|
| |
| |
| |
Kieke
Arend Wijma en Diny Wijma-de Lange fan Middelburch, Súd-Afrika.
‘Dy âlde Dakota die der yn 1954 fjouwer dagen en trije nachten oer. Swiere etappes. Sa slop as in dweil wie dy kiste, it wie as hiene se 'm net goed klonken. Soms dûkele er, dan wer trille er as in lammesturt. By Diny kaam de mage omheech. Spuie. Stikken kamen wy op 'e luchthaven Jan Smuts oan. Fan Johannesburch brocht immen ús mei de auto nei de earste boer. Wer in heule dei omtoarkje. It rûn tsjin 'e jûn doe't wy oer in brêge rieden. “Sisa, wy binne yn de Frijstaat,” sei de sjauffeur. “Mar noch lang net yn Vierfontein”.’
Arend Jans Wijma, yn 1925 berne oan de Drachtsterfeart neist it hûs fan dokter Bleeker yn Drachten, hat noch altyd in pear earmen as beamstammen. Dêrmei wied er de lêste dagen sa yn 'e tún oan 't wrotten, dat er himsels net iens tiid die nei de Fryske Middei yn Pretoria te riden. Syn tún yn Middelburch, in pear oeren riden oan de eastkant fan Johannesburch, is in tentoanstelling fan blommepracht. In lekker rûkende seringebeam dy't skaad jout, mar de poarperen bloesem no al wer ferliest. ‘Dat is it libben, it ferfal begjint al by 't begjin.’ Syn swarte boy, dy't de tún docht, hat er jierren lyn al meinommen fan 'e buorkerij. ‘It is ien dy't it wurk sjocht. Sokken binne der op 'e wrâld net folle.’
‘Ik bin net sa jeugdich as Arend,’ begjint Diny de Lange, dy't fjirtjin dagen foardat op 22 novimber 1954 de Dakota de loft yn gie, mei Arend troude. ‘Ik begjin te triljen en dêr krij 'k allegearre pillen foar. Dan hast dyn bêste tiid wol hân. Dat wol net sizze dat it
| |
| |
yn 't begjin altyd sa bêst wie. It begjin wie dreech.’
‘Oer de frou haw ik net te kleien,’ stelt Arend fêst. ‘Ik sette in houliksadvertinsje yn 't Nieuwsblad van het Noorden. ‘Foto op erewoord retour.’ Der kaam in brief fan Eelderwolde. In frommeske fan in boerepleats. Wy praten ôf yn Grins, op in sneon by de tramhalte fan Helpman, en it like der op! Dat wie begjin jierren fyftich.’
Sy wist oars de datum noch, mar dy is har no ûntsketten. ‘Ik wie naaister by de Shell-direkteur, dy hie in freon yn Súd-Afrika dy't in flinke melker socht. Arend wie wilens al by de plysje yn Hollân, mar hy dreamde derfan om boer te wurden. Doe't wy foar 't earst byelkoar op bêd leine, hiene wy de KLM-kaartsjes ûnder 't kessen lizzen.’
It komt Diny Wijma ynienen yn 't sin wat dy man dêr op 'e brêge nei Vierfontein yn Transvaal noch mear sei: ‘Emigreare is op in bytsje nei krepeare.’ ‘En sa is 't. Doe't ik einlings teplak wie, wie 'k stikken! It foel sa ôf. Dy earste boer, Servaas van Niekerk, wenne op Nergenshuzen. In einleas stofpaad dat nei in rommelich hiem rûn. Der wie ús in hûs tasein, mar wy belânen yn in hok mei keuken en sliepkeammerke. Heech yn 'e muorre finsters mei traaljes der foar. ‘Dat moet!’ sei Van Niekerk, ‘dat is voor die diefwering.’
It wie in skok. Frou Van Niekerk brocht ús blanken kofje op 't wurk, de swarten moasten harsels mar rêde. ‘Wêrom ha jo yn 'e frede noch gjin swarte meid,’ woe frou Van Niekerk net folle letter witte, ‘jo hearre net it wurk te dwaan dat foar de swarten bedoeld is.’ Dat rillegau hie 'k in waskmeid; it frommeske tôge altyd mei har berntsje yn in doek op 'e rêch om. En dat bern pisse fansels aloan by har del. Op 't lêst stonk it minske sa bot dat de miggen der stiif fan yn 'e loft stiene. Ik rette de frou oan it bern in ruft ûnder te dwaan. Se waard der luik fan. ‘Mefrou is fiis fan bernepis, mefrou sil gjin bern krije!’ En efkes letter: ‘Missy hâldt net fan bern’.’
‘Op dat stuit wiest al swier fan Elske,’ seit Arend laitsjend, ‘wy ha seis bern krigen. Der sit ien yn Ingelân, ien yn Amearika, se wolle hjir net allegearre bliuwe. Mar lit ús earst fertelle hoe dreech en ûnwennich it hjir doe wie! As taal hie it Afrikaans foar ús grutte foardielen, mei de Afrikaanse spraak bist samar thús. De echte
| |
| |
desyllúzjes komme no, no't wy âlde minsken binne en it lân achterút giet.’
‘Op de pleats wiene se sa rûch as tou,’ giet Diny de Lange fierder. ‘Dy earste boer hie net iens kuolling yn 'e molkopslach. No, yn Súd-Afrika wol de molke wol soer wurde. En dan dat gegriem ûnder de kij. Dy swarten koene it boerewurk net. Op in moarn betiid kom ik de melkerij yn en dêr slacht in swartman sa raar yn 'e kij om dat ik ha Arend derby roppen.’
Arend Wijma sjocht it trelit wer foar syn eagen gebeuren: ‘It wie Jacob, Jacob wie dûm wurden op in ko en sloech it bist sawat dea. ‘Dan moat it no mar ris wêze,’ sa skeat it my troch de kop, en doe haw ik dy wyldeman suver hast oer de kij hinne de stâl út slein. ‘Weg is jij!’ rôp 'k. Dêr lei Jacob op 't hiem, de man koe al net mear oerein komme, it wie allegearre bloed oan syn kop. Mei watten út 'e molktsjems ha wy syn wûne behimmele. Doe't er wer wat oplappe wie en gean koe, sei 'k wèr fan ‘weg is jij!’ Sa ûnmeilydsum moatte wy hjir wêze. Swart, wyt en alles wat der tuskenyn sit, alles is hjir wreed foar himsels èn foar in oar. Oars wurket it net.’
Diny: ‘Men stiet hjir mear ûnder de hurde wetten fan de natuer as op in soad oare plakken yn 'e wrâld. Men wit yn dit lân mar al te goed hoe bistachtich it yn 'e natuer om en ta giet. Op 'e hoeke fan ús earste hûs groeide in strúk tefolle by de daksgoate op. Ik helle in ljedder, soe snoeie en dêr sjoch ik deunby in skym fan de griene mamba; dat is in slang dy't dy binnen twa minuten dea hat. Dan moatst yn in fraksje fan in tel de ôftocht blaze kinne. Fuort dêrnei kaam Arend mei 't gewear. Se sizze hjir dan net: Dy slang is goed foar 't miljeu.’
Arend: ‘Net fier fan de pleats oan de Wytrivier stie in kafferskoaltsje. Der wurke by ús in âlde swartman op 'e pleats, William, en dy kaam op in neimiddei op 'e pleats ôf fleanen. ‘Baas, die njonka hè my kleinseun gevang!’ De njonka is in wurchslang. Ik mei 't gewear derhinne. Under in beam lei in kolossale wurchslang dy't no syn harsens rjocht omheech stiek. Ik seach al in grutte bulte healwei yn syn strôt stykjen. 'k Lei oan, helle de trekker oer en rekke it bist presiis midden yn syn harsens. Unfoarstelber wat der doe barde: De wurchslang hie sokke stupen en sloech sa wyld om him hinne dat de tûken fan de beam brieken. Ik tocht, no krije wy it alderminste
| |
| |
noch, no moatte wy dy bult út syn strôt snije wylst de pake fan it berntsje derby stiet. De slang sloech noch ien kear wyld om him hinne en doe wie 't gebeurd. Op 't selde stuit kaam der in lyts swart jonkje út 'e klippen wei op syn pake ta stowen. ‘Aupa, Aupa!’
Hoe moai as de skutkleur fan de slang ek wie, lytse Januari, sa hjitte it boike, hie krekt op tiid ûnheil rûkt en wie de klippen yn flechte. Der moasten dy middeis fjouwer sterke swartmannen komme om de slang nei de pleats te slepen en te strûpen. Lytse Januari siet de natuer noch yn. Doe't er folwoeksen wurden wie, lei er oeren oanien yn 'e sinne te loeren foar in spleet yn 'e klippen. Mei in flymskerp stokje yn 'e fûst wachte er op de njonka. Doe't it ûndier dan einlings yn in flits syn kop bûtenboard stiek, wie er de wurchslang foar en stiek him dea. Doel fan de operaasje: it fergif fan de slang as medisyn brûke.’
Diny: ‘Dat fan dy molkfeint Jacob, dy't ien fan de kij deahouwe woe. Dy naaide foar dy út, Arend. Mar twa jier letter stie er samar wer by dy op 't hiem. ‘Ek es Jacob, baas, ek hè die koei geslaan,’ spriek er skurf. It hie mis fan him west, sei er, hy soe noait wer in ko slaan. Jacob fûn it rjochtfeardich dat Arend him ôfseame hie. Sa wurket dat hjir. As Arend in ûnskuldich man ofseame hie, wie der wraak nommen, en net sa sunich.’
‘Dat wie allegearre yn 't begjin,’ stelt Arend Wijma fêst. ‘Nei trije jier hiene wy sinten foar in better hûs en doe slagge ik ek oan in oare boer. Ik sis net: in bettere boer. Net fier fan Johannesburch, op Van Wijksrust. Letter bin ik dus setboer op 'e pleats fan Kahn wurden, hjir ûnder Middelburch. Gjin komelkerij, der lei 35.000 bunder lân by. Goed 85.000 fleiskij hiene wy, en 1200 melke kij, en 60.000 bargen. Ik wol mar sizze, it gie yn 't grut. Fiifentritich arbeiders. It wiene de minsten net, dy swarte arbeiders, mar ik moast se wol achter de kont sitte, oars gebeurde der neat.
Kahn wie in Litouse joad, dus ûndernimmer genôch, mar dat it no in echte boer wie? Wy koene goed, Kahn en ik, mar nei tweintich jier fan lange dagen hie 'k myn nocht. Altyd it gefoel dat er my justjes ûnderwurdearre. Hy seach net yn dat ik in goede boer wie. Boppedat, ik spriek Afrikaans en mynhear hie in foarkar foar Ingelstaligen. Mei de taal kin men in machtspul spylje, ik ha dien nommen.’
| |
| |
Diny: ‘Letter woe er Arend wer as bedriuwslieder ha, omdat it in tiptop boer is. Doe hasto, Arend, der noch alve jier west, de swarten kennis fan lânbou en feehâlderij bybrocht.’
Arend: ‘Kahn hie kontakt mei grutlju, hege mannen yn 't regear, dat yn 1984 kaam lânbouminister Schoenman it hiem op riden. Schoenman hie sels ek de weareld oan lân. In boerespekulant mei foarkennis. ‘Wy hâlde boelguod,’ sei Kahn dy jûns, ‘alle kij geane fuort.’ Ik moast mar in grutte feefeiling tariede. Ik haw alles dien om it de mannen ôf te rieden. Der wiene seishûndert melkekij dy't 23 mingel deis joegen, sok materiaal waard allinne mar mear wurdich. Mar se woene net harkje. ‘Se geane fuort,’ hearde ik.
It waard my dúdlik makke dat iksels gjin jild op de feiling biede mocht. Doe ha 'k in freon frege foat my te hanneljen. Doe't it boelguod begûn, hie 'k de bêste kij en hokkelingen al útsocht. Mei dy keppel haw ik noch in skoftke trochbuorke. En doe mei in grouwéligen winst ferkocht. Doe kaam Kahn en sei: ‘Alle respekt Arend, as ik safolle ferstân fan kij hân hie as do, dan hie 'k itselde dien’.’
Diny: ‘Mar der giene op 'e feefeiling fan Kahn ek safolle moaie bisten fuort. Arend kaam nei de feiling thús en ik tocht, wat sille wy nò beleve! Dêr siet er, en hy gûlde. It wie ek wol wat, Arend is in boer, sokken moatte jo mei de lampe sykje.’
‘Och, wat sil 'k der fan sizze. Begjinst op 't lêst oan de buorkerij te hingjen,’ ûntskuldicht er him. ‘Ik koe op 't lêst ek sa goed mei 't wurkfolk. De plaas dat wie in ienheid. En dan sizze se: de rotsoai moat fuort.’
‘Op dat stuit wie Arend al net sa jong mear, mar hy helle yn Onderstepoort by Pretoria noch de papieren foar feearts. Al sis ik it sels, Arend wit ek in protte fan de ki-beweging. Op 'e pleats hat er de swartmannen in soad bybrocht.’
Fier foardat Arend Wijma fan de Drachtsterfeart de brêge yn 'e rivier de Faal oer ried, wie er al aardich yn it spikerhurde libben behurde. ‘Want ik haw it thús min hân. As ik yn in normale húshâlding opgroeid wie, yn in normale húshâlding lykas dy fan Diny har folk, dan wie it grif oars rûn, dan hie 'k gewoan boer yn Fryslân wurde kinnen. Ik sil myn eigen heit, Jan Gjalts Wijma, net beskimpe, ik wol him net alle skuld oansmarre, mar de feiten lizze
| |
| |
der. Hy hat syn húshalding troch de djipste djipten sleept. Ik wol net sizze dat der gjin goeds yn 'e man siet, mar hy wie in aventurier dy't skynber graach ferkearde beslissingen nimme mocht. Hy koe ek net ûnder in oar stean. Oan 't lêst ta hat er de goede ried fan syn seis broers en fiif susters yn 'e wyn slein. Omke Wybren, omke Romke, se hawwe besocht him de eagen te iepenjen, mar hy harke net. Hy wie de jongste fan tolve, wa wit is dat de oarsaak.
Heit syn ferstannichste beslissing hat west dat er mei mem troude. Elske Gerrits Veenstra, in boeredochter fan Ryptsjerk. Der siet wol jild by dy Veenstra's. Doe't Gerrit Veenstra jong kaam te ferstjerren, kaam heit op syn pleats. Dan falst mei de kont yn 'e bûter, mar hy koe de weelde net ferdrage. Yn Ryptsjerk hie heit fan alles by de ein: solo's blaze yn 't korps, de fergaderboer úthingje, op in spiksplinternije Harley Davidson nei de feemerk, sneins mei twa frisse hynders foar 't rydtúch nei de grifformearde tsjerke, want hy wie synodaal grifformeard. Dat hie wol even impact: mei twa knappe hynders foar 't rydtúch nei de lytse tsjerke.
Doe't yn 'e omkriten fan Ryptsjerk in bluisterige moalkeapman jild brûke moast, wie it Jan Gjalts Wijma dy't him mei in sekfol sinten holpen hat. It wie yn 't earst fan de krisis. En doe't by dyselde moalkeapman alles op en wei wie en de boef stikem nei Amearika útnaaide, wie heit de lêste dy't leaude dat it wier wie. ‘O nee, dy komt wol wer werom.’ Der bestiene yn syn wrâld gjin ferkearde minsken. Doe noch net, teminsten.
Noch yn dyselde krisisjierren giene wy as bern fan Jan Gjalts Wijma en Elske Gerrits Veenstra mei blikjes sjippe by de doarren lâns. ‘Mar mefrou, it is sokke bêste en goedkeape sjippe.’ Ik wie alve jier, gie net mear nei skoalle. It wie yn 1936, op in jûn hearde ik heit sjongende thúskommen.
‘Kent Gij dat volk van heldenmoed, en toch zo lang geknecht, het heeft geofferd goed en bloed, voor vrijheid en voor recht.’
Yn Fryslân seagen se heit net allinne as in boer oan legerwâl, hy hie himsels degradearre ta in mantsje dat it sels as boere-arbeider net oprâde koe. Dat wy setten nei Grinslân en reizgen lykas swalkjende joaden fan de iene pleats nei de oare. Yn Engelbert krige er it foarelkoar en hier in kafee. Der folge in plysje-ynfal; heit tape ek
| |
| |
oan jongfolk. Op in stuit húsmannen wy yn in lyts húske oan de Paterswoldsewei te Grins en der wie al gjin jild mear om it wetter te beteljen. ‘Wy hoege net út te droegjen fanwegen tekoart oan wetter,’ bearde er in deimennich letter. It die bliken, hy hie de kelder fol wetter rinne litten. Sa besocht heit syn húshâlding by te bringen hoe't men oerlibje moast.
Yn 1937 emigrearden wy mei de hiele húshâlding nei Dútslân, nei Eringerfeld yn 't Sauerlân. It safolste ferkearde beslút. ‘Wat in rom hûs ha wy hjir,’ bearde er. Mar der wie allinne mar tiid om yn dat hûs te sliepen. Fan moarns ier oant jûns let foar in oar yn 't spier. Yn 't Sauerlân begûn earst echt it slavelibben, foaral foar mem. Twa kear deis stiene der hûnderttweintich melke kij op ús te wachtsjen, wy moasten der, ek as bern, moarns even oer trijen ôf. Ik wie tolve wurden, ús Gjalt in pear jier âlder. Om healwei fjouweren hobbelen wy mei in weinfol molkbussen it roettsjuster yn. It wie in nuodlike tocht, earst troch de bosk, dan oer in kampke heuvellân. In paad rûn fierderop deun by in djippe delte lâns. Hjir doarst heit de hynders net mear te mennen, ‘hjir moatte wy blynfarre op de Heare.’
In soarte fan jister tsjin de skeante fan de heuvel. It hie in wiete hjerst west en no lei der elke moarn in laachje iis yn 'e djippe weinspoaren. Op 't melkplak sakken wy lykwols oan 'e ankels ta yn 'e drek. As ik oan dy tiid weromtink - en dat doch ik sa leaf wol net - dan hear ik wer it klingeljen fan de beltsjes dy't de kij oan de halsbân hiene. It klinkt my yn 'e earen as it liet fan de ûntbearing.
It duorre net lang, doe ferfearen wy nei in boer yn 'e kontreien fan Lippstadt. Neffens heit in folle better plak. Wy giene der dus wer op achterút. Dêrnei belânen wy op in pleats dy't suver deun tsjin in kazerne oan stie. Allinne in totale oarloch kin ús rêde! tocht de bedriuwslieder dêre, de man siet fol fan de nije tiid, seach Adolf Hitler as de nije god. Heit hie doe al hinnegean moatten en set mei de hiele brot ôf, werom nei Fryslân, by need nei Grinslân. Mar nee, hy tocht dat er hjir it feilichst wie.
It waard septimber 1939, de Dútsers foelen Poalen yn en de pleats mei it grutte foarein, dêr't wy by-ynwennen, tsjinne ynienen as ynkertiering fan rekruten. ‘Moatte wy net nei hûs, heit,’ frege
| |
| |
mem needrich. O nee, dat wie al te let, sei er. De hjitting wie ommers dat Nederlân ek by Dútslân hearre soe. It resultaat wie dat wy as bûtenlanners ús twa kear deis yn Lippstadt melde moasten. By de Grüne Polizei.
‘Wy kinne hjir yn Dútslân noch it measte foar ús faderlân betsjutte,’ hear ik heit noch sizzen. ‘Wy kinne hjir de Gestapo it bêste tsjinwurkje.’ Net folle letter húsmannen wy wer ergens oars. Yn it doarpke Körtlinghausen, net fier fan Warstein. It sweefde fan de soldaten. De boer wie baron, baron Von Fürstenberg. De man hie op de earste dei fan de ynfal yn Poalen fuort in longskot krigen, kaam as in wrak thús en waard, sa die letter bliken, in anty-nazy.
It melken wie op 'e baronnepleats in spultsje fan alle hens oan dek. No de hiele húshâlding om healwei trijen der ôf. Sels myn suske Kieke, dy't achterlik wie. In mongoaltsje. As der ien foar soarge hat dat der noch ienheid yn ús húshâlding bleau, dan hat dat ús Kieke west.
Wy wiene by de kij yn 't lân en de earste Ingelse fleanmasinen kamen mei bommen en mitrailleurs oer. Op de fertsjustere pleats wiene skûlplakken, der stie sels in 8,8 kanon opsteld, mar op it melkplak yn iepen fjild wiene wy sa kwetsber as it mar koe. Op in tsjustere moarn ier kamen se der wer oanfleanen: de Ingelse jagers en bommewerpers. Hiene se it op 'e kazerne foarsjoen en koene se net goed mikke? Earst wie it sa stil, hie 'k allinne mar de bosk en it spuitsjen fan de earste molke yn 'e amers rûzjen heard, en no ynienen briek de hel los. Heit hie soarge dat der in swiere izeren plaat op 'e molkwein lei. Allegearre ûnder de wein, Kieke oangean, as wie sy de iennichste dy't yn 'e gaten hie hoe absurd it wie. Der foel in bom, de grûn skuorde, granaatsplinters fluiten troch de loft, kletsten yn de izeren plaat, tsjin de stielen hoep fan in weintsjil. En Kieke, se krûpte mem oan. Ik fiel it opnij: mem en Kieke leine dêr yn 'e drek sa ticht tsjin elkoar oan as omearmen se de lêste leafde dy't der noch foar ús weilein wie. 'Us sil hjir noait wat oerkomme,’ sei heit doe't it lûd fan de fleanmasinen fuortstoar en it kanontsje by de kazerne opholden wie fan blaffen.
De man - dat moat ik him neijaan - besocht no wier te meitsjen wat er sein hie: Yn Dútslân foar ‘eigen folk’ mear betsjutte as wat er yn Fryslân út 'e wei sette koe. Heit sette yn Dútslân in Frysk
| |
| |
netwurk op, der kamen Fryske twangarbeiders dy't even fierderop útnaaid wiene en belânen yn de gollen mei strie en kelders en spelonken ûnder de grutte foarein fan de pleats. Ien fan dy spelonken wie in grutte gong mei gewelven. Der streamde in beek dwerstrochhinne. Om ûnder dy gewelven te kommen wie der earst in izeren lûk, dan in smelle gong en dan wer in izeren doar. Dy doar wie op 't earste each net los te krijen. Dêrachter wie men feilich. It duorre net lang, doe hiene wy sûn Nederlânse ûnderdûkers. Dat dy minsken ek noch iten ha moasten, dat wie de soarch foar ús mem.
En dochs; der kamen yn heit ûnferwachte eigenskippen los. Hy weage it derop en nim baron Von Fürstenberg yn fertrouwen, fertelde dat er Nederlânse ûnderdûkers ûnder de foarein hie en dat er alles op alles sette soe om oan genôch iten te kommen. Heit krige de baron syn segen.
‘In boerepleats mei muzyk,’ sei heit op in jûn. Djip ûnder ús rûsde no frjemdsoartige muzyk. It wie yn in wiete rite, de beek brûsde wyld troch de spelonken en fierderop, yn de kazerneseal, wie it sjongen fan de soldaten te hearren.
‘Derhinne, meisjonge. En nim Kieke mar mei,‘ sei heit. Ik leau, ús Gjalt hie doe better yn 'e gaten wêr't it heit om begûn wie; wêrom't er ha woe dat wy oandacht hiene foar de soldaten. Wilens soe heit in fette ko by in Dútse buorman út it lân stelle. It slagge. Hy luts noch dyselde jûn it bist by ús de keuken yn. Doe't de soldaten útsongen wiene en wy deagemoedereard mei Kieke thúskamen, hiene heit en mem de ko al by de steile keldertreppen del yn 'e kelder krigen. De messen waarden slipe, Gjalt moast as de bliksem de bile helje. En wilens moasten wy yn 'e keuken sjonge; boppe alles út sjonge. Yn 'e neinacht hat de beek even read fan 't bloed west, mar yn 't geweld fan de wiete hjerst krige de stream rillegau wer syn âlde kleur. Alles wie wer by 't âlde. Allinne wie der wat mear iten foar 't ‘eigen folk’ fan Jan Gjalts Wijma en syn húshâlding.
Alle ûnheil kaam oer ús as it skimerich wie of tsjuster. It wie yn de maityd, tsjin bêdtiid, dat der in oerfalwein it hiem op kaam. Der sprongen in ofsier en twa gewoane soldaten út. Mem rûn nei 't finster, luts it gerdyntsje fan 't sydrútsje ticht en begûn te skriemen. It
| |
| |
wie skriemen út in soarte fan oertsjûging, it wie as hie it minske fuort begrepen wat der barre soe. Doe't it stampen fan de learzens tichterby kaam, luts se Kieke mei it bedsteed yn. Kieke moast fuortendaalk mei, raasden de Gestapomannen. Iten en rêding hoegden se har net mei te jaan, nee, sy soene wol goed op it ‘bedauernswerte Stümper’ passe. Foarút, yn 'e oerfalwein!
Dat byld fan dy twa soldaten dy't mei 't gewear yn 'e oanslach stiene, fan dy ofsier dy't syn revolver loek, fan dat warleaze bern, fan dy heit dy't, al like warleas, yn in lêste smeekbea de pet mar ôfdie en frege wêrom't dit no moast, fan in mem dy't oertsjûgend skriemde.
Se ha Kieke ombrocht. Yn 't hospitaaltsje fierderop. Fermoarde omdat dy ofsier en syn mannen ta in ras hearre soene dêr't neat oan mankearde. As ik hjir nochris lûdop it ‘ons Vader’ bid en sis fan ‘lei ons nie in die besoeking nie,’ dan riist wer it byld foar my op fan dy Dútse ofsier. En dan is 't as moat ik it leafste fan dy jierren, ús Kieke, wreke.’
‘Do moatst net langer prate oer salang lyn, do moatst ris besykje it fan dy ôf te setten,’ seit frou Wijma.
Arend Wijma heart it net. ‘Us mem! Hoe bestiet it dat mem net stapelgek wurden is. Nei de ôftocht fan Kieke waard heit oars. Stilefrich. Mar somtiden wie er by 't wylde omt ôf, dan sette er Radio Oranje fierstente lûd oan.
Heit soe op in jûn op bêd, wie al út 'e klean, doe't der wer in oerfalwein it hiem op strûsde. Mem hie de gerdinen doe al noait mear iepen, it hûs hie jûns boppedat de blinen ticht. Fertsjustering ferplichte. Mar doe't dy oerfalwein yn 't losse grint remme, wraamde heit de gerdinen en lûken oan 'e kant. As woe er wol grààch mei. Ik sjoch noch hoe't se him de oerfalwein yn skopten. Yn 'e ûnderklean. Mem skriemde mei 't selde lûd as doe mei Kieke.
‘Hy sit yn Rüten,’ flústere de oare deis ien fan de arbeiders op 'e pleats. Doe is mem nei de baron ta gien. ‘Baron, help my!’ mear sei se net. De baron hat alles yn it aventoer smiten, en krige heit los. Dat wie goed twa wike letter. Gjalt en ik seagen de âldman by de heuvel op nei de pleats ta stuteljen en koene earst net leauwe dat dat heit wie. Al dy tiid hie er wegere ien hap iten fan de Dútsers
| |
| |
oan te nimmen. Der wiene sa te sjen gjin emoasjes, ek net doe't mem de doar foar him iepen die. Syn eachopslach wie fan immen dy't deadlik kjel wurden wie. Sels syn lûd wie net mear fan ús heit.
It wie yn 't lêst fan de oarloch. Samar lei der in útmergele, frjemde man op 't hiem. Hy koe stean noch gean, heit gie op 'e knibbels njonken him sitten, besocht mei him te praten, tilde him yn 'e hûs. ‘Dizze waacht gjin hûndert pûn mear.’ De persoan wie fan syn ferstân en spraak ôfrekke. ‘Mar ik haw him niis bûtendoar leau 'k in Frysk wurdsje sizzen heard,’ sei heit. Wylst wy it wrak hiel foarsichtich troch in lûk nei in skûlplak op 'e heasouder lutsen, kaam de bedriuwslieder fan de baron de skuorre yn. ‘Wat jo dogge, dêr stiet de deastraf op!’, biet er heit mei de finger omheech ta. Doe sei heit: ‘Mar de tiid is net fier mear ôf, dat de rollen omkeard binne! En wat gebeurt der dan mei dy!’
Ik haw trije dagen en nachten op de stakker past, besocht him waarme brij ta te krijen. En noait haw ik wer in wurd fan him krigen. Allinne mar dy doffe eachopslach fan de oarloch. Yn 'e moarntiid fan de tredde dei is er stoarn. Tegearre mei heit ha Gjalt en ik fan âlde planken in kiste timmere en him deryn lein. Doe is heit nei dyselde ferkearde bedriuwslieder fan baron Von Fürstenberg gien en hat sein: ‘Ik wol jo freonlik fersykje mei te kommen. Doe't er by de kiste stie, sei heit: ‘Toemar! Til de deade mar mei my op! Jo meie my helpe dizze man te beïerdigjen.’ Ik stie derby, en noch altyd klonk de stim fan heit oars as eartiids. It is dizze heit dêr't ik mear en mear respekt foar krij.’
Frou Wijma seit: ‘Do moatst no net mear oer it ferline prate, wy ha hjir yn Súd-Afrika safolle moaie dingen belibbe. Brike setten soms ek. De bern. Us bern dogge it goed.’
Arend Wijma wie mei syn ferhaal hast klear, mar noch net hielendal. ‘De Gestapo hie de sân ûnderdûkers yn de spelonken net fûn. Dus noch altyd hie mem de noed oer safolle minsken. It bolderjen boaze oan, der gie praat dat de Amerikanen de Rijn al oer wiene. Guon Dútse arbeiders seine dat se daalk de hiele pleats yn in festing feroarje soene. Of platbaarne soene. Doe sei mem: ‘De ûnderdûkers moatte nò fuort!’ ‘De Amerikanen sitte al yn Alte Rüten.’ Heit rôp de ûnderdûkers - Friezen, Rotterdammers, Lim- | |
| |
burgers - byelkoar en sei dat se fuortbrocht wurde soene. Der wie mar ien dy't alle boskpaden nei Alte Ruten dreame koe, en dat wie ik. Sa waard ik de gids fan de operaasje.
Ik sil mei de keppel mannen in kilometer of fjouwer yn neare nacht ûnderweis west ha. Iderkear krûpte ik fiifhûndert meter foarút om te sjen oft de kust feilich wie, dan werom om wer in eintsje fierder mei de ploech te kommen. En sa seach ik deun foar my in rige kamûflearre Dútse Tigertanks stean. En SS'ers dy't hinne en wer rinnend de wacht holden. Ik as in hazze werom. ‘Wy moatte in grutte ombocht meitsje om yn Alte Rüten te kommen,’ sei 'k. Mar op dat stuit koene wy al gjin kant mear op. Ek net mear werom. Dy nacht haw ik opnij in skot weage en yn 'e neinacht - it waard al justjes ljocht - kamen wy by de earste huzen fan Alte Rüten oan. Der hong in frjemde atmosfear, it wie sà stil, sels de fûgels lieten har net hearre. Koene wy fierder? Ien fan de jonges gie foar my bokjestean, ik woe oer in túnmuorre loere. En doe seach ik foar 't earst fan myn libben in swartman: in Amerikaanse negersoldaat dy't mei syn swarte kop heal fan my ôfkeard op in balke siet en in sigaret op stiek. Mei't ik my sakje liet, hearde ik achter my it kommando ‘Hands up!’ In kertier letter sieten wy alle acht fêst op 't Amerikaanse haadkertier.
Ik waard der fuort as de lieder útpikt en moast as ynformant foar 't Amerikaanse legerûnderdiel mei. Fierder oprukke. Yndie wie der gjinien dy't sa goed fertelle koe wêr't bygelyks de SS-pantserliny lei.
Op ien fan de fjouwer dagen dêrnei kaam ik te witten hoe't in minske rûkt dat in heale minút earder yn twaen skuord is. Ik ferkearde tusken de liken. Earst folle letter soe 'k fernimme dat heit opnij by de baron west hie. En dy hie sein: ‘Wijma, jo moatte der mar op rekkenje dat jo jo jonge noait wer sjen sille.’
Tsjin de jûn fan de fyfde dei wist ik ynienen wer wêr't ik tahold. Fuort dêrnei seach ik kâns om út te naaien. Oer myn geheime boskpaadsjes besocht ik werom op 'e pleats te kommen. It rivierke de Aar moast ik besykje oer te kommen ear't it wer dei waard. En fan de Aar nei 't âlde jachthûs yn 'e bosk fan de baron. Oan 'e hals ta gie 'k troch 't iiskâlde wetter fan de Aar. Doe krûpend omheech nei de bosk en fierder.
| |
| |
Deunby hearde ik mitrailleurs. As waard it my ynjûn: Doch krekt as bist kroandea. Ik moat yn in djippe greppel belâne wêze, want skean boppe my briek de hel los. It wie as knapte der wat yn myn kût. Ik seach in read plak ûnder de broeksbokse. Doe't ik dêr in ivichheid lein hie - miskien wol in pear dagen en nachten - koe 'k it net langer daaie. Wêrom koe 'k my net mear bewege? Twa hânbridten fan myn noas ôf streamde helder wetter. Ik dronk der wat fan. En dêrnei seach ik fierderop, oan de boskrâne, skimen fan Amerikaanse militêren de kant fan de pleats op poateljen. In kertier letter bin 'k krûpend deselde kant op set. Yn de breuk fan in omsketten stamme seach ik in stik fleis hingjen, en nergens wie de soldaat te sjen dêr't it in restant fan wêze moast.
It wie in nachtmerje; ynienen hong, twa meter fan my ôf, in Dútse soldaat tsjin in beam. As wie 't in lyk dat stean koe. It die bliken, it wie ien fan de jonge soldaten út de kazerne by de pleats. Hy begûn te grinen. ‘Anton!’ - sa neamden se my - ‘Anton, wêr binne de Amerikanen.’ Ik sei earlik hokker kant se út set wiene. Jûns tsjin healwei njoggenen, doe't it wer tsjuster wie, bin 'k op hûs ta set. Ik kloppe op 't finster, heit die de foardoar iepen. Dêr stie er yn 'e grutte doar, die krekt as mei Kieke; hy bleau stean mei de pet yn 'e hân. En ús mem; se doarst hast net ta de keamer út te kommen.’
Frou Wijma besiket it ferhaal ôf te meitsjen: ‘De húshâlding is pas yn 1946 werom yn Nederlân kommen. Neitiid barde der ek safolle goeds. Ek dyn heit en mem ha hjir noch yn Súd-Afrika west.’
‘Wat der nei de befrijing yn Dútslân barde, is mei gjin pinne te beskriuwen,’ stelt Arend Wijma fêst. ‘In massagrêf net fier fan de baronnepleats. Heit wie ienensechstich jier doe't er him yn 1946 noch wer by in boer yn Grinslân bestelde. ‘It aventoer is der út!’ Dy wurden hat er him doe ûntfalle litten.’
Sy: ‘As sis ik it sels, ik koe feinten by de fleet krije, mar dochs seach ik op in tongersdeitejûn yn 't Nijsblêd nei de lytse advertinsjes ûnder it kopke ‘Kennismaking’. As hat it sa moatten. It paste.’
‘Myn wrantelichheden oer ús heit is in ein oan kommen,’ stelt er fêst. ‘Soms tink ik wolris dat de skiednis him herhellet. Dêrmei kom ik út by wat ik myn desyllúzje nearn: oan 't emigrearen
| |
| |
komt gjin ein. Heit wie in bern dat op reis gie, ik wie in bern dat op reis gie, ús bern binne ek wer bern dy't op reis geane, se wolle hjirwei. Blykber ha se deselde ûnrêst oer harren krigen as dy't yn 't lêst fan de jierren fjirtich oer ús kaam. Ik neam it ûnrêst, mar it kin ek ûngerêstens oer de takomst wêze! Of wantrouwen yn eigen folk en lân. Us bern tinke dat it mei dit lân dochs neat wurdt. Se sizze dat se genôch ha fan de korrupsje yn polityk en bestjoer, dat se harren nocht ha fan de lege produktiviteit en fan it ûnderwiis dat sa hurd achterút giet.’
Nei in momint fan stilte seit Diny Wij ma-de Lange, mei út namme fan har man: ‘Arend en ik ha besletten ús oërsee begrave te litten, yn it âlde lân, mar salang't wy libje, sille wy besykje hjir folop te libjen.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd