|
| |
| |
| |
Thialf oan de Tasmanbaai
Anne Bajema en Sypke Bajema-Bakker fan Nelson, Nij-Seelân
‘A. Bajema’. It stiet yn beskieden letters op de brievebus fan nûmer 10. It hûs stiet yn in al like beskieden bûtenwyk fan Nelson yn Nij-Seelân, de stêd yn de kop fan 't Sudereilân. It is stil yn 'e Dundasstrjitte, sa stil as it sneintemoarns ier yn in deade strjitte wêze kin. Der is mar ien teken fan libben: de man dy't heal ferskûle stiet yn syn eigen see fan blommen.
Dizze buorman hie earst tocht dat der Maori's op nûmer tsien kommen wiene. ‘Bajéma, you know! Frisian names are like Maori-names. Taekéma, Warínga, ... it's the sound of the Maori.’ Mar, fynt deselde buorman, Friezen is goed folk, it binne hurde wurkers, miskien wol de hurdste wurkers fan de hiele wrâld. En se binne nochal sunich.
Wie Abel Tasman soms ek in Fries, wol er witte. Se wolle it al beweare. Neffens de buorman giet it ferhaal dat Tasman by oankomst hjir yn 'e baai de Maori-haadman frege hat wat hy en syn mannen sa'n hiele simmer útfrieten.
‘Wat fiskje en alle dagen even de frou snippe,’ sei de haadman.
‘En wat dogge jim winterdeis,’ woe ‘Old Abel’ witte.
‘Yn 'e winter fiskje wy net,’ sei de Maori.
Wy skriuwe 350 jier letter, en ik kin op nûmer 10 de bel net fine. Dan hear ik in oargeltsje, in âld harmoanium. Sypke Bajema-Bakker moat snein yn tsjerke spylje en besiket dêrom liet 22a wat better yn 'e fingers te krijen.
| |
| |
‘Anne hat my hjir lyts fyftich jier lyn raar mei by de poat hân,’ laket Sypke. ‘Hy wie my in jier foarút reizge, wie hjir noch allinne, en doe hat er tsjin dy dûmny sein: ‘My wife Sypke is soon coming, and she plays from Johannes the Lord.’ Ja, om't ik yn Murns alris besocht hie wat út de bondel fan Johannes de Heer te spyljen. Mar ik koe amper in noat lêze. Dat doe't ik hjir kaam stie der in oargeltsje klear en moast ik der oan gelove. It betsjutte tagelyk twa kear sneins nei tsjerke.’
‘Wy wiene grifformeard,’ seit Anne string.
‘Dan meist dus net lige. Ik koe amper in noat spylje.’
‘Der wiene hjir earst hast gjin Friezen, fanwegen de tsjerke ha wy wat kunde krigen, oars hiene wy hjir sturven fan ûnwennigens.’
‘Der binne hjir wol guon dea gien fan ûnwennigens.’
‘Do sjochst wol, hjoed komme der samar Friezen ús kant út fleanen, de wrâld wurdt lyts en lytser, mar dat hat wol oars west.’
Anne Bajema hat liet 53 opsocht, Sypke strykt wer del achter it oargeltsje:
‘Ga niet alleen door 't leven
daar is zo veel te klagen
en zo veel leed te dragen
Sypke fynt, Anne kin it bêste binnendoar sitte te fertellen, hy moat him yn acht nimme, kin net mear oer de waarmte. Anne seit: ‘Dat komt, de sinne is hjir net te fertrouwen, de ozonlaach boppe Nij-Seelân wurdt tinner en tinner. Wy ferniele dizze planeet, mar wy kinne net nochris emigreare.’
Liet 22a ropt om songen te wurden, fine se.
| |
| |
ziet uit naar uwe heerschappij.’
Tusken de blommen fan de feranda troch is it djipblauwe wetter fan de Tasmanbaai te sjen. De wyn is nei 't noardwesten lutsen en hjir betsjut dat mylder waar.
‘Ja, alles draait hjir oarsom, de sinne, de moanne, it wetter yn de leechrinnende waskbak. En op dit stuit, begjin desimber, begjint de simmer. Allinne de klok draait deselde kant út as yn Gaasterlân. Ek yn Nelson en Motueka hâldt de tiid gjin skoft.’
Hiel stadich wurdt de skodoar nei de feranda iepenskood. Ik rûk de roazen, en efkes letter de silte rook fan de Tasmanbaai, deselde rook as op it Murnzer Klif doe't de Iselmar noch Sudersee hjitte, Sypke in famke fan Murns wie en Anne in jonge dy't op de Kobrêge yn Starum nei de skippen stie te sjen.
‘Do bist yn wêzen in Gaasterlanner,’ hiene se yn Riis tsjin Anne sein, ‘do soest wolris it bêste yn 'e bergen aardzje kinne.’
‘No, dêr siet ik op 3000 foet heech yn 'e Nij-Seelânse middle of nowhere. Beammen kappe, beammen ferslepe, beammen seagje, ik tocht, ik moat hjirwei foardat takomme simmer Sypke komt. Op in jûn sei Jeff O'Leary, dy't yn in hut njonken my sliepte dat se in radio-antenne boppe op 'e berch set hiene. It wie de jûns tsjin njoggenen, it waard hurd tsjuster en ien fan de mannen hie in radio. Samar hearde ik doe Hilversum. In pear flarden mar, gjin muzyk, allinne wurden. Mar it klonk my as muzyk yn 'e earen. It wie net iens myn eigen taal, en dochs, ik rekke der oerstjoer fan.’
Sypke: ‘Letter hat Anne altyd op 'e slachterij arbeide, op de lammeslachterij fan Nelson.’
‘Goed 32 jier skiep út 'e jas holpen. Doe't ik tsientûzen wurkoeren makke hie, moast ik by de baas komme, hy sei dat ik de earste arbeider wie dy't it salang sûnder aksidint útholden hie. Ik kaam dy jûns thús, en ik sei tsjin Sypke en de trije jonges: ‘De Kiwi's kinne it mar min ha dat in Fries nei tsientûzen oeren noch alle tsien fingers geef en wol hat.’ Dat fyn ik yn myn emigrantebestean wol in hichtepunt.’
‘Se ha op 'e slachterij altyd wiis mei Anne west,’ seit se. Anne
| |
| |
hie it yn 't lêst wolris te dreech, mar hy is noait mei tsjinsin nei syn wurk gien, hat de kop der oan de lêste dei ta foar holden. Wy hiene ek noch wat tomaten, mar dy ha wy oan 'e kant dien, oars bist noait klear.
Der is yn Fryslân hiel wat oan foarôf gien, Anne hat der wolris wat in hekel oan en praat der oer. Tusken de âlde en de nije wrâld hat er in soarte fan muorre oplutsen, en achter dy muorre leit de earmoed. En no ha wy it sa goed, ek al ha wy hjir net sokke grutte sprongen makke as guon oaren. Mar wy binne gelokkich, as húshâlding binne wy gelokkich.’
‘Dy earmoed skamje ik my net foar’, begjint Anne. ‘Lit ik it sa sizze, oer de tsjinslach en de earme tiid thús, by ús folk, dêr dream ik faker en faker oer, en dan stiet my alles wer sa helder as wat foar de geast. Ik doar der sis mar mei opgeheven hoofd oer te praten.’
‘Mar do dochst it noait, dan sjit it moed dy fol.’
‘Ik wit net wat dat is. Mar it is net in spultsje fan net doare.’
Sypke: ‘Earst, ast as jonge emigrant ûnwennich begjinst te wurden, tinkst allinne mar oan de moaie dingen dy't achter dy lizze. Letter, as de slimste ûnwennigens wat begjint te sliten, komt de werklikheid, de bittere werklikheid. En dan begjint it nochris wer.’
Anne: ‘Sypke hat hjir ferskriklik yn de nederklits sitten. Op 't lêst wie hjir in âlde frou, dy hie 't selde hân, dy wie de earste tsien jier hast sturven fan ûnwennigens, en dy sei tsjin Sypke: ‘Ik sjoch it wol, do kinst net mear ite, dit komt sa ferkeard, do moatst hinnegean en sparje! Sparje foar in reis nei hûs ta, kilometer foar kilometer sparje, en do moatst allinne noch oan dyn sparpotsje tinke, en oan de reis dyst der letter fan betelje kinste. Sparje, sparje, sint foar sint, want elke sint betsjut in eintsje tichter by hûs.’ No, it is de remeedzje! As men dan de reis byelkoar sparre hat, is by de measten dat ûngelokkige gefoel oer. Allinne, by my wie dat net it gefal. Ik bin fan dat jierrenlange sparjen yn 'e jierren sechstich weromgongen.’
‘En doe, Sypke, doest ienris wer yn Murns wieste, doe woest fuort wol wer werom, werom nei Nelson. Nei hûs. It hat in hynstemiddel west, sparje om de reis te meitsjen, in alderferskuorrend hynstemiddel.
| |
| |
Nei fjirtich, fyftich jier kin men it net mear ûnwennigens neame, it is dan allinne noch in soarte gefoel as dat wat men soms djip yn 't boarst fiele kin: even in momint fan feninige pine yn 'e siel, even dat weëe gefoel, mar fuort dêrnei libbest wer frolik fierder. Ferline simmer, it sil jannewaris west ha, sieten wy hjir mei in ploechje Friezen yn 't kafee fan Eelco Boswijk. Nei de tillevyzje te sjen, want der hie hurdriden op Thialf west en dat stie op de fideo. Der wie ek noch in Alvestêdefilm fan 1985. Eelco hie DE-kofje, sûkerklûntsjes, net te min slachrjemme en hy hie de Fryske flagge úthongen. Op dat stuit noch neat te rêden.
It riden wie noch net oan 'e gong, de manlju sieten noch wat te swearen oer hoe hurd se sels eartiids koene, en doe seach ik dy jonge fan De Lemmer oer it iis fleanen. Rintsje Ritsma. Sa sierlik, soks hie 'k noch noait sjoen. Se seine, it wie ien út in skipperslaach. De bylden gyngen yn slow motion, de reedrider sweefde deroer, en ynienen koe 'k troch de triennen hinne it byld net mear sjen. It wie sa oerweldigjend moai. Doe moast de Alvestêdetochtfilm noch begjinne. In man as Wiebe Rinsma siet njonken ús, wie al net sa jong mear, no dy hat altyd knap hurd op 'e bealch west, dy hat noch yn Wûns fochten, mar hy skriemde der suver oer. Hy sei doe mar gau dat er in bytsje famylje wie fan de minsken dy't sa op it iis stiene te sjongen.
Dy Alvestêdebylden: it lânskip fan de Súdwesthoeke skode oan ús foarby. Heit hie ris in kear frij krigen, en doe is er mei mem en my de feart út riden. Ik wie it winterlân fergetten, en no kaam it wer boppe.’
Anne: ‘Ik leau, Sypke, ik leau dat âlde Wiebe Rinsma dy middeis mei ús troch Trafalgar Street rûn. It wie smoarhjit, en hy sei: ‘Anne, it wie as fielde ik niiskrekt hoe't de knoop fan 't haklear my tsjin it ankel skrynde’.’
Sypke:‘It is mei de emigraasje oars wurden, Anne, Fryslân is tichterby kommen. Lêsten stiene wy hjir yn Nelson nei it korps te sjen, nei de Marching Girls. Do hiest wat ofwaaid praat, do seist leau 'k: ‘Wat binne 't moaie dinkjes, wat sit alles der moai op en oan.’
Anne: ‘Op 't selde stuit tikke my in man op 't skouder, en dy sei: ‘Jo moatte ris mei my nei Warkum of nei Snits, dêr moatte jo
| |
| |
de famkes ris bewûnderje, dy binne noch folle moaier.’ En dêr stie Jan Sikkes achter ús, dy wie hjir op fakânsje, Jan Sikkes dy hat leau 'k de weareld oan lapkewinkels yn Fryslân. Hy frege my wêr't wy wei kamen, ik sei: ‘De frou komt fan Murns.’ Hy sei: ‘Dan kinne jim âlde frou Bakker ek wol.’ It gie ús dwers troch alles hinne. Sypke sei: ‘Dat is myn mem, jonge.’ Doe lei Jan Sikkes har de hân op 'e earm, de man waard der wat beweechlik fan.
De wrâld wie grut doe't wy lyts wiene, Sypke. It sil yn 't lêst fan de oarloch west ha, op in kear hie mem noch in heale bôle, mear net. Der bleau noch ien lyts stikje oer, in plaske, en dat wie foar harsels. Mar doe gie dat plaske ek noch wer yn acht stikjes. Foar elk bern in stikje. Wat bleau der foar harsels oer!
En dan ús Roelof, want Roelof mankearde wat oan, de jonge wie kreupel en net sa sterk. As ik deroer neiprakkesear sjoch ik him wer troch 't lân stuteljen, de kant fan Warns op kreupeljen, hy draafde de skippers temjitte. By 't farwetter frege er oft se daalk oan de Starumer slûs ek molke ha moasten.
‘Is 't verse melk?’ rôp dan de skipper.
‘Zò vers, 't zit momenteel nog in 't koeiejaar!' rôp Roelof werom. ‘Ik breng 't daalk wel aan de sluis, met het skom er nog op!’ Want keapman wie Roelof wol. Minsken dy't wat mei ien skonk lûke, wurde ekstra fûl. Lêsten stie 'k hjir ris nei de mosken yn 'e tún te sjen en doe seach ik ien mei in kreupel poatsje, en dy pikte it foer folle fûleiniger op as al dy oaren. Ik tochte, sjoch, dat is ús Roel, dy wie yn wêzen fûlder as ik. Roel syn wrâld is lyts bleaun, mar yn dy lytse wrâld soe er him rede. Hy wie de âldste en troude hiel let. Mem sei: ‘Gelokkich, sa is de kâns teminsten grut dat der net, lykas by ús, in hokfol bern komt.’ It is by Roelof dochs noch op njoggen útdraaid.’
Us heit? De man mankearde neat oan, mar hy wie net saaklik. In natuerman, in gefoelsman. Doe't er dan foargoed fan 'e pleats rekke, belâne er by 't spoar yn Amersfoort. Dêr hold er in pear biggen yn 't fytsehok. Ik leau, it gie út ûnwennigens. Doe't bliken die dat soks midden yn 'e stêd net koe en se fuort moasten, hat er nachtenlang yn 'e baan west. Net sliepe kinne. In poerbêste man, mar hy rêde it net op, it is 'm by de hannen omt ôfbrutsen.’
‘Sjoch, Anne, dêr hast it no, it moed sjit dy fol wylst it fertel- | |
| |
ste. Do kinst it net sa maklik mear sette.’
‘Ik sil 't koart hâlde: doe't heit yn Starum fan de pleats moast, binne wy earst noch op in spultsje yn 'e Westerein belâne. Op in winternacht moast der in ko kealje. Heit toarke de hiele nacht yn 't bûthús om, want it soe him net ûntkomme. Doe hat er him op 't lêst dochs mar in healoerke deljûn.
Mem waard wekker. ‘Der ôf, Tsjerk, der balt in ko, der ôf!’ Op dat stuit stie de hiele achterein fan 't pleatske al yn ljochte lôge, der wie gjin hâlden mear oan. Heit is earst it bûthús yn stood, mar daalk weromflein, hy skuorde syn acht bern ien foar ien fan 't bêd ôf It wie op haren en snaren, wy koene noch krekt troch in syddoar nei bûten ta komme, mar net mear troch de hikkedaam fan 't hiem ôf, wy binne mei ús allen yn 'e ûnderklean troch de feart batst. En doe... hoe't heit dêre, op 't sânpaad, as in geslagen hond by ús stean bleau, dat byld kin 'k noait wer by my wei krije!
It wie in brân mei it lûd fan in stoarm, mar ik koe boppe alles út it hynder skriemen hearre. Us hynder, it stie fêst op 'e stâl. Kij, kij haw ik leau 'k net iens heard, mar wol ús âld hynder. En de keallen. Der wie ien kealtsje, dat âle as in bern. Letter dy nacht, sa hat mem wolris ferteld, hat heit sokssawat sein as: ‘Wat bin ik in keardel, ik haw de hiele húshâlding yn 'e ûnderklean, mear ha 'k der net fan makke.’
Ik leau dat it by my doe begûn is: ik wol hjir net bliuwe, ik wol fuort. Fertel dò mar fierder, Sypke, fertel hoe't it ús gien is. Hoe asto ôfset en hjir nei my ta kommen biste, datst op in middei te Himmelum yn 'e bus stapt bist nei Rotterdam ta.’
Sy: ‘Ik wie boerefaam op 'e Feltz-pleats fan Wieger Bakker yn Murns. Healwei oktober, moarns om fjouwer oere noch mei in weinfol molkbussen it lân yn, troch neare nacht koe 'k de wite koppen op 'e Iselmar sjen. En dyselde moarns waard it sa striemin, ik koe de kij amper fine. It hat my net knoeid, sa is it net, mar ik siet ek net sa fol fan de takomst. Ik libbe leau 'k yn in soarte fan rûs, ik ha miskien wol lang in bern west, ik woe ek wol fuort, ik bin gewoan achter dy oan reizge, Anne, ik leau dat ik doe al hiel kalm en evenredich wie. Nergens euvelmoed yn, mar ien ding hie 'k stiif yn 'e kop: ik wol in moaier libben ha as dit.’
‘Fertel fan jim mem.’ Anne Bajema komt oerein, giet mei de
| |
| |
rêch, dy't in bytsje krûm wurden is fan 't skieppeslachtsjen, nei ús ta stean. Yn in farenbeam achter de feranda heistert in wûnderbaarlik bûnte akster om. Op 'e kime binne de bergen fan Kahurangi te sjen. ‘Ik sjoch, der leit wer snie. It is in lette maitiid.’
Sypke: ‘Us mem fûn it hiel slim dat har famke fuort gie. Earst doe't wy hjir sels grutte bern hiene, haw ik goed begrepen hoe slim oft it foar har west hat. Nei Nij-Seelân emigreare, se soe my noait wer sjen.
Guon hawwe it ús ôfret. Dy iene winkelman sei: ‘Mei de Waterman, Sypke!, ik ha heard do giest mei de Waterman nei Nij-Seelân.’ De man hie wol wat gesach. Hy sei: ‘Dat skip is een oseaanstomer, mar tink derom, yn stoarmwaar midden op de oseaan is sa'n skip ek mar in hantsjefol.’
De minsken achter 't Murnzer Klif wisten wol hoe grut de oseanen wiene, se woene my warskôgje foar de grutte gefaren. Mar ik siet yn 'e emigraasje-mole, en ik net allinne. Fan Himmelum, Riis, fan Bakhuzen net te ferjitten, oeral wiene guon dy't emigrearden. Op in iere moarn sei de âld-arbeider fan Wieger Bakker: ‘Anne is dy in jier foarút reizge, mar jim wiene noch net iens ferloofd. Wit men dan wol oft men geastlik en lichaamlik byelkoar past?’ Wat moast ik dêrfan sizze. Hy sei: “Ik wit net, ik wit net, it is in hiel aventoer, it wurdt alles of it wurdt neat”.’
Anne: ‘Yn wêzen hie de man net ûngelyk, it wie in grutte gok en oars neat. Wy hiene, sa't men dat neamde, fêste ferkearing, mar wy koene elkoar ommers mar ienris yn 'e acht wike sjen, ik hie wurk krigen yn Amersfoort en der wie te min tiid en jild om alle wiken nei Gaasterlân te reizgjen. Wy libben noch lang net as man en frou, ik wol mar sizze, it hie ek op 'e kop ferkeard komme kinnen.’
‘Anne wie dus in jier earder as my op 'e boat stapt, hy skreau trou syn brieven, sûnder kleisangen, en it wie as kamen wy yn elke brief richter byelkoar.’
Anne: ‘Ja, dy brieven binne der noch, mar ik hoech se net nochris te lêzen. It sille wol gjin leugens west ha dy't deryn stiene, mar de wierheid oer hoe 't it my hjir oankaam stie der ek net yn.’
Sypke: ‘En no ha ús trije jonges it goed, der is ek noch ien dûmny wurden. Moarns sko ik de gerdinen iepen, hear de fûgels,
| |
| |
sjoch de blommen, en dan sjit it troch my hinne: maitiid yn novimber, dit soene heit en mem sjen moatten ha, heit soe grif tocht ha: dit is in himel op ierde. Dy lette snie hjir maitiids; ik sjoch yn 'e gloede fan de jûnssinne noch mar in bewyske op de berchtop en de oare moarns binne de hichten wer farsk besnijd.
Yn Anne syn brieven sieten it earste jier ek fotootsjes. Ik sjoch de post noch oankommen, ik koe oan de man syn fytsen sjen dat er skriuwen fan Anne yn 'e tas hie. In fotootsje, in kreas houten húske, de wente fan in oarenien trouwens, Anne hie sa te sjen mar in kreas pak oan. En njonken him stie in kammeraat dy't al in lúkse auto hie. Dy grutte auto, dat wie in symboal.’
Anne: ‘En doe bisto ek op de Waterman belâne, Sypke. Ut it fammebedstee yn Murns wei, samar ûnderyn in grut seeskip, mei fjouwerenfjirtich minsken op ien seal.’
‘Wy krigen fuortendaalk in swiere stoarm op 'e hûd. Kokhalzjend bin 'k it seegat út stutsen, op in seal djip yn it skip, de manlju oan stjoerboard, de froulju oan bakboard; jongkeardels dy't harren frou of faam in jier foarút reizgen, en froulju dy't harren oarehelte, dy't al yn Australië of Nij-Seelân wie, achternei kamen. It is myn earste grutte libbensles wurden: manlju dy't ferloofd of al troud wiene mei in oarenien, slûpten midden yn 'e nacht fan stjoerboard nei bakboard. Se woene gewoan frije, it koe neat ferrekke mei wa, ik koe se gewoan hymjen hearre, ik lei my dêr te ferhâlden, it wie krekt as belâne ik dêr, ûnder yn dat skip, yn in poel fan ferderf. Dat rjocht-út-rjocht-oan frijen, sa heech hiene Anne en ik de berch noch net op west. Op 'e ein fan de reis stie harren oarehelte hjir yn Wellington op de kade te wachtsjen en it wie ien en al roazegeur en maneskijn.’
‘Do wiest sa seesiik, Sypke, do hiest nergens ferlet fan. Mar wy hiene in Brabanner oan board, in frijgesel, en dy kaam yn Tahiti te let wer oan board. De kaptein hat in healoere wachte, wy soene krekt losmeitsje, en dêr wie er. Yn de ûnderklean. Wy stiene allegearre oan 'e reling, man wat ha wy lake.’
Sypke: ‘Seesykte is in lot, in obsesje, hast seis wike oanien wie 'k radbraakt. By nacht en by dei lei 'k mei in droech stik bôle op bêd. Meastentiids tsjin 't spuien oan. Se seine, ast earst Australië mar hân haste, dan wurdt it better. Mar doe kaam it minste noch.
| |
| |
De húskes oan board rûnen oer, it begûn te stjonken. En de oaljetanks fan it skip rekken in stikhinne leech, dat doe begûn it skip noch folle mear te rôljen. Mei triennen yn 'e eagen lei 'k te stoareagjen nei al dy oaren, nei dy memmen út Limburch en Brabân, dy't mei seis, njoggen, soms alve bern harren man achternei reizgen en gjin minút rêst krigen. Guon bern rekken siik. Ik tocht, is dit dan it offer dat men bringe moat om in better libben te krijen?’
Anne: ‘En doe stie ik dêr, yn Wellington op de kade, en dêr kaam de Waterman oan, mei Sypke, mar ik seach dy earst net. Ik tocht, op syn mâlst is se net meikommen, hat se der fan ôf sjoen.’
Sypke: ‘It wie - ik kin der gjin wurd foar fine - it wie as in koartsige dream, it skip lei al lang foar de wâl, alle minsken wiene der al hast ôf, en ik doarme noch op 't skip om. Der wiene twa koffers fuort, en dat wiene krekt myn beide koffers. It wie alles wat 'k hie, en ik tocht by mysels: wêr is Anne no!’
Anne: ‘En dêr wie se mei har twa kofferkes, se koe har fuortendaalk ferstrûpe en op in túnkerij oan 'e slach. Trije moanne nei't wy byelkoar wiene, hat dy dûmny ús troud. Yn de Hall, sis mar yn it lokaaltsje. De Kiwi's woene ha, de preek moast yn 't Ingels, ik hie 't it leafst yn 't Frysk, dat it draaide út op Hollâns. Wy koene hjir gjinien, der wiene mar in pear minsken.’
‘En dochs wie 't in prachtdei, Anne. It wie de earste dei dat wy frij krigen, en wy ha noch in slachte hin krigen.’
‘En de jûns hast earst noch even foar my op it oargeltsje spile.’
‘Ga niet alleen door 't leven
die last is u te zwaar’...
|
|
Auteursrechtelijk beschermd