soe bêst ris wêze kinne dat it ien fan de oansetten west hat om mar út Wûns wei te gean. De Dútsers skeaten by ús in Halifax-bommewerper út de loft en it wiisde mâl. Ik fûn in lears mei de foet der noch yn. No wiene der yn en om it doarp net allinne Friezen, Hollanners en Dútsers omkommen, mar ek al minsken dy't ús befrije woene.
Alle ferbazing en spanning, al it minslik leed waard yn ús gebeden behelle. Ik wit noch, it wie yn deselde snuorje dat der sneintemoarns in ploechje ôfskiedene grifformearden nei Makkum ta fytsten. Men sei dat se ‘frijgemaakt’ wurden wiene. In elk miende dat er it by de rjochte ein hie, mar dochs wie it in sûndige wrâld, in wrâld fan skuld en boete.
Nanne fan Egbert de Boer kaam libben werom fan de Grebbeberch en doe't er, rinnend oer de Ofslútdyk, de kant fan Wûns op eage, siet der in hiaat yn de skyline fan Wûns. Nanne krige it reade pannedak fan harren skuorre mar net yn 't fizier. De hiele skuorre wie fuort. Nanne hat in swiere gong nei hûs makke. No
| |
| |
hûs; hy wist net wêr't er yn Wûns oanbelje soe. Sa poatele er it smeulende âldstee foarby en stie er even letter by syn âldelju foar de achterdoar. ‘Folk.’ Alde frou De Boer wist net better as har soan wie op de Grebbeberch sneuvele. Sels harren dûmny hie der nei hannelje moatten: Nanne fan Egbert de Boer wie fallen op 'e Grebbeberch.
Doe 't frou De Boer de achterdoar iepen die, seach se har soan stean, de jonge dy't yn 'e himel wie. Dit koe net de werklikheid wêze, dit wie in bizarre dream. It minske keilde de doar foar har dea-waande soan ticht.
It wie allegearre skuld en boete te Wûns. Lêstendeis siet ik by Dick en Henny Boersma. Prate. Dick hat foar de moade en sjit ynienen achter syn Pennsylvania-oargel. Hy spile en spile, hy davere op dat kolossale oargel, en alles út myn Wûnzer jierren kaam boppe. Gesang 16 út it grifformeard psalmboek. ‘...Ziet ons bevlekt, met schuld bedekt door duizend zonden...’
It rint tsjin itenstiid en noch altyd is der kofje-mei-ferhalen. De manlju ha gjin haast, elk wol noch in ferhaal kwyt, mar de froulju moatte op hûs oan, want strak ferwachtet in elk dat it iten op tafel stiet.
Auke Huizinga, oant september 1948 ynwenner fan Lytsegast en yn dat jier emigreard, hat yn Ontario njoggen jier besocht oan in geskikte frou te slagjen. ‘Ik wol earlik tajaan, it woe earst net rjocht bite.’ Lei Amors boulân der hjir dan sa kâld en kliemsk hinne? Auke stiet bekend as noflik en trou.
‘Yn 1948 wie 'k achttjin jier en 'k woe net nei Indië. No, net wolle, se hiene my miskien noch wol safier krigen, mar ús mem wie der ôfgryslik op tsjin. Yn 't begjin fan harren trouwen hie heit ommers al salang ûnder tsjinst lein. Dat wie yn 'e mobilisaasje fan de Earste Wrâldoarloch. “Heit hat yn '14-'18 neat fertsjinne,” sa makke mem dúdlik. “mei dêrtroch krigen wy te let de fuotten ûnder 't gat. My tinkt: ien kear mar noait wer, do komst nèt nei Indië en dêrmei út!” Se hie noch tsien kear leaver dat ik nei Kanada emigrearde, dat ik fuort. Sa koe 'k ek ûnder Indië út komme. Mar wol mei de gefolgen dat ik de earste fiif jier net even werom nei Fryslân koe. Se soene my dêr fuort yn 'e kraach grepen ha en my op
| |
| |
syn minst noch foar twa jier militêre tsjinst opdraaie litte. Dus ik koe ek net even werom om in âlde flam op te waarmjen.
Myn earste boer wenne hjir by wize fan sprekken achter tûzen hikken, der wie safier it lân yn neat te belibjen, ik wie ek altyd oan 't wurk en der kaam noait in frommeske op 't hiem. Ik hie 't mei dy boer fierder o sa troffen, it wiene beide sokke bêste minsken. Aloy Trudeau en de frou, se wiene fan Frâns komôf, mar sòkke edele minsken. En doe stoar it minske ek noch. Hastich. De âldman wie der sa foarwei dat er it sels noch 37 dagen útholden hat. Doe hat ek hy de holle foargoed dellein. De boer en de frou, ik ha se beide nei 't hôf brocht. Sis mar: dròègen. Dat haw ik as in eareplicht beskôge.
It wie yn de tiid dat in frommes in keardel noch net oer de helte temjitte kaam. Op 't lêst begûn it te knipen, ik koe der net mear fan sliepe, en doe haw ik mar in advertinsje yn 'e krante set. Sa fan “...Frisian Canadian would like to meet Christian lady living in Southern Ontario...” Der kaam fuort in brief, en it wie ek fuortendaalk yn 'e roas.’
Sa hat Auke Huizinga dus Boukje Faber oan 'e heak slein. En Boukje wol nò ècht nei hûs, want it sneinsmiel hie al lang opset wurde moatten. Mar Auke wol noch al even kwyt dat er wilens al 33 jier by D&W Transport arbeidet. Sjauffeur. Op syn santichste mei er fan Dick en Wolter noch sa koart of salang ride as er sels wol. ‘Fyn sa'n baas mar ris.’
Achter de lange tafel mei de no sawat lege kofjekonteners fan de Christian Reformed Church seit in frou: ‘It neipraten wie yn it earste desennium fan de emigraasjegolf, sis mar ein jierren fyftich, yn guon tsjerken in gebed sûnder ein.’
Henk de Weerd seit: ‘It neispul wurdt al wat koarter, tsjint-wurdich hat men it ek yn de frije tiid sa drok. En ferjit net, de emigranten fan de jierren fjirtich en fyftich hawwe wilens de bern grut. Dus sneins hat men de bernsbern om 'e teannen. Der bestiet njonken de tsjerke nòch in programma.’
Henk de Weerd is in skipperssoan fan Eastersee, dy't him yn 1954 mei Shirley (Sytske) Bergsma fan Warkum ‘oersette’ liet. ‘Heit wie skipper op De Onderneming, in binnenskip fan tachtich ton. Der wiene njoggen bern, no dan soppet it net rom. Ik wol net
| |
| |
beweare dat it oan board earmoed wie, mar it kwartsje foar de brêgewipper waard wol trije kear omkeard ear't mem it yn 'e klomp rûgelje liet. Nee, ik woe net binnenskipper wurde, my lake in nij aventoer yn in nij lân oan.’
It waard in aventoer mei de wyn yn 'e seilen. As letter yn Ontario de earste snie foel, wiene Henk en Shirley mei harren 51 foets syljacht Seaquest III fan Lake Ontario al wer ûnderweis nei it mylde Florida. Dochs noch skipper, mar dan foar de aardichheid.
In healoere letter is it parkearplak foar de tsjerke leech, Dick en Henny Boersma driuwe oer weagjende wegen troch de sneintemiddei. Hy wiist op it ynstrumintarium yn de terreinwein, op it digitale plakbepalingssysteem. It is in soarte fan kompas dêr't men op de rjochte diken yn de Kanadeeske ferlittenheid eins net bûten kin. ‘Wat moatst mei dat ding,’ woe heit-silger op syn âlde dei witte, en hy wiisde nei 't kompaske út dy jierren. ‘Op dat ding kin 'k sjen dat ik ferdwaald bin,’ sei 'k. It duorre even, doe sei er, ‘en dêre, yn dat spegeltsje, dêr kinst dan sjen wà't ferdwaald is!’
Heit wie fan 1883, bleau lang skerp, hie earst ta skoalmaster leard, hold it twa dagen foar de klasse út en wist doe dat der yn him dochs noch krekt wat mear boer siet as skoalmaster. It waard in soartemint ‘Dichter und Bauer’, hy die oars net as lêze, filosofeare, artikels skriuwe. It wie net in heit dy't mei syn soannen in slach it lân yn gie om oer kij en nochris kij te praten. Troch syn filosofearen bleau der tusken heit en soan altyd wat distânsje. Hy hie bytiden ek dat wisse, dat rotsfêste leauwen. However, ik bin fuortgien. Doe't ik de âldman fan myn beslút op 'e hichte stelde, wie 't as stie der eefkes in oare man foar my. ‘Durk,’ sei er, ‘ik wol dy oer trije jier hjir wer werom ha!’ Ik sei, ‘ik kom oer trije jier wol in wike of wat thús.’ Doe klearre it by him al op. De ôfspraak oer dy trije jier haw ik my ek oan holden.’
Wy komme by it haadkantoar fan D&W lâns en stekke oan. It docht bliken, der is in faks binnenkommen dêr't in mûnlinge ôfspraak yn fêstlein wurdt. D&W mei op it Noard-Amerikaanse kontinint wer massa's dakbedekking fan a nei b transporteare. Dick lêst rinnendewei de oanhef fan de brief en leit him dan wer op 'e faks. ‘Ja, wy dogge nochal wat saken mei joaden. Dat folk mei 'k as Wâldman wol oer, sy ha dy yn 'e gaten foardatst boe sizze kinst.
| |
| |
Dat hâldt dy wekker.’
It ferhaal komt dochs noch wer op dy dominante faktor yn it bestean fan de soan: syn heit. ‘Hy skreau ferhalen, ponearde stellingen, hold lêzingen mei titels as “De wonderen Gods in het heelal”. Al fier foar de oarloch foarsei er dat men om 2000 hinne yn in goed healoere fan Ljouwert nei Amsterdam reizgje koe. Ik wit noch, ik mocht mei nei in boerejûn en dêr gie in CBTB-boer stean en frege: “Wat tinkt jo, Boersma, komme der minsken op 'e moanne?” De fraachsteller woe eins allinne mar in prinsipieel “nee” hearre. Heit fielde it blykber flymskerp oan, keas foar it kompromis: “Wy witte it net, Dykstra, mar my tinkt, wy komme in hiel ein hinne”.’
It wurdt jûnich, sneintejûnich, it is sa stil op de feranda fan it grutte hûs op de heuvel. De sinne lit him fol selsbehearsing yn 'e bosken sakje. Under, yn de djippe delte, moat earne Credit River syn wei troch al dat donkergriene fine.
‘Yn dy rivier sit somtiden safolle salm, dan kinst oer de rêgen wol rinne,’ seit Dick. ‘Mar ús jonges ride mei harren fiskark sa leaf wol nei de grutte marren, dan weagje se harren fier it wetter op. In soad minsken kinne net sûnder útdagingen, se weagje harren aloan fierder.
Hoe gie it mysels, ik stie yn myn nije fiskgraatsjejas en mei de koffer yn 'e hân by de 401 te liften. Se rieden stik foar stik troch. Op't lêst stoppe der in lyts weintsje mei trije grutte keardels deryn. Ik mocht foaryn sitte. Doe't wy wer rieden frege ien fan de mannen achteryn: ‘Do you love the Lord?’ Ik wist net wat ik sizze moast. ‘Sometimes, not always,’ sei 'k.
It die bliken, se wiene fan de Jehova-beweging. De man achter it stjoer sette de auto oan 'e kant fan 'e dyk en se begûnen alle trije foar my te bidden. It duorre in hiel skoft, en ik woe fierder.
Se ha my noch tritich myl meinommen, doe wiene sy teplak. Wer lifte. Der stoppe in Chevrolet mei in man en in frou en ik kaam achteryn te sitten. Dy fint hat my achteryn yn 'e spegel sjoen, want syn each foel op it krantsje dat de Jehova's my meijûn hiene: ‘Do derúk òf dy Jehova-rotsoai der út!’ biet de man my ta. Dus ik draai it rút del en goai it krantsje derút. Want ik hie yn 'e kop om fierder. Sa haw ik al rillegau yn 'e smizen krigen dat men sûnder
| |
| |
wat te skipperjen jins doel net berikt.
Sa hiene wy ris in slopende reis achter de rêch, grutte Harm Dykstra, lytse Harm Veenstra, Arnold de Vries en ik. Us doel: op in hierd stik bitelân bitekopje, biteroaie en biteride. It wie by in boer yn 'e omkriten fan Belmont. Litte wy dêr no in sekreet fan in boer treffe. In dwerskop mei twa houten poaten. ‘Der leit gelokkich al in knap stik fan 't hearskip ûnder de seadden,’ sei Arnold noch deselde jûns.
Dy boer hie ús foldwaande sliepplak op 'e pleats tasein. En der soe iten foar de earste wike wêze. Hy die de doar mei tsjinsin foar ús iepen en makke mei in ûnferskillige ferwizing dúdlik dat earne op 'e ein fan in tsjuster trepsgat slieperij wêze moast. Wat wy boppe oantroffen wiene gammele beden dy't midden yn in ûnfoarstelbere rotsoai stiene. Grutte Harm doarst it oan en rop nei ûnderen dat wy ‘hongery’ wiene. Dy jûns om tsien oere sieten wy yn fjouwer dagen âlde brij om te haffeljen.
De oare moarns ier en betiid oan 'e slach. Harm wie altyd op 't skik. ‘Ik ha fannacht dreamd dat ik dizze pleats keapje koe, heite!’ ‘Dû silst noch fan 'e bok dreame,’ sei 'k. En sa soe it ek rinne. Wy sliepten mei de pet op en ha dêr yn in healjier net in ierdappel preaun.
It duorre net lang doe bin 'k hinne gien en besykje foar de hearen maizena te meitsjen. Der kaam in ammerfol wetter op 't fjoer en Harm woe wol riere. It slagge mar net, wy krigen der suver spul om. Doe haw ik in Frysk minske yn Toronto in briefkaart skreaun mei de fraach hoe't men maizena meitsje moast. It draaide út op stisel mei kluten, mar grutte Harm spriek fol ûntsach fan Kanadese potstro. Geweldich, de jonge hat derfan iten, hy wie der stil fan.
As de Houten Poat ús dwerssitte koe, soe er it net litte. Op in moarn ier sleat er de wetterlieding ôf. It wie in wraakaksje. Fan dat stuit ôf gie it oog om oog, tand om tand. Noch deselde dei ha wy by him yn 'e keuken in sek yn 'e skoarstien treaun. De oare moarns die bliken, wy hiene him derút rikke. Doe't er wer by syn sûpe en stútboltsje wie, seagen wy in man gek wurden. Dûm fan lilkens, ik hie noait witten dat ien op twa houten poaten sa hurd drave koe. It mantsje stode yn 'e hûs en it wie mar goed dat wy alle fjouwer
| |
| |
Wâldmannen wiene, oars hiene wy net fuortendaalk yn 'e gaten hân dat er syn gewear helle. Dat doe't it earste skot hagel oer 't hiem rikke, wiene wy der dus even net. Doe't de patroanen op wiene, hat grutte Harm de Houten Poat-boer snipt, de treppen op tild en by ús yn 't paleis op in stoel set. ‘Earst mar eefkes bekomme, heite,’ sei Harm. ‘En dan belove dat er it noait wer dwaan sil!’ Lytse Harm sei, ‘hy ferstiet it ommers net, grutte’.
‘Mar hy begrypt it wòl,’ sei grutte Harm.
It wie dêr by de Houten Poat-boer in dreech en wreed bestean, mar it fertsjinne sa goed. Harm koe der net langer oer, hy woe fuort. ‘De Here heeft gegeven en de Here heeft genomen, ik moat mar ergens oars hinne,’ sei er op in moarn betiid. Hy hat him, ear't er ôfsette, earst noch kreas ferklaaid, ynienen stie er yn syn kreaze streekjebroek yn 't trepsgat. Wat er oan hie like heal en heal op in troupak. Doe wist ik it wer, Harm hie ferkearing hân mei de baakster fan de Geast, it soe hast oangean mar blykber is der in kat yn 't jern smiten en de bruiloft gyng oer.
‘Ik gean fuort yn frede,’ sei er justjes oandien. ‘Ik begryp it wol, Harm,’ sei Arnold earnstich, ‘do wolst in nij libben begjinne en ik kin dy net ûngelyk jaan.’
Net folle letter melde him op de Houten Poat-pleats noch in oare Harm; der kaam in brief fan Harm Dykstra, skoalmasterssoan fan Rinsumageast. Dizze Harm hie by ús heit it melken leard en no siet er dus ek al yn Kanada. Yn de brief stie dat er dan en dan ‘gewoan eefkes delkomme’ soe. Ik fielde it oan myn wetter: heit hat Harm fan meester Dykstra stjoerd om hjir de saak troch de kont te sjen. Myn âldelju woene fansels wolris witte oft Durk goed op himsels paste en skjin op himsels wie, oft er noch wol Godfruchtich libbe en hoe fier as er wie om in pleats mei lân te keapjen.
It earste wat ik die, wie húshimmelje, mar dêr wie Harm fan meester Dykstra al. Wy ha, sa soe letter bliken dwaan, net iens sa'n minne resinsje krigen, mar op dat stuit wist dy jonge net wat er dêr op dat keammerke en yn de koken fan de Houten Poat-boer seach. Net folle letter kaam ek in dûmny op 'e pleats. Ds. Gritter, dy't út Grand Rapids-USA kaam om yn ús omkriten in Christian Reformed tsjerkje op te setten. ‘Kofje, dûmny?’ Lytse Harm wie in jonge dy't in goede beurt meitsje woe. Dûmny hie al ris mei in fiis gesicht
| |
| |
om him hinne sjoen en hat it der mar net op weage. Letter tocht ik: der rûnen dus linen fan Rinsumageast oer Michigan-USA nei London Ontario. It hat mar even duorre, doe sieten wy mei de hiele ploech yn London op kategisaasje.
It is in heal minskelibben lyn, dat aventoer by de Houten Poat-boer yn Belmont, mar op de Fryske Dei yn Paris trof ik okkerjiers grutte Harm wer, en it wie as hie de tiid stilstien. Ik tocht dat ik goed nijs foar him hie, ik sei, ‘de Houten Poat-pleats stiet der net mear, Harm, de hiele brot is ôfbrutsen en opromme.’ ‘Ja,’ rôp er, ‘okkerdeis bin 'k der twahûndert myl foar omriden. Ik ha noch even om de pleats socht, doe die my bliken, der wie neat mear. And I sâld to myself ‘...en men vindt haar standplaats zelfs niet meer’.
De tiid gie syn gong, wy skeaten woartel, de tsjerke frege my diaken te wurden. Yn dy funksje bin ik ek in soad leed ûnder de minsken tsjinkommen. Ek wol by emigranten. It past my net nammen te neamen, mar wês der wis fan dat it hjir alle emigranten net foar de wyn gien is.
Op de Fryske Dei rint men de sorry-gefallen seiden tsjin 't liif, folle faker komt men dy minsken noait mear tsjin. As binne se weiwurden en mei harren ellinde oplost yn dit ûneindich grutte lân. Guon emigranten ha rillegau it swurk driuwen sjoen en fearen of fleagen werom nei Nederlân. Mei ‘Jan’ - ik betink foar him samar in namme - stie 'k yn 'e begjinjierren by General Motors oan de rinnende bân doe't bliken die dat er yn sechstjin wike gjin kostjild betelle hie en oan legerwâl begûn te reitsjen. Op 't lêst heistere er allinne yn in goar keammerke om. Jûns tsjin bêdtiid wie er der net. Dan skode ik mar in pear stikken bôle mei tsjok margarine derop by him ûnder it finster troch. De oare moarns wie 't iten steefêst fuort. De diakony hat op 't lêst mar in retoerticket foar Jan kocht.
Sa kaam ik ek ris mei in al wat âldere emigrantemem yn kontakt. It minske wie har rie tenein. ‘Alderling Boersma,’ sei se yn 't fuortgean, ‘Kanada hat my net allinne strenge winters brocht, mar ek strenge simmers.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd